Uliwma psixologiya kk

A`dep-ikram (etikaliq) sezimler adamnin` basqa adamlarg`a, Watang`a, shan`arag`ina, o`zine 
bolg`an qatnasin bildiredi. Moralliq sezimge muhabbat, gumanizm, patriotizm, haqiyqatliq, abiroy, 
uyat h.t.b kiredi. A`dep-ikram sezimlerinin` ha`r tu`rliligi insan qatnasinin` ko`p tu`rliligin 
sa`wlelendiredi. A`dep-ikram seziminin` en` joqari formasi-jaqsiliqqa muhabbat. Etikaliq sezimler 
insan minez-qulqin retlestiredi. Eger ol o`zin qa`liplesken minez-quliq normalarina say tutsa, bunnan 
qanaatlanadi, o`zin isenimli sezedi. Eger onin` ha`reketleri uliwma belgilengen normalarg`a muwapiq 
kelmese, ol qolaysizliq, uyat sezedi. 
Uyat tiykarinda an`lanbag`an tu`rde ayipkershilik sezimi jatadi, bunda tek g`ana o`zin`e ashiw 
emes, al qabillang`an normalardi ha`m ko`rsetpelerdi buziwdan qorqiw bar. Insan minez-qulqinin` 

---

87
joqarg`i a`dep-ikramliliq retlestiriwshisi hu`jdan. Etikaliq emes ha`reketti islegen adamnin` jag`dayi 
qanday bolatug`inlig`i ha`mmege belgili. Bul uwayimlar «hu`jdan azabi» dep atalip, bunin` tiykarinda 
gu`na ha`m jat bolip ketiw keselligi, adamnin` basqalardan ajiraliwi jatadi. 
Intellektual (biliw) sezimi adamnin` du`n`yag`a biliw qatnasi menen payda boladi. Biliw 
seziminin` predmeti ha`m bilim aliw protsessi ha`m onin` na`tiyjesi de boliwi mu`mkin. Intellektual 
sezimlerge qizig`iwshilq, biliwge qumar, sirdi seziw, tan`laniwdi jatqariw mu`mkin. Intellektual 
sezimnin` shin`i muhabbattin` haqiyqatliqqa uliwmalasqan muhabbat sezimi boladi, ol turmis sirina 
teren` kiriwge mu`mkinshilik beretug`in u`lken ha`reketleniwshi ku`sh boladi. 
Estetikaliq sezimler ko`rkem baha ha`m talg`amda ko`rinedi. Adam ta`rbiya protsessinde 
rawajlang`an estetikaliq talg`amg`a iye bolsa, iskustvo shig`armasi, ta`biyat kartinasi, basqa adamdi 
qabillag`anda o`zi ushin jag`imli yamasa jag`imsiz emotsiyalardi sezedi, onin` diapazoni ju`da` ken`-
ra`ha`tleniw sezimi ha`m quwaniwdan-jek ko`riwge shekem. 
Sezimlerdin` qa`liplesiwi insan sub`ektivliginin` rawajlaniwinin` za`ru`r sha`rti esaplanadi. Motiv, 
ideal, minez-quliq normalari biliwdin` o`zi adam onin` menen basshiliq etiwi ushin jeterli emes. Tek 
g`ana turaqli sezimler predmeti bolip g`ana, bul bilimler real tilek ha`m is-ha`reket retlestiriwshisi 
boladi. 
Insan sezimleri onin` basqa adamlar menen qarim-qatnasina sebepshi, olar ja`miyettin` da`stu`ri 
ha`m a`deti menen retlesedi. Insan seziminin` qa`liplesiw protsessi onin` ishki du`n`yasinin` du`ziliwi 
protsessi menen tig`iz baylanisli. Individual rawajlaniw protsessinde sezimler jag`dayliq 
emotsiyalardan keyin payda boladi. 
Insan seziminin` payda boliwinin` ja`ne bir ta`repi-olardin` modallig`inin` ayirmashilig`i, bastan 
keshiriwdin` sapasi. Insannin` emotsional o`mirinin` bul aspekti amerikali psixolog K.Izard ta`repinen 
islep shig`ilg`an differentsiyalli emotsiya teoriyasinda berilgen. Ol on fundamental emotsiyani 
ayirg`an-qizig`iwshiliq-qoziw, quwanish, tan`laniw, qayg`i-azap shegiw, ashiw-qa`ha`r, jek ko`riw-
jerkeniw, jaman ko`riw-mensinbew, qorqiw-za`rresi ushiw, uyaliw-tartiniw, ayip-o`kinish. Da`slepki 
u`sh emotsiyani K.Izard unamlig`a, qalg`an jetewin unamsizg`a jatqaradi.