Umar Xayyomning pedagogik qarashlari Muallif: Mardonova Farangiz Aktam qizi

Umar Xayyomning pedagogik qarashlari Muallif: Mardonova Farangiz Aktam qizi

Umar Xayyomning pedagogik qarashlari
Muallif: Mardonova Farangiz Aktam qizi

Reja:

• 
  Umar Hayyomning hayoti va ijodi.
  
• 
  Umar Hayyom didaktikasida matematika ilmini rivojlantirishga qo’shgan hissasi.
  
• 
  Uning ta’lim tarbiyaga doir g’oyalari.
  
• 
  Tarbiyaviy ahamiyatga ega ruboiylari.
  

8. Umar Xayyomning pedagogik qarashlari.

Umar Xayyom didaktikasida matematika ilmi rivojlantirilib quyidagicha g’oyalar ishlab chiqilgan:

Miqdorlarni cheksiz ravishda bo’lish mumkinligi.
To’g’ri chiziqni cheksizlikkacha davom ettirish mumkinligi.
Har qanday kesishuvchi ikki to’g’ri chiziq ochilib va kesilish burchagi uchidan uzoqlashgan sari uzoqlashib borishi.
Ikki yaqinlashuvchi to’g’ri chiziq kesishadi va boshqalar.

G’iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim Xayyom Nishopur shahrida 1048 yil 18 mayda chodir (hayma) tikuvchi kosib oilasida tug’ildi.

G’iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim Xayyom Nishopur shahrida 1048 yil 18 mayda chodir (hayma) tikuvchi kosib oilasida tug’ildi.

Umar Xayyom yashagan davridagi ijtimoiy va siyosiy taraqqiyot saljuqiylar hamda somoniylar davlatini hukmronligiga to’g’ri keldi. U tug’ilgan Nishopur va Mashhadni o’z ichiga olgan Xurosonning katta qismi hozirgi vaqtda Eron bo’lib, Xayyom davrida Xurosonning shimoliy qismida Ashxobod, Marv G’arbida Hirot va Balx shaharlari joylashgan edi. III-VII asrlarda Xuroson sosoniylar Eron davlati ixtiyorida bo’lib keyin arablarga o’tdi. IX asrda Xuroson bilan Movarounnahrning markazi Marv shahri bo’lgan. X asrda esa Xuroson va Movarounnahr Somoniylar davlatiga kirdi. U o’z davrining qomusiy olimlaridan sanalardi. SHuning uchun ham, u har doim insonni fan va madaniyatdan bahramand bo’lishini istardi.

Son ildizga teng (x=a)
Ildizlar kvadratga teng (x2=bx)
Kvadratlar kubga teng (ax2=x3)
Son kubga teng (x3=a)
Yuqoridagi qoidalarni asoslab bergan Umar Xayyom Yevklid geometriyasidan farq qiladigan yangi geometriya – “Noevklid geometriya”ga asos soldi.
Umar Xayyom algebra fanining rivojiga katta hissa qo’shib, tenglamalarni tavsiflashtirib berdi:
Son kvadratga teng (x2=a)

Umar Xayyom tenglamalarning shakllari va ularning yechimini ham ifodalab bergan edi, shuningdek u matematika, algebra, falakiyot fanlariga alohida e’tibor berib, bular insonning aqliy kamolotining asosi deb hisoblaydi:

Umar Xayyom tenglamalarning shakllari va ularning yechimini ham ifodalab bergan edi, shuningdek u matematika, algebra, falakiyot fanlariga alohida e’tibor berib, bular insonning aqliy kamolotining asosi deb hisoblaydi:

Kimki aqldan biror sabr bor,

Umrin bir lahzasin o’tkazmas bekor...

...”Ilohiyot ilmin o’rgan” dedi dil,

Agar o’zing bilsang menga bayon qil.

“Alf” degan edim “bas” dedi menga,

“Bir harf ham yetadi” kim bo’lsa oqil.

Umar Xayyom ta’lim-tarbiyaga doir g’oyalarni quyidagicha tafsirlashtirdik:
Ota-onaga muhabbat.
O’zaro munosabat.
Mehnat va hunar.
Do’stlik va qarindoshlik.
Yomon va yaxshi harakatlar.
Yaxshilik.
Nafs balosi.
Savob va gunoh.

Ustod va shogird kabi nasihat usulidagi to’rtliklarni quyidagicha bayon etgan:

Ustod va shogird kabi nasihat usulidagi to’rtliklarni quyidagicha bayon etgan:

Bu zamonda aqldan foyda yo’q zinhor

Aqlsiz kishiga jahon unumdor.

Aqlimni olguvchi narsani keltir

Shunda zero, zamon menga bo’lgan yor.

* * *

Har kim aql so’ziga solarkan quloq

Chindan oqibatida bu ho’kiz sog’moq!

Zo’r aqling zo’r kelib may sotayapsan

Ablahlik to’nini kiy, shu ma’qulroq!

Dilim ilmlardan mahrum bo’lmabdi

Dilim ilmlardan mahrum bo’lmabdi

Bir sir qolmadiki, mafhum bo’lmabdi.

Tunu kun o’yladim yetmish ikki yil

Angladim - hech narsa ma’lum bo’lmabdi:

* * *

Begona ham vafo qilsa, jigar menga

Qarindoshim jafo qilsa digar menga.

Do’stlar inoqlikni qilsangiz odat

Tez-tez diydor ko’rib o’zni aylang shod.

* * *

Molu dunyo hasrati qilmasin afgor,

Mangu yashar kishi qani qayda bor?

Bir necha nafasing tanda omonat

Omonatga omonat bo’lmoqlik darkor.

Bozorda bir kulol ko’rsatib hunar

Bozorda bir kulol ko’rsatib hunar

Bir bo’lak loyni tepib pishirar.

Loy ingrab aytadi: “Hoy sekinroq tep

Men ham kulol edim sendek birodar”.

* * *

Bo’lgil doim oqil kishiga o’rtoq

Noaqldan butkul qochaver yiroq.

Dono senga zahar tutsa ham ichgil

Qo’l cho’zmagil sharbat tutsa ham ahmoq

Umar Xayyom ijodiy faoliyati, uni fanlarga qo’shgan hissasi va odob-axloqqa bag’ishlangan ruboiylari katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.

Umar Xayyom ijodiy faoliyati, uni fanlarga qo’shgan hissasi va odob-axloqqa bag’ishlangan ruboiylari katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.

Hayotdan o’qigil jahon bahsini

Undan topajaksan jahon naqshini.

Aqling elagidan o’tkazib bir-bir

O’zing ajratib ol yomon-yaxshini.

http://fayllar.org