Umumiy psixologiya

Diqqat. Agarkichikmaktabdavridaixtiyorsizdiqqatustunlikqilsa, o‘smirlikdavridabolao‘zdiqqatinio‘ziboshqaraoladi. Darsdavomidaintizomningbuzilishiaksariyathollardao‘quvchilardiqqatsizligidanemas, balkiijtimoiysabablarbilanbelgilanadi. O‘smiro‘zdiqqatinito‘laravishdao‘ziuchunahamiyatlibo‘lganvayuqorinatijalargaerishishimumkinbo‘lganfaoliyatlargaqarataoladi. O‘smirningdiqqatiyaxshiboshqariladiganvanazoratetiladigandarajadarivojlanganbo‘lishimumkin. Bolaningrivojlanayotganixtiyoriydiqqatio‘qituvchitomonidandoimoqo‘llab-quvvatlanishijudazarurdir. Pedagogikjarayondaixtiyorsizdiqqatniixtiyoriydiqqatdarajasigako‘tarishuchunbirqanchauslublarishlabchiqilgan. Shuningdek, o‘smirningdarsjarayonidao‘ztengdoshlariorasidao‘ziniko‘rsatishiuchunsharoitniyaratilishihamo‘smirdagidiqqatniixtiyorsizdanixtiyoriygaaylanishidazaminbo‘libxizmatqilishimumkin.

(Diqqatningtaqsimlanishivabarqarorliginibaholashmetodikasiuchunmatritsa)

Ushbumetodikayordamidao‘smirlardiqqatiningko‘rsatkichlarini, shubilanbirqatordataqsimlanishivabarqarorliginio‘rganishmumkin. Sinaluvchi 1-jadval (1a) niko‘ribchiqadivaundagi 1dan 25 gachabo‘lgansonlarnitartibbilantopadi. Xuddishundayharakatharbirjadvalbilanbajariladi. Bittajadvalbilanishlashgaketgano‘rtachavaqtaniqlanadi. Buninguchunharbirjadvalbilanishlashgaketganvaqtqo‘shiladiva 5gabo‘linadi. Buo‘smirdiqqatitaqsimlanishiningindeksihisoblanadi. Xuddishumetodikayordamidadiqqatningbarqarorliginihamaniqlashmumkin. Buninguchunharbirjadvalniko‘ribchiqishgaketganvaqttaqqoslaniladi. Agar 1-danto 5- jadvalgachaharbiriniko‘ribchiqishgaketganvaqtorasidagifarqjudakichikbo‘lib 10 sekunddanoshmasadiqqatbarqarorhisoblanadi.

O‘smirlikdavridajudaqattiqcharchashholatlarihambo‘ladi. Aynan 13-14 hamda 16 Yoshlardacharchashchizig‘ikeskinko‘tariladi. Bundayholatlardao‘smiratrofdaginarsavavoqealargato‘liqdiqqatiniqarataolmaydi.

O‘smirlikdavridaxotiraningbarchaturlario‘ziningsifatko‘rsatkichlariasosidajadalrivojlanadi. Budavrdao‘quvchilargaberiladigano‘quvmaterialininghajmikattabo‘lganiuchunhamunieslabqolishiyokibirnechamartatakrorlashyo‘libilano‘zlashtirishqiyin. O‘smirlikYoshidabolalaro‘qiganvao‘rganganlariniso‘zma-so‘zyodlashdanvozkechibuningma’nosigako‘raeslabqolishgaharakatqiladilar. Ulardafaolravishdamantiqiyxotirarivojlanibboradi. Mexanikxotiraningrivojiesabirmunchasustlashadi. Buesaba’zansalbiyxolatlarnihamkeltiribchiqarishimumkin. O‘smirlikdavrigakelibyangifanlar, jumladan, o‘quvchilareslabqolishizarurbo‘lganma’lumotlarmiqdoriko‘payadi. Ammomexanikxotiraningsustlashuvima’lumotlarnieslabqolishdamuammolarnikeltiribchiqaradivao‘smirlartomonidanxotiralarizaiflashuvihaqidagishikoyatlarigavao‘z-o‘zidano‘qishgabo‘lganqiziqishlariningpasayishigasababbo‘lishimumkin. Buninguchuno‘quvchio‘quvmaterialiningmazmuninitahlilqilishi, undagimantiqiytuzilishnibilishimuhim.

O‘smirlikdavridanazariytafakkuryuqoriahamiyatgaegabo‘laboshlaydi. CHunkibudavrdagio‘quvchilaratrof-olamdagibog‘lanishlarmazmuniniyuqoridarajadabilishgaharakatqiladilar. Budavrdao‘smirningbilishgabo‘lganqiziqishidakeskinrivojlanishsodirbo‘ladi. Ilmiynazariybilimlarningegallabolinishio‘smirtafakkuriningrivojlanishigaolibkeladi. Buningta’siridaisbot, dalillarbilanfikrlashqobiliyatirivojlanadi. Undadeduktivxulosalarchiqarishgaqobiliyatipaydobo‘ladi.

Maktabdao‘qitiladiganfanlaro‘smiruchuno‘ztaxminlariniyuzagakeltirishyokitekshirishuchunsharoitbo‘libxizmatqiladi. J.Piajeningta’kidlashicha, “Ijtimoiyhayotuchnarsaningta’siri- til, mazmun, qoidalarasosidashakllantiriladi». Buboradao‘zlashtirilganijtimoiymunosabatlaro‘z-o‘zidantafakkurningyangiimkoniyatlariniyaratadi.

11-12 Yoshdanboshlabo‘smirendimantiqiyfikrlabharakatqilaboshlaydi. O‘smirbuYoshdaxuddikattalarsingarikengqamrovlitahliletishnio‘rganaboshlaydi. O‘smirtafakkurningnazariydarajagaqanchaliktezko‘tarilaolishi, o‘quvmateriallarinitezvachuquregallashiuningintellektinihamrivojlanishinibelgilabberadi. O‘smirlikdavriyuqoridarajadagiintellektualfaollikbilanfarqlanadi. Bufaolliko‘taqiziquvchanlikhamdaatrofdagilargao‘zlayoqatlarininamoyishetish, Shuningdek, ulardayuqoribahoolishehtiyojiningmavjudligibilanbelgilanadi. O‘smirningkattalargaberadigansavollarimazmunli, mulohazalivaaynano‘shamasaladoirasidabo‘ladi. BuYoshdagibolalarturlifarazlarnikeltiraoladilar, taxminiyfikryuritib, tadqiqoto‘tkazaoladilarhamdama’lumbirmasalabo‘yichamuqobilvariantlarnitaqqoslayoladilar. O‘smirtafakkuriko‘pinchaumumlashtirishgamoyilbo‘ladi. Respublikamizningbozoriqtisodiyotisharoitigao‘tishidakishilardagiamaliytafakkurningahamiyatioshmoqda. Amaliytafakkurtizimigaquyidagiaqliysifatlarkiradi:

- tadbirkorlik, tejamkorlik, hisob-kitoblik, yuzagakelganmuammolarnitezechaolishlikvaboshqashukabisifatlarmavjudbo‘lgantaqdirdaginaamaliytafakkurnirivojlangandebhisoblashmumkin. Busifatlarni 1-sinfdanoqrivojlantiraborishnihoyatdamuhim.

O‘smirlikdavridaishbilarmonliksifatinio‘quvchilarningo‘z-o‘ziniboshqarishiniyo‘lgaqo‘yishi, umumiyfoydalitadbirkorlikishlaridaishtiroketishiorqalirivojlantirishmumkin. Buboradao‘quvchiijrochirolidaemas, balkiboshqaruvchi, mustaqilyo‘ltanlovchivatadbirkorlikmunosabatlaridao‘ziishtirokchibo‘lgantaqdirdaginarivojlanishamalgaoshishimumkin. BuYoshdatadbirkorliknirivojlantirishdako‘proqmustaqillikningberilishio‘smiramaliytafakkuriningrivojigaijobiyta’sirko‘rsatadi. O‘smirYoshdagibolalardatejamkorliknirivojlantirishaqlningboshqasifatlariganisbatanosonroqkechadi, buniko‘proqularniqiziqtiradigannarsalargamustaqilravishdahisob-kitobqilibborishgayo‘llashorqaliamalgaoshirishmumkin, o‘smirlardayuzagakelganmuammolarnitezvaoperativholdaechishmalakasinishakllantirishbirmunchaqiyinroqkechadi. Albatta, bubolaningtemperamentigahambog‘liq. Barchao‘smirlarnihamtezyo‘llab, tezharakatqilishgao‘rgatishmushkul, lekinularnibirormuammoyuzagakelishibilanorqagachekinmay, zudlikbilanmuammoniechishningumumiyqoidalarigao‘rgatibborishmumkin. O‘smirlikdavridaiitellektningyuqoridarajadarivojlanganbo‘lishiqimmatlivaobro‘lihisoblanadi. O‘smirshaxsidavauningbilishgaqiziqishidagio‘zgarishlaro‘zarobog‘liqbo‘ladi. Ixtiyoriypsixikjarayonlarningrivojlanishio‘smirdagishakllanibkelayotganshaxsmustaqilligigatayanadi, o‘ziningshaxsiyxususiyatlarinianglashvashakllantirishimkoniyatlariesaundagitafakkurnirivojlanishibilanbelgilanadi.

3.O‘smirlik davrida shaxsning shakllanishi.
O‘smirlikYoshidunyokarash, e’tikod, prinsip, o‘zliginianglash, baholashkabishaxsxususiyatlarishakllanadigandavrhisoblanadi. O‘smirulg‘aygansariunda “IdealMen”, “ AxloqiyMen” va “HaqiqiyMen” singarishaxsgaoidtizim, dunyoqarash, e’tiqodvaboshqalarshakllanaboradi, undagio‘zito‘g‘risidagitasavvurlaranchaaniqvabarqarorbo‘libqoladi.

O‘smiro‘zfaoliyatinimuayyanprinsip, e’tiqodvashaxsiynuqtai -nazariasosidatashkilkilaboshlaydi.

O‘smirshaxsinitarkibtoptirishdauningatrof-muhitga, ijtimoiyhodisalarga, kishilargamunosabatinihisobgaolishlozim. Psixologlaro‘tkazgantadqiqotlardanko‘rinadiki, o‘smirlarningko‘pchiligiqat’iyatlilik, kamtarlik, mag‘rurlik, samimiylik, dilkashlikkabima’naviy, ahloqiytushunchalarnito‘g‘rianglaydilar. Ularningturmushtajribasidafanasoslariniegallashnatijasidabarqarore’tiqodiyvailmiydunyoqarashtarkibtopadi, shularzaminidaaxlokiyideallaryuzagakelaboshlaydi.

Ma’lumki,o‘smirlik davrida o‘smirning «men»i qaytadan shakllana boradi. Uning atrofidagilari ayniqsa,o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabati, qizikishlari, qadriyatlari yo‘nalishi keskin o‘zgaradi.

O‘smirYoshdagibolanibirinchigaldagiintilishi, uo‘ziniendikichkinabolaemas, balkikattabo‘libqolganliginiatrofdagilargaishontirishdaniboratdir.Mustaqilishlarqilishgauringano‘smirshundayqilishgaxaqqiborligigao‘zini-o‘ziishontiradi, chunkimenendi “kattabo‘libqoldim” debo‘ylaydi. Shuninguchunxampsixologlar “kattabo‘libqolganliktuyg‘usi”nishaxsningo‘smirlikYoshidagiengasosiyyangiliksifatidatalqinqiladilar.