Umumiy psixologiya

3.3.Ilkbolalikdavridajismoniyrivojlanish

Ilkbolalikdavri: go‘daklikdavridanso‘ngrivojlanishning
yangibosqichi - ilkbolalik (1-3 Yosh) davriboshlanadi.

Ilkbolalikdavribolahayotidagiengahamiyatgamolik, uningkelajakdagi
psixologikrivojlanishinibelgilabberuvchimuhimdavrhisoblanadi. Budavrdagirivojlanishningasosinibolaningto‘g‘riyurishi, muloqotgakirishishivapredmetlifaoliyatniegallashxususiyatlaritashkiletadi. Tikkavato‘g‘riyuraolishimkonibolani, doimiyravishdayangima’lumotlarniegallashgazaminbo‘ladi. BuYoshdagibolalaro‘zxatti-harakatlaribilanjudafaolvakattalarbilanmuloqotgakirishishgaintiluvchanbo‘ladilar.

YUrishnio‘rganishbolaningjismoniyo‘sishiuchunginaemas, balkiuningpsixiktaraqqiyotiuchunhammuhimahamiyatgaegadir. Bolaningmustaqilharakatqilishi – yurishitufayliko‘plabpredmetlargaduchkeladi, ularningnimalargaishlatilishini «amal»dako‘ribbiladivao‘zihamulardankeraklio‘rindafoydalanaboshlaydi. Bolayurishnio‘rgangach, fazonihambilaboradi. Kichkintoybolalar «yaqindagi» fazoniqo‘llariningharakatiyordamidabiliboladilar, bundako‘zhamishtiroketaboshlaydi. Bog‘cha­gachaYoshdagibola «uzoqdagi» fazoniorientirovkaqilabosh­laydi. Bolayuraboshlaganda, o‘zoyog‘iyordamidamasofavayo‘nalishbilantanishadi, uningko‘z, qo‘lvaoyoqlariningo‘zarokelishibharakatqilishi, boshlang‘ichko‘zo‘lchovio‘sadihamdamasofavapredmetlarningturganjoylarinibirmunchaaniqaytibberishko‘nikmasivujudgakeladi.

Bog‘chagachabo‘lganYoshdavriningbirinchiyarmidabolalarpredmetlarbilanharakatqilib, tanishibboradilar. Harakatlarningbarchakoordinatsiyasiboladabarqarordiqqatningrivojlanishiga, idrokninganiqbo‘lishigavairodakuchiningo‘sishigaolibkeladi. Ammobolalarningharakatlarikattalarningharakatlarigataqlidqilishxarakterigaegabo‘­ladi. Birorbirharakatnio‘zvaqtidao‘zlashtirishibilanbolauniasta-sekinmustaqilbajaraboradi, buharakatundadadillik, ishonchvasabr-matonatlilikkabiijobiyhislatlarningtarkibtopishigayordamberadi. Bolahayotininguchinchiyilida, ya’niorganizmningintensivo‘sishivarivojlanishidavridaharakatlarningkambo‘lishibolaningumumiyo‘sishi­gasalbiyta’siretadi. SHusababliasosiyharakatlar (yurish, yugurish, predmetlargatirmashibchiqish) bilanbirgalikda, qo‘lharakatlariiinghamto‘g‘rivao‘zvaqtidarivojlanishihaqidag‘amxo‘rlikqilishzarurdir. Bolaningharakatlariniasosanuningkundalikfaoliyatijarayonidao‘stiribborishgae’tiborberishkerak. Masalan, mustaqilravishdayuvinish, kiyinish, ovqatlanish, gigienikmashqlar, o‘yinvaboshqalar.

Hap xilharakatlarnibajarishvapredmetlarbilanharakatqilishtevarak-atrofdagiolamnibilishgaolibkeladi. Bolapredmetlarningfazodagio‘rni, joylanishi, sifati, haj­mi, shaklivaholatlaribilantanishadi. Bularninghammasisezgiorganlariningo‘sishigaijobiyta’siretadi. BirYoshlikbolanisbatanyaxshirivojlangansezgirlikkaegadir. Bolabog‘chadavriningboshlanishidaba’zitovushlarni, o‘zigayaqinkishilarningovoztempinianiqajrataoladi, ba’zibirnarsalarningta’mivahidinifarqqiladi, ranglarnitaniyboshlaydi. BuYoshdavridako‘rishvaeshitishanalizatorlariningrivojlanishiayniqsayuksakdarajagaetadi. Bo­laasosiyranglarnibir-biridanfarqqiladi. Lekinbolagaranglarningnominiaytishgaqaraganda, ularnibir-biridanajratishosonroqdir. Bolalarranglarnibilsalarham, busohadagio‘zbilimlaridanetarlidarajadayaxshifoydalanaolmaydilar. Bolalarqizilrangniosonlikbilanajrataoladilar-u, binafsharangniajratishdako‘pinchayanglishadilar. Ko‘pinchabolalarharbirrangningtusini, tovlanishiniyaxshiajrataolmaydilar.

BuYoshdagibolalaruchunidrokqilinayotganpredmetobrazlariningbir-birigao‘xshashibketishixarakterlidir. Masalan, ularolmanibiladilar, olmabolagabirbutunligichatanish, lekinbolaolmaningranginiham, shaklinihamalohidaholdaajrataolmaydi. Predmetnihartomonlamako‘rabilish, ya’niuniqismlargaajratish, belgivaturlarigaqarabfarqlash — unianalizqilishdemakdir. Buesabolagabutunliknitushunishimkoniniberadi. SHusababli, bolalarniyangipredmetlarbilantanishtirganda, ularnibir-biridanajratibturadiganshakli, rangivaqismlarigae’tiborberishlozim. Mana shunday tarbiyaviy ta’sir natijasida bolalarning predmetlar haqidagi tasavvurlari o‘sadi. Bola bir yarim Yoshga borganda, o‘zlari tez-tez uchratib turgan predmetlarni, ularning rangi, hajmi, shaklining o‘zgarishidan qat’iy nazar, xatosiz tanib oladilar. Bola ikki Yoshga to‘lay deganda, tanish kuy va tovushlarni bilib oladi.Borliqnibilishjarayonidabolao‘zhayotidavatevarak-atrofidagikishilarturmushidao‘rnatilgantartibnitushunaboshlaydi. Bu olamni bilishning eng muhim tomoni bo‘lgan zamon - vaqtni bilib olishi uchun asos bo‘ladi. Bolaning organizmi ma’lum tartibga ko‘nika boshlaydi, bu vaqt bilan tanishishdagi dastlabki qadamdir. Keyinchalik bolalar tabiat hodisalari va odamlarning kundalik hayoti singari tushunchalarnianglayboshlaydilar. Albatta, buning uchun kattalar bolalarning e’tiborini hayotning muhim belgilariga qaratishi lozim.Bolaningharbirsezganvaidroketgannarsalario‘zigaxossezgilarbilanmustahkamlanishikerak. So‘zbolaningko‘rayotganpredmetlarinitushunibolishiniosonlashtiradi, predmetniso‘zyordamidabilibolishko‘zvaquloqishinikuchaytiradi.

Bolaningaqliyjihatdano‘sishidamakonvazamonhaqidagitushunchalarnianglashgayordamberadiganso‘zlarnio‘zlashtiribolishimuhimdir. Predmetlaro‘rtasidamavjudbo‘lganharxilfazoviybelgilarning (masalan, kattaoraliq, tororaliq) vaturlifazoviymunosabatlarningnomlarini (o‘ngda, chapda, orqada, birqatorda) bilibolishnatijasidabolalarpredmet­laro‘rtasidagibumunosabatlarniajratibolishgao‘rganadilar. SHutariqa, nutqpredmetlarningbelgilarinidifferensiyalashvaumumiylashtirishvositasibo‘libxizmatqiladi. Lekin, shubilanbirqatorda, so‘zbirinchisignalsistemasibilanbevositabog‘lanmog‘ilozim. Ikki-uchyasharbolalardagiidroko‘ziningetarlidarajadao‘smaganligivabeqarorligibilanajralibturadihamdabirkuzatishob’ektidanikkinchikuza­tishob’ektigatez-tezko‘chibturishibilanxarakterlanadi. YAltiroq, chiroyli, ko‘zgateztashlanadiganpredmetlarboladiqqatinio‘zigajalbqiladi. Bog‘chagachabo‘lganYoshdavridagibolalaridroklariniqo‘yilganvazifaasosidatashkiletaolmaydilar, ulardagibuxilidrokjudaqisqamuddatlibo‘­ladi. O‘zlaridanuzoqdaturganpredmetlarniidrokqilishdaayniqsako‘pxatoqiladila. Boladaidrokasta-sekinmustaqillashib, ma’lummaqsadgatayanganbo‘ladi, kuzatuvchanlikrivojlanaboradi. Bolao‘ziniqiziqtirayotgannarsagauzoqvaqtqarab, unikuzatishi, o‘shapredmetto‘g‘risidabirornarsaniso‘rashimumkin.

Lekinbolahalipredmetvahodisalarnihartomonlamakuzatib, uningasosiy, muhimtomonlariniajratib, ayrimelementlarinio‘zarobog‘labolishninguddasidanchiqaolmaydi. Boladakuzatuvchanliknio‘stirishdasayrvaekskursiyalarmuhimahamiyatgaegadir. Bundabolalarkattalarningrahbarligidatevarak-atrofdagipredmetvahodisalardao‘zlariuchunyangibo‘lganmuhimvaqiziqarlinarsalarnianiqlashgao‘rganadilar. Rasmlargaqarash, o‘simlikvahayvonlarniparvarishqilishidrokningo‘sishigajudayaxshita’siretadi.