Ümumi Regional landşaftşünaslıq

İntrazonal differensiasiya

Landşaftın differensiasiyasının yerli, məhəlli amillərlə bağlı olan bir tipi də intrazonallıqdır. İntrazonallıq müəyyən bir landşaft tipi və yaxud da yarım tipi daxilində landşaftın paylanma qanunauyğunluğunun pozulmasıdır. Başqa sözlə həmin landşaft tipinə və yerli şəraitə xas olmayan landşaft vahidlərinin yaranmasıdır.

İntrazonallıq özünəməxsus əlamətləri ilə ətraf komplekslərdən fərqlənən, yerli şəraitə müvafiq gəlməyən landşaft sırasını və yaxud da müəyyən fərdi landşaft vahidlərini təmsil edir. Məs: səhra və yarım səhra daxilində meşələrin, meşə və kolluqların, çəmənliklərin, çəmən-bataqlıqların və s. formalaşmasıdır.

İntrazonallıq yer kürəsinin əksər landşaftlarında müşahidə edilə bilər. Boreal tayqa, subboreal qarışıq və enliyarpaqlı meşə landşaftlarında bataqlıqların, çəmən bataqlıqların meşə kolluqların, enliyarpaqlı meşələr daxilində talalar şəklində meşə çöl və çöllərin yaranması da bu tip komplekslərə aid edilə bilər. Bundan başqa çöl və meşə-çöl landşaftlarının çökək ərazilərində formalaşan bataqlı çəmənlər, bəzi sahələrdə rütubət sevən ağacların yaratdığı kiçik arealı meşələr də bunlara misal ola bilər.

Yarımsəhralarla axan iri çayların yataqlarında zəncir şəklində uzanan tuqay meşələri tipik intrazonal kompleksdir. İntrazonal landşaftlar hidromorf komplekslərin xüsusi tipidir. Bu tip komplekslərin əksəriyyəti qrunt sularının yer səthinə yaxın yerləşməsi və yaxud da yer səthinə çıxması ilə əlaqədar əmələ gələn çəmənlikləri, çəmən bataqlıqları, çəmən-çala cilli, qamışlı bəzən rütubət sevər ağaclardan ibarət meşə kolluqları təmsil edir.

Hidromorf landşaftlar arid və ekstra arid landşaftların daxilində atmosfer yağıntılarının təsiri ilə deyil yerli çayların, göllərin və qrunt sularının torpaq qruntu rütubətləndirməsi nəticəsində əmələ gəlir.

Bütövlükdə intrazonal landşaftların yaranması aşağıdakı amillərdən asılıdır.

1)Qrunt sularının səviyyəsi, fəsli dinamikası və minerallaşmasından

Kəskin və orta dərəcədə şorlaşmış qrunt suları yer səthinə çıxdıqda şoranlıqlar şoranlı bataqlıqlar, zəif şorlaşmış və şorlaşmamış qrunt suları yer səthinə yaxınlaşdıqda və yaxud da səthə çıxdıqda çəmən meşə, meşə-kolluq və çəmən-bataqlıq landşaftları formalaşır.

2)Relyefin genetik tiplərindən Hamar düzənliklərdə çökəkliklərin və basdırılmış qalxanların (morfostrukturların) xüsusiyyətlərindən asılı olaraq intrazoal hidromorf landşaftlar əmələ gəlir. Kür-Araz ovalığının əksər hidromorf landşaftları lokal çökəkliklərdə, iri çuxur və çalalarda, konusarası çökəkliklərdə formalaşmışdır.

Kür-Araz ovalığında xüsusilə Şirvan düzündə və Muğan düzündə basdırılmış neogen və paleogen qalxmalar qrunt sularının axımını zəiflədir və nəticədə onlar yer səthinə çıxır və hidromorf landşaftlar yaranır. Samur-Dəvəçi ovalığındakı Yalama-Nabran meşələrinin və dəniz sahili bataqlıq qurşağının yaranması da buradakı basdırılmış qalxmalarla bağlıdır.

3)İri çayların geniş, subasar düzənliyə malik dərələrin olması vaxtaşırı daşqın suları və çaylardan sızan sular torpaq-qruntun nəmlənməsini artırır və nəticədə meşə zolaqlarının (tuqay) formalaşmasına səbəb olur.

4)Antropogen təsirlər. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin sistemsiz suvarması, xüsusi qoruyucu üzlüyə və betonlaşmış üzlüyə malik olmayan kanalların çəkilməsi, açıq torpaq-qruntun üzəri ilə kollektor və drenajların çəkilməsi və s. lokal areallı təkrar bataqlıq, bataqlıq-çəmən, şoranlıq və s. landşaftların yaranmasına səbəb olur.