Улугбек мби doc

 

QAROR QILINDI: 

Bitiruvchi  Nodirov  Ulug’bek  Kaxramanovichning  «Bodring  zararkunandalari  va  ularga 

qarshi  kurash  choralari»  mavzusidagi  malakaviy  bitiruv  ishi  barcha  ko’rsatkichlari  bo’yicha 

DAK  talablariga  javob  berishi  inobatga  olinib,  u  DAK  da  himoya  qilish  uchun  tavsiya  etilsin.

 

 

 

              

               Majlis raisi, professor 

  

 

 

          F.X. Hoshimov  

 

Kotiba  

 

 

 

 

 

M.G’ulomova   

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

8

 

MUNDARIJA 

 

betlar 

 

 

KIRISh……………………………………………………………… 

 

5 

I-Bob.  Bodring    zararkunandalari,  bioekologiyasi  va  ularga  qarshi 

kurashning holati (Adabyotlar tahlili)................................................. 

 

8 

II-Bob.  Issiqxona 

sharoitida 

bodring 

zararkunandalari, 

biologik 

xususiyatlari va zarari.................................................................... 

 

15 

   2.1.  So’ruvchi zararkunandalarni bioekologiyasi.................................... 

15 

 2.2. 

Kemiruvchi zararkunandalarni bioekologiyasi................................ 

25 

2.3. 

So’ruvchi  va  kemiruvchi  zararkunandalar  sonini  boshqarishda 

entomofag va mikrobiologik preparatlarning ahamiyati................... 

 

35 

2.4 

So’ruvchi  va  kemiruvchi  zararkunandalar  sonini  boshqarishda 

kimyoviy preparatlarni ahamiyati.................................................. 

 

42 

III-Bob.  Hayot faoliyati xavfsizligi va ekologik muammolar…………….....  46 

3.1. 

Kimyoviy moddalardan foydalanishda xavfsizlik choralari…….....  46 

3.2. 

Shaxsiy himoya vositalari turlari va ulardan foydalanish tartibi….. 

48 

 

XULOSALAR..................................................................................   54 

 

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI ...................... 

55 

 

ILOVA ...............................................................................................  58 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

9

 

KIRISh

 

O’zbekiston  Respublikasida  barcha  yetishtirilayotgan  qishloq  xo’jalik 

mahsulotlarini  jahon  bozor  talablariga  javob  beradigan  darajada  sifat 

ko’rsatkichlariga  ega  bo’lishini  taqazo  etadi.  Endilikda  qishloq  xo’jaligining 

barcha  sohalarida  islohotlar  o’tkazilib  mamalakatimizning  oziq  ovqat  xafsizligini 

ta’minlash  yuzasidan bir qator  ishlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunning eng 

dolzarb  muommosi  -  bu  2008  yilda  boshlangan  jaqon  moliyaviy  inqirozi,  uning 

ta’siri  va  salbiy  oqibatlari,  yuzaga  kelayotgan  vaziyatdan  chiqish  yullarini 

izlashdan iborat (Karimov,2009).

 

Jumladan aholi jon boshiga yetarli mikdorda qishloq xo’jalik mahsulotlarini 

yetishtirish  va  iste’mol  qilish  bo’yicha  eng  rivojlangan  davlatlar  qatoriga  olib 

chiqish respublikada olib borilayotgan agrar siyosatning negizi hisoblanadi.

 

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o’z ma’ruzalarida, kishlok 

xo’jaligi  -  Respublika  iqtisodiyotining  eng  ko’lamli,  xal  qiluvchi  bug’ini  bo’lib, 

Respublikaning takdiri ko’p jixatdan shu soxaning kanday rivojlanishiga bog’liq, - 

deb  ko’rsatib,  qishlok  xo’jaligining  takdiri,  demakki,  eng  muxim  ijtimoiy, 

iktisodiy  muammolarimizning  xal  etilishi,  pirovard  natijada,  mamlakatimiz  oziq-

ovqat  ta’minoti  xavfsizligi  bu  boradagi  ishlarning  kulami  va  samaradorligi  bilan 

bog’liqligini ta’kidlab o’tgan.

 

 O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining bozor munosabatlariga o’tish davrida 

barcha  yetishtirilayotgan  qishloq  xo’jalik  mahsulotlarini  jaxon  bozor  talablariga 

javob  beradigan  darajada  sifat  ko’rsatkichlariga  ega  bulishini  taqazo  etadi. 

Endilikda  qishloq  xo’jaligining  barcha  sohalarida  islohatlar  o’tkazilib,  maxsulot 

yetishtirishga katta ahamiyat berilmoqda.

 

Aholi jon boshiga yetarli miqdorda qishloq xo’jalik maxsulotlarini stishtirish 

va  iste’mol  qilish  buyicha  zng  rivojlangan  davlatlar  qatoriga  olib  chiqigd 

respublikada olib borilayotgan agrar siyosatning negizi xisoblanadi.

 

O’zbekistonda sabzavot ekinlari  ichida bodring  muxim aqamiyat  kasb etadi. 

Salomatlik  va  gigiyena  soxasi  olimlarning  xisoblariga  qaraganda  jon  boshiga  xar 

yili 25-35 kg dan bodring istemol qilinishi lozim ekan.

 

Aholi  jon  boshiga  yil  davomida  bodring  ishlab  chiqarish  esa  xozirgi  kunda 

15-18  kg  ni  tashkil  etmoqda,  Bu  tavsiya  etilgan  oqilona  me’yordan  10-17  kg  kam 

demakdir (Obloqulov,2006).

 

Bunday  kursatkichga  erishish  uchun  O’zbekiston  Respublikasi  Kishloq  va 

suv  xo’jaligi  vazirligi  tomonidan  "Sabzavot  maxsulotlarini  yetishtirish  hamda 

ularni  kompleks  qayta  ishlash  jarayonini  2004-2010  yillarda  takomillashtirish" 

dasturi  ishlab  chiqilgan.  Shuningdek,  2006  yil  11  yanvarda  O’zbekiston 

Respublikasi  Prezidentining  "Meva-sabzavotchilik  va  uzumchilik  soxasini  islox 

qilish  buyicha  tashkiliy  chora—tadbirlar  tug’risida"gi  qarori  bu  sohaning  rivojiga 

zamin yaratdi.

 

O’zbekiston Respublikasida nafaqat bodring ekiladigan maydonlar hajmini, 

balki  ularning  xosildorligini  muttasil  oshirib  borish  lozim  va  bu  bozorda 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

10

issiqxonalarda sabzavot yetishtirishga aloqida e’tibor berish talab etiladi.

 

Zero  issiqxonalarda  yetishtirilayotgan  sabzavot  ekinlari  fitofaglariga  qarshi 

o’z  vaqtida,  samarali  kurash  olib  bormay,  ekinlarning  bir  me’yorda  o’sishi  va 

rivojlanishini  ta’minlanmay  turib  ulardan  mo’l-ko’l  va  sifatli  hosil  yetishtirish 

mumkin emas.

 

Aholining sabzavot mahsulotlariga bo’lgan va oshib borayotgan ehtiyojlarini 

birgina mavsum davridagina emas, balki yil davomida muntazam ravishda qondirib 

borish,  vitaminlarga  boy  sabzavotlar  bilan  ta’minlashda  issiqxonalarning  ahamiyati 

kattadir (X.X.Kimsanboyev, V.Izuyev va boshqalar, 2006).

 

Xozirgi,  yangi  xo’jalik  yuritish  davrda  shirkat  xo’jaliklari  tarqatilib 

fermerlarga aylantirilib, issiqxonalar maydoni ham yil sayin kengayib bormokda. Shu 

kunda  ularning  maydoni  5,0  ming  gektardan  oshib  ketdi  (Azimov, 

Xakimov,2003).

 

Hosildorlikni  oshirishning  asosiy  omillaridan  biri  -  bu  serhosil,  turli  kasallik, 

hasharotlar, ekstrimal sharoitga chidamli  navlar  urug’larini tanlab ekish va ekinlarni 

yuqori texnologiya asosida parvarishlashdir (Abbosov, Qoraboyev, 2007).

 

Shu  bilan  birga  zararli  fitofaglarga  qarshi  o’z  vaqtida  kurash  olib  borish  kam 

yetishtirilayotgan hosilni saqlab qolish imkonini beradi.

 

Yopiq  ekosistemada  bodringni  bir  necha  turdagi  zararkunandalar  zararlab, 

hosil  miqdorini  kamaytirib,  uning  sifatini  buzmoqda.  Bunday  zararkunandalarga 

o’rgimchakkana (Tetranychus urtlcae Koch.), oqqanot (Trlaleurodes vaporarloum 

West)  va  o’simlik  bitlari  (Aphldldae),    kuzgi  tunlam  (Agrotls  segeturn  Den.et 

Schltl),  karadrina  (Sphadoptera  exigua  Nb.),  g’ovak  hosil  qiluvchi  pashshalar 

(Agromyzidae)  va  nematodalar kirib  ular  issiqxonadagi sabzavot ekinlariga jiddiy 

zarar yetkazib kelmoqdalar. 

Issiqxonalarda  zarar  keltiradigan  hasharot  turlarini  ularning  oziqlanish 

usuliga  qarab  ikkiga  bo’lish  mumkin.  Birinchisi,  so’ruvchi  zararkunandalar.  Bular 

o’simlik  shirasini  so’rib,  uni  rivojlanishdan  ortda  qoldiradi  va  hosildorlikni 

pasaytirib, sifatini buzadi. O’simliklarda har xil yuqumli kasalliklar (ayniqsa virusli) 

tarqalishiga  sababchi  bo’ladi.  Ayrim  hasharotlarning  shirali  chiqindilari  (o’simlik 

bitlari  va  oqqanot)  o’simlikni  bargi  va  boshqa  qismlarini  ifloslantirishi  tufayli 

saprofit  zamburug’larning  rivojlanishi  uchun  qulay  muhit  yaratib,  fotosintez 

jarayonini izdan chiqaradi.

 

Ikkinchi  tur  zararkunandalar  -  bu  kemiruvchi  zararkunanda  hasharotlar  -

tunlamlardir. Issiqxonalarda bu hasharotlar ko’proq go’ng orqali, keyinchalik, kuz 

oylarida  uchib  kelgan  kapalaklari  bu  joylarda  tuxum  quyib  rivojlanishni  davom 

ettiradilar.  Bunday  xolatlar  kam  kuzatilgan  bo’lsa  ham  tunlamlarning 

issiqxonalarda  ekinlarga  zarari  sezilarli  bo’layotanligi  mutaxassislar  tomonidan 

e’tirof etilmokda. 

Bundan  tashqari  xozirgi  kunda  issiqxonalarda  zararli  fitonematodalar 

pomidor hosiliga katta zarar yetkazmokda. Ularning ta’sirida o’simlik qurib qolib, 

pomidor hosildorligi 40-50  foizga, ayrim  issiqxonalarda esa 60-70%  gacha  nobud 

bo’lmoqda. 

Ochiq 

sharoitdagi 

ituzumdosh 

o’simliklarda 

uchraydigan 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

11

zararkunandalarga  qarshi  uyg’unlashgan  kurash  tizimi  ishlab  chiqilgan  (Rashidov, 

1985; 2000).

 

Biroq,  bunday  ilmiy  tadqiqot  ishlari  yopiq  sharoitda  deyarlik  olib 

borilmagan. Olib borilgan bo’lsa ham o’tgan asrning 80-yillari (Asqaraliyev,1979; 

Adashkevich, 

Xo’jayev, 

Qodirov 

1986; 

Adashkevich 

1988;) 

ayrim 

zararkunandalar buyicha o’tkazilgan xolos.

 

2000  yillari  U.Ortiqov  tomonidan  (2003,  2004,  2007)  issiqxonalardagi 

pomidorda  uchraydigan  tunlam  kapalaklari  va  ularga  qarshi  entomofaglarni 

ishlatish bo’yicha tadqiqot olib borilgan.

 

Yopiq  ekosistemada  yetishtiriladigan  bodring  o’simligida  deyarli  ilmiy 

izlanishlar  olib  borilmagan.  Muallif  tomonidan  issiqxona  fitofaglarini  urganish 

1995  yildan  boshlanib,  xozirgi  kungacha  davom  etmoqda(Sulaymonov,  1996-

2008). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

12