Uliwma psixologiya kk

Kishi toparlar - ha`mme waqitta tikkeley baylanista bolip turiwshi topar bolip, og`an kiriwshi 
adamlardin` o`zara birgeliktegi real ha`reket ha`m olar ortasindag`i real o`zara mu`na`sebetler menen 
baylanisli bolip tabiladi. Bul toparlar ra`smiy (formal) boliwi, yag`niy yuridikaliq ta`repten islep 
shig`ilg`an huqiq ha`m waziypalarg`a, normativ tiykarinda ornatilg`an strukturag`a, tayinlap yamasa 
saylap qoyilg`an basshig`a iye boliwi mu`mkin. Sotsial miynet bo`listiriliwi sharayatlarinda bul 
toparlar sotsial ta`repten ko`rsetilip berilgen xizmetti orinlawi menen baylanisqan. Mekteplerdegi 
klassta kamolat topari a`ne sonday ra`smiy topar esaplanadi, oqiwshilardin` sotsial ta`repten za`ru`r 
bolg`an xizmetin jolg`a qoyiwda olardin` roli ha`m a`hmiyeti ju`da` u`lken. 
Sonday aq yuridikaliq ta`repten ko`rsetip berilgen statusqa iye bolmag`an, biraq sho`lkemlesken 
shaxslarara mu`na`sebetler (dosliq, awzibirshilik, birdey pikirlewshiler, isenim h.t.b.) sistemasi menen 
ko`rinetug`in rasmiy emes (ko`binshe olardi formal emes dep ataydi) toparlar da ayriqsha ajiralip 
turadi. Olar ayriqsha ajiralip turatug`in uliwmaliq (ma`selen, tu`rli mektepler ha`m ka`sip-o`ner bilim 
jurtlarinin` mototsikl sportina qiziwshilari uliwmalig`i negizinde birlesken bir neshshe oqiwshisi) 
sipatinda ju`zege keliwi ha`m ra`smiy toparlar ishinde jeterli da`rejede turaqli ko`riniske iye boliwi 
(klasstag`i dosliq, qa`dirdanliqqa aylaniwi) mu`mkin. Aqibette ra`smiy topar o`zinin` barliq
ko`rinislerin saqlap qalg`an halda ra`smiy emes toparlardin` barliq pa`ziyletleri (bekkem dosliq 
qatnasiqlari, topar ag`zalarinin` o`zara awzibirshiligi h.t.b.) ne de iye boliwlari mu`mkin. Solay etip, 
ra`smiy ha`m ra`smiy emes toparlar ortasindag`i shegaralar sha`rtli ha`m salistirmali esaplanadi. 
Oqiwshilardin` bul tu`rdegi ra`smiy emes toparlarin payda etiw oqitiwshinin` alip bariwi lazim bolg`an 
ta`rbiyaliq jumisinin` za`ru`rli waziypasi bolip tabiladi. Bunday toparlardin` barlig`i mektep 
oqiwshilari kiretug`in sol ra`smiy toparlardi bekkemlegen ha`m olardin` xizmetin bayitqan bolar edi. 
Ha`r qanday (u`lken ha`m kishi) toparlardag`i qatnas ha`m xizmet a`ne sol toparlarg`a kiretug`in 
adamlardin` turmis ta`rizin belgilep beretug`in ha`mde olardin` qa`diriyatlarin, ideallarin, 
du`n`yaqarasin qa`liplestiretug`in sotsial mu`na`sebetler menen belgilenedi ha`m bag`darlap turadi. 

---

28
«Individ» -bul sotsial tiri jan. Sonin` ushin onin` o`mir su`riwi qanday ko`riniste bolmasin ha`m eger ol 
ha`tte basqalar menen birgelikte keshiretug`in tuwridan-tuwri kollektivlik o`mir keshiriw tu`rinde ju`z 
bermegen jag`dayda da ja`miyetlik turmistin` ko`rinisi bolip tabiladi. 
Toparlar rawajlaniwinin` da`rejesi yamasa statusi olardi ta`riyplewdin` en` a`hmiyetli negizi 
esaplanadi. Toparliq rawajlaniw da`rejesi - shaxslarara mu`na`sebetlerdin` rawajlang`anlig`inin` 
belgisi, toparlar rawajlaniw protsessinin` na`tiyjesi bolip tabiladi. Topardin` bul tu`rdegi o`lshew 
(parametri) turmis keshiriw da`wiri, kommunikatsiyalar mug`dari (topar ag`zalarinin` belgili waqit 
aralig`inda bir-birlerine qabarlasqan sani), ha`kmiyat ha`m boysiniw mu`na`sebetleri h.t.b. lar 
toparlardin` qa`lipleskenliginin` o`lshemi sipatinda xizmet qiladi. Psixologiyada topardin` xizmetin, 
ondag`i shaxslarara mu`na`sebetler xarakterin belgileytug`in qa`diriyatlardi topar ta`rizinde rawajlaniw 
da`rejesin aniqlaw ushin tiykar sipatinda qabil qilg`an. Rawajlaniw da`rejesine qaray toparlardin` - 
kollektivler, ja`miyetlik bag`dardag`i sho`lkemler, aralas toparlar, ja`miyetlik bag`darg`a qarama-qarsi 
sho`lkemler ha`m birlespelerdin` psixologiyaliq topari a`ne sol tiykarda payda boladi. Topar sipatinda 
rawajlaniwdin` joqarg`i da`rejesi kollektivlerge ta`n xizmette ha`m shaxslarara mu`na`sebetlerde 
ko`zge ko`rinedi. 
Toparg`a kiriwshi adamlar bir-birlerine salistirg`anda ha`m topar ba`nt bolg`an xizmetke 
salistirg`anda bir qiyli ko`z-qarasta tura almaydi. Topardin` ha`r bir ag`zasi o`zinin` isshen`ligi ha`m 
shaxsiy pa`ziyletlerine, o`z statusina, yag`niy onin` toparda tutqan orni haqqinda mag`liwmat 
beretug`in etip, bekitilip qoyilg`an huqiqlari ha`m waziypalarina, onin` xizmetleri ha`m pa`ziyletleri 
topar ta`repinen ta`n aliniwi, yaki bolmasa ta`n alinbaslig`in sa`wlelendiretug`in, tutqan ornina 
baylanisli topardag`i shaxslarara mu`na`sebetler sistemasinda belgili abiroyg`a iye boladi. 
Oqiwshilardin` bir-biri menen sportqa tiyisli bolg`an barliq tarawlarda atag`i shiqqan abiroyli adam 
sipatinda mu`na`sebette boladi: birewi menen na`zik ma`seleler haqqinda ju`da` jaqsi ha`m shin kewili 
menen sa`wbetlesiwi mu`mkin. Basqasi menen bolsa, uliwma hesh na`rse haqqinda so`ylesip 
bolmaydi; birewine bolsa tap o`zin`e isengendey iseniw mu`mkin, basqasina bolsa hesh isenip 
bolmaydi. Bulardin` ha`mmesi ha`r bir oqiwshi belgili statusqa ha`m abiroyg`a iye bolg`an mektep 
klasinda topardin` jeterli da`rejede ha`r tu`rli bo`leklerge bo`liniwine alip keledi. 
Psixologiyada topar ishindegi bo`liniwdin` eki tiykarg`i sistemasi- sotsiometrik ha`m 
referentometrik abzal ko`riw ha`m tan`lawlar ayriqsha ajiralip turadi. 
Jaqsi oqiwshi boliwi mu`mkin, biraq doslarina jaqpawi, klasstag`i en` ta`rtipsizler sapinda boliwi, 
biraq ja`nede ko`pshilik adamlar ushin a`ziz bolip qaliwi da mu`mkin. Jaqsi ko`riw -ishki sezimlerge 
bola abzal ko`riw- topardag`i bo`liniwinde ju`da` a`hmiyetli faktor esaplanadi. 
Amerikaliq psixolog J. Moreno toparlarda shaxslarara abzal ko`riwshilikti aniqlaw usilin ha`m ishki 
sezimlerge berilip abzal ko`riwlerdi ko`rsetip beriw texnikasin usindi. Buni ol sotsiometriya dep atadi. 
Sotsiometriya ja`rdeminde shaxslarara birgeliktegi ha`reket protsessinde topar ag`zalarinda payda 
bolatug`in abzal ko`riwdin`, pariqsizliq yamasa jaqtirmasliqtin` mug`dar da`rejesin aniqlaw mu`mkin. 
Sotsiometriya topar ag`zalarinin` bir-birlerin jaqsi ko`riw yamasa jaman ko`riwin aniqlawda ken` 
qollaniladi. 
Topar ag`zalarinin` o`zleri bunday qatnaslardi an`lay almasliqlari ha`m olardin` bar yamasa joq 
ekenligi haqqinda o`zlerine bilinbesligi mu`mkin. Sotsiometriya metodi ju`da` tez a`melge asatug`in 
bolip, onin` na`tiyjeleri matematik usil menen qayta islenedi ha`m jazba tu`rde ko`rsetip beriliwi 
mu`mkin. Sotsiometrik usildin` tiykarinda «Sen kim menen birge boliwdi qa`ler edin`
?
« degen 
tuwridan -tuwri soraw turadi. Ol adamlar ortasindag`i o`zara mu`na`sebetlerdin` qa`legen tu`rine 
qoyiliwi mu`mkin: sen kim menen bir partada birge otirg`in` keledi h.t.b. 

---

29