Umumiy psixologiya

3.4.IlkYoshdagibolalarningaqliytaraqqiyoti

Ilkbolalikdavridanboshlabbolaunio‘rabturganpredmetlarningxususiyatlarinivaularorasidagioddiybog‘liqliklarnianglashgaharakatqiladi. Budavraqliyrivojlanishningasosini, idrokvatafakkurharakatlariningyangiko‘rinishlarinitashkiletadi. 1 Yoshlibolapredmetlarniizchil, tizimliravishdako‘ribchiqaolmaydi. Uasosanpredmetningqandaydirbirko‘zgatashlanibturadiganbelgisigao‘ze’tiboriniqaratadivapredmetlarnishubelgilarigako‘rataniydi. Keyinchalikyangiidrokharakatlariningegallanishibolaningpredmetliharakatlarinibajarishdanko‘zbilanchamalab, harakatqilishigao‘tishdanamoyonbo‘ladi, endiupredmetningbo‘laklariniushlabko‘rmasdan, balkichamalabidroketaoladi. 2,5-3 Yoshlibolakattalarningko‘rsatgannamunasi, rangi, shaklivakattaligigako‘ra, aynanshundaypredmetlarnichamalab, idroketganholdato‘g‘ritopaoladi. Bolalaravvalshakliga, so‘ngrakattaligigavaundankeyinginarangigaqarabajrataoladilar. Bujarayondabolabirxilxususiyatgaegabo‘lganjudako‘ppredmetlarmavjudliginitushunaboshlaydi. Lekin, bolarasmchizishniboshlashdavridapredmetlarningranginie’tiborgaolmaydivao‘zigayoqadiganranglardanfoydalanadi. Tadqiqotlarningko‘rsatishicha 2,5-3 Yoshlibola 5-6 tashaklni (doira, kvadrat, uchburchak, to‘g‘riburchak, ko‘pburchak) va 8 xilrangni (qizil, olovrang, sariq, yashil, ko‘k, siyohrang, oq, qora) idroketishimumkin. Rangvashakllarningmaqsadgamuvofiqishlatilishijihatidanharxilnarsalardaturlichanamoyonbo‘lishisababli, buYoshdagibolalarularniidroketganlaribilannomlarinianiqbilishlarivao‘znugqlaridaishlataolishlaribirmunchaqiyinroq. KattalarningbuYoshdagibolalardanrangvashakllarnieslabqolishlarinitalabetishlarinoto‘g‘ridir, buninguchunmosdavr 4-5 Yoshlarhisoblanadi.

Bola 3 Yoshigachao‘zlashtirganso‘zlarasosanpredmetvaharakatlarningnomlarinibildiradi. Nomlarasosanuningvazifasinianglatadi, bundapredmetyokiharakatningtashqiko‘rinishio‘zgarsahamuningnomio‘zgarmaydi. Shuninguchunhambolapredmetlarningnomlariniishlatilishinivazifalarigabog‘laganholdatezo‘zlashtiradi. Idroko‘ssa, xotiratakomillashadi. Xotirabolaningtaraqqiyotiuchunkattaahamiyatgaegadir.

IlkYoshdagibolalardaixtiyorsizdiqqatustunligichaqolaveradi. Masalan, bolajudaberilibertakeshitayotganbo‘lsaham, xonagabirovkiribqolsa, uningdiqqatiixtiyorsizshuertakdanchalg‘iydi. Diqqatningko‘pchalg‘ishibuYoshdagibolalardiqqatiningxarakterlixususiyatidir, chunkipsixikhayotdoimiyravishdatashqaridanbo‘ladiganyangio‘zgaruvchilargamuhtojbo‘libtura­di. Ammoob’ektgabo‘lganqiziqishqanchaaniqvaravshanbo‘l­sa, bolaningixtiyorsizdiqqatishunchabarqarorbo‘ladi. Ixti­yorsizdiqqatningkelgusitaraqqiyotiqiziqishlarningboyibborishigabog‘liqdir. BuYoshdagibolalardaixtiyoriydiqqatendiginavujudgakelaboshlaganbo‘ladi.

Uchyasharbolaningxayolobrazlaritevarak-atrofdagipred­metlarningta’siridatug‘iladivama’lummaqsadgabo‘ysunadi. Bolaqo‘g‘irchoqniko‘ribbo‘lgandankeyin, unikiyintiradiva «uxlashga» yotqizadi. Bordi-yu, shuon «ayiqcha»niko‘ribqolsa, diqqatiniqo‘lidagiqo‘g‘irchoqqolib, anashu «ayiqcha»gaqa­ratadivaubilan «o‘rmongasayrqilishga» ketadi. Boladatajribaortibborishibilanxayolhamboyibboradi. Kichkinabolalardaxayolancharivojlanganbo‘ladi. Lekinbolaxayoldagiobrazbilanborliqdagiidrokqilayotgannarsavapredmet­larniaralashtiribyuboradi. SHusabablibolaxayoligata’siretuvchivositalarichidaertaklarmuhimo‘rinegallaydi.

IlkbolalikYoshidagibolaningxayolipredmetlarbilanqilinadiganharakatlargabog‘liqligibilanfarqlanadi. BuYoshdagibolalardanutqvatafakkurxususiyatlario‘zhayotiningbirinchiyilidasoddaassotsiatsiya, ya’niharxiltasavvurlarnibir-biribilanbog‘lashqobiliyatigaegabo‘ladi. Masalan, usutlishishaniko‘rishibilanxursandbo‘ladi. Vaqto‘tishibilanbolaningassotsiatsiyasimurakkablashibboraveradi. BolabirYoshgato‘laydeganda, onasiningko‘chagakiyadigankiyiminiolibkelayotganiniko‘rib, xursandbo‘ladi. Vrachningtekshirishidanyomonta’sirlanganbolalarxalatliodamlardanqo‘rqaboshlaydilar.

Bolao‘zhayotiningikkinchiyilidafazomunosabatlarinianiqlayboshlaydi, xonaningichidagipredmetlarorasidao‘zinito‘g‘ritutishmalakasiniegallabboradi.

BolaningYoshiulg‘ayishibilanundatevarak-atrofgabo‘lganqiziqishortadi. Kichkintoydagisinchkovlikvaharnarsagaqiziquvchanlikuningkelgusihayotidajudamuhimrolo‘ynaydi. Bolahammanarsanio‘ziko‘rishnivaeshitishniistaydi. Lekinbolaninghayotivarivojlanishiuchunko‘rishvaeshitishsezgilariasosidavujudgakeladigantaassurotlarginaemas, balkihidvamuskul-harakatsezgilariorqalioladigantaassurotlarhamjuda

muhimdir.

Ilkbolalikdavriningboshlarigakelib, boladabirinchitafakkuroperatsiyalariyuzagakeladi. Bunibolabirorpredmetniolishgaharakatqilaolganidanso‘ng, unisinchiklabo‘rganishidako‘rishimizmumkin. Ularningtafakkurlari, asosan, ko‘rgazmali-harakatlibo‘lib, uatrofolamdagiturlibog‘liqliklarnio‘rganishgaxizmatqiladi. O‘zidanuzoqroqturgankoptoknibiron-biruzunroqnarsabilanitaribyuborishmumkinliginiko‘rganbola, endimustaqilravishdadivantagigakiribketgankoptoknitayoqchayordamidaolishmumkinliginitafakkuretaoladi. Budavrdagibolalartafakkuridaumumlashtirishkattao‘rintutadi. Umumlashtirishdanutqmuhimahamiyatkasbetadi. Masalan, soatdeyilishibilanbolaqo‘lsoatiniyokidevordagiosmasoatnihamtushunishimumkin. Lekin, ularturlichabo‘lganligibois, ulardaumumiyliknitopishbolauchunqiyinroqhisoblanib, buboradafikrlash 2-3 Yoshlibolalarma’lumbirpredmetlarningo‘rnigaularningo‘rninibosishimumkindebhisoblaganboshqanarsalardanhamfoydalanadilar. Masalan, o‘yinjarayonidabolacho‘pniqoshiqyokitermometro‘rnida, yog‘ochdanyasalgankrovatyokimashinao‘rnidafoydalanishimumkin.

BolaikkiYoshlargaborib, amaliytafakkurdanbirinchimartafoydalanaoladi, uchinchiYoshidaesaba’zitanishharakatlardanqonkretmasalalarnihalqilishdamustaqilfoydalanaboshlaydi. Masalan, bu Yoshdagi bola vazadagi tugmachani qo‘libilansolib, ololmasa, u vazachani to‘ntarib olaveradi. Tafakkurning bu boshlang‘ich shaklini ba’zan «qo‘l tafakkuri» ham deyiladi. Ta­fakkurning bu shaklii bola aqliy tarqqiyotining kelgusi bosqichi uchun juda zarurdir.

Uch Yoshli bolalarda hukmning oddiy turlarini ko‘rish mum­kin. Bu hukm turlari doimo faqat o‘zi bevosita idrok qilayotgan va yakka predmetlarga taalluqli bo‘ladi. Bola 2,5 Yoshgaetganda savollar bera boshlaydi. Avval savollar ko‘proq predmetlar­ning nomi to‘g‘risida bo‘lsa, keyinchalik savollar asosan pred­metlarning qanday maqsadlarda qo‘llanilishi va nimalarga ishlatilishi to‘g‘risida (masalan, bu nima?, bu bilan nima qilinadi?, bu nimalarga ishlatiladi? kabi) bo‘ladi. Hozirgi zamon,o‘tgan zamon va umuman vaqt to‘g‘risidagi aniq tasavvur tushunchasi fazoviy tasavvurlarga nisbatan ancha kech paydo bo‘­ladi. Bola predmetlar bilan ko‘proq aloqa qilishi, ular bilan munosabatda bo‘lishi va ularning xususiyatlarini tekshirib ko‘rishi kerak. Bu bilan unda dastlab ayrim predmetlar vahodisalar haqida tasavvurlar to‘plana boradi va keyinchalik shular zaminida umumiy tasavvur va tushunchalarhosil bo‘ladi,mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi. 2-3 Yoshli bola ko‘p narsani ko‘rishni,ko‘p narsani bilishni va tushunishni istaydi, bu uning qiziquvchanlik va sinchkovlik xususiyatidan kelib chiqadi. U hamma joyga «tiqiladi», kattalarga halaqit berib, ularning tinkasini quritib juda ko‘plab savollar beradi.

Kattalarmanashusavollarninghammasidanbolalardatafakkurnio‘stirishvatevarak-atrofdagiolamniturlitushunishnitarbiyalashmaqsadidafoydalanishig‘oyatmuhimdir. Bola o‘z savollariga tushunarli javob olganidan keyin, bu ma’lumotlarni o‘z o‘yinlarida aks ettiradi va shu yo‘l bilan ularni xotirasida mustahkam saqlanibqo­ladi. Bola tevarak-atrofdagi olamni kattalarning tushuntirishi bilan bir vaqtda kuzatsa, atrofdagi olamni yaxshiroq tushuna boshlaydi, narsa va hodisalarni solishtiradi, ularning ayrimlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish­larni va buning sabablarini aniqlaydi. Mana Shuningo‘zibo­lada ancha umumlashgan tafakkur paydo bo‘layotganidan darak beradi.

Bolatafakkuriningrivojlanishinutqningo‘sishibilanmustahkambog‘langandir, nutqningo‘sishitafakkurningrivoj­lanishigayordamberadi, chunkiso‘znarsa, predmetvaharakatlarbilano‘zaromunosabatdabo‘ladi. O‘znavbatida, tafakkur­ningrivojlanishdarajasiso‘zzaxirasiningoshishiga, umu­man, nutqningo‘sishigayordamberadi.

BuYoshdagibolalarningyanabirmuhimyutug‘i, onatilinio‘zlashtiribolishlaridir. BirYoshdanuchYoshgachabo‘lgandavrnutqningjadallikbilano‘sishdavrihisoblanadi.

Nutqbolahayotiningikkinchiyilidaikkibosqichdatarkibtopadi. DastlabkibosqichbirinchiYoshningoxiridanbiryarimYoshgachabo‘l­gandavrbo‘lib, boladabudavrdaasosankattalarningungamurojaatqilibaytgangapinitushunishqobiliyatio‘sibboradi. Bolaninglug‘atboyligiayniqsabirYoshdankeyin, ya’niyurishnio‘rganib, toborako‘ppredmetlargaduchkelaboshlagandavridanboshlabtezo‘saboradi. Bola predmetlarning nomini tez bilib oladi.

Bola ikki Yoshga to‘lganda, harakatlarningham nomlarini bilib oladi. Bu harakatlarga bolaning o‘zi bajaradigan yoki kattalar tomonidan bajarilgan, nomi aytilgan va bola kuzatib borgan harakatlar kiradi. Bu «passiv» nutqhisoblanadi, chunki bola so‘zlarni tushunadi-yu, lekin ularni talaffuz qila ol­maydi.

3 Yoshlararafasidapredmetlarningvazifalarinito‘lao‘zlashtirganbolalar, o‘zo‘yinlarida, shupredmetlardanmaqsadsizfoydalanibqolmay, balkiularnio‘zvazifalarigako‘raishlatadilar. Bolaningnutqiu 1,5 Yoshgaetgungachabirmunchasekinlikbilanrivojlanadi. Budavrichidau 30-40 taso‘zdan, to 100 tagachaso‘znio‘zlashtiradi, lekinularniamaliyotdajudakamqo‘llaydi. 1,5 Yoshdanboshlabesa, uningnutqijadalrivojlanaboshlaydi. Endibolapredmetlarningnomlariniaytishlariniso‘rabginaqolmay, balkibuso‘zlarnio‘zitalaffuzetishgahamharakatqiladi. Nutqiningrivojlanishdarajasijadallashadi. 2 Yoshlarningoxirlarigaborib, bola 300 tagacha, 3 Yoshlarningoxirlarigaboribesa, 500 danto 1500 tagachaso‘znio‘znutqidaishlataoladi, Shuningdek, so‘zlarnihamaniqtalaffuzetib, jumlalarnito‘g‘rituzaoladilar. 1,5 -3Yoshlarnutqningrivojlanishiuchunsenzitivdavrhisoblanadi.Bolabilanso‘zlashayotgandakattalarso‘zlarnianiqtalaffuzetishlarivaboladanhamaniqtalafuznitalabetishlarilozim.

Birpredmetniboshqasio‘rnidaqo‘llashmumkinliginianglash, bolauchunatrof-olamnibilish, o‘rganishidagiahamiyatliburilishhisoblanadivaudastlabkitasavvurlariniyuzagakeltiradi. BuYoshdagibolalarendi, asta-sekinlikbilankattalaraytibberayotganertak, voqeayokihikoyalarni, Shuningdekrasmdachizilgannarsalarnitasavvuretaoladilar. Ertaklarnieshitishjarayonidabolaertakkahramonlarinikimgadiro‘xshatishgaharakatqiladi, ba’zidaesauo‘zimustaqilertakyokihikoyalarnito‘qiyolishihammumkin. Ilkbolalikdavridaxotirabilishdagiasosiyvazifahisoblanib, ubilishningbarchako‘rinishlarinirivojlanishidaishtiroketadi. Budavrdabolaningxotirasijadalrivojlanadi. Bolaninghayotiytajribalarnio‘zlashtirishidadastlabharakatli, emotsionalvaobrazlixotiraishtiroketadi. Buboradaharakatlivaemotsionalxotiraustunlikqiladi. XotirabuYoshdaasosanixtiyorsizbo‘ladi. Budavrdagibolalargako‘pkitobo‘qibberishnatijasidaularertak, she’rvahikoyalarnieslabqoladilar, lekinbundayeslabqolishbolaningumumiyaqliyrivojlanishidanham, xotirasiningindividualxususiyatidanhamdalolatbermaydi. Builkbolalikdavridagibolalarningbarchasigaxosbo‘lgannervtiziminingumumiyegiluvchanliginatijasidir. O‘zivaatrofhayotihaqidagivoqeavahodisalardaketma-ketlikborligiuchunhamularnihalito‘liqravishdaxotirasidasaqlabqolaolmaydi.