Umumiy psixologiya

O‘smirlikYoshidagio‘quvchilarningemotsionalxususiyatlari

O‘smirlikYoshida, taxminan 13—14 Yoshlarda, bolalarniemotsionalkechinmalaridakattao‘zgarishlarboshlanadi. SHuYoshdagibolalardata’limta’siriostidaabstrakt-mantikiyvatanqidiytafakkuranchao‘sadi. O‘smirlardunyokarashqarashlaribilanbog‘liqbo‘lganmasalalarbilanqiziqaboshlaydilar, ularningkamalakvakamolottashkilotlaridaishtirokqilishlaribundayqiziqishlarningo‘sishigako‘pjixatdanyordamberadi. Manashularninghammasixilma-xilintellektualvaaxloqiyhislarnio‘sishiuchunmanbabo‘libqoladi. O‘smirlardaxayolkuchliravishdao‘sadi. Hislarningo‘zixayolningo‘sishigayordamberadi. vaxayolningo‘zihamxilma-xilchuquremotsionalkechinmalarningmanbaibo‘libqoladi.Kelajakto‘g‘risidagiorzular, qaxramonlik, romantika- shularninghammasiemotsionalkechinmalarningmanbaidir. BuYoshdao‘z-o‘zigabahoberishhissikuchliravishdao‘sadi.

O‘smirYoshidagibolalarningaloqadoirasiningkengayishivaulardaijtimoiy-siyosiymasalalargaqiziqisho‘sishitufayliaxloqiyhislaro‘smirlarhayotidakattao‘rinoladiganbo‘libqoladi , ulardavatanparvarlikhissiyorqinnamoyonbo‘ladi. SHuYoshdaorganizmdafiziologiko‘zgarishlarsodirbo‘lishisababliemotsionalqo‘zg‘alishlarningxarakteridahamo‘zgarishro‘yberadi. Hislarkuchliravishdanamoyonbo‘laveradi, lekinko‘pinchabuhislarbarqarorbo‘lmaydi. BoshqaYoshdagibolalargaqaragandao‘smirlardainjiqlikvaarazlashko‘pbo‘ladi.

5. O‘smirlik davrida shaxslararo munosabat.

O‘smirlikdavrimuloqotiningasosiyvazifasi- budo‘stlik, o‘rtoqlikdagielementarnormalarinianiqlashvaegallashdir.O‘smirlarmuloqotiningasosiyxususiyatishundaniboratki, uto‘lao‘rtoqlikkodeksigabo‘ysunadi.O‘smirlarnio‘ztengdoshlaribilanmuloqotdabo‘lishig‘oyatkattaahamiyatgaegadir.O‘smirlardo‘stlik,o‘rtoqlikvao‘zaroyordamlashynihammanarsadanyuqoriqo‘yadilar: anashundayo‘zaromunosabatlar, o‘spirinlikyillaridahamdavometaberadi. Bundao‘smirlarvailkYoshdagio‘spirino‘quvchilarniigxulq-atvorlarigado‘stlariota-onalarvapedagoglarganisbatanbirnechamartakuchlirokta’siretadilar. Bunishubilantushuntirishmumkinki, o‘smirbolaningetilmaganligivatajrnbasizlngiunitevarak-atrofdagikimsalardanmadadaxtarishgamajburkiladi. O‘smirbolagauningistaklarinitushunadnganvaularniamalgaoshirishgayordamberadigaido‘stkerak.O‘smirningdo‘stlaribilanmuloqotihamo‘zigaxosxususiyatlargaega.Tengdoshbolalarbilanprinsipialtenglikholatidagimunosabatlarmuhitiganisbatano‘smirdaalohidaqiziqishbo‘ladi. Buholo‘smirdayuzagakeladiganshaxsiykattalikhissiningetikmazmunigamoskeladi. Kattalarbilanmuloqotdabo‘lishtengdoshlaribilanbo‘lganmuloqotningo‘rninibosaolmaydi.

O‘smiruchuntengdoshlaribilanbo‘lganmuloqotumustaqilharakatqiladigano‘ziningshaxsiymunosabatlarimuhitigaajraladi. Ubungahaqqimbor, debo‘ylaydi, o‘zhuquqlarinihimoyaqiladivaaynanShuninguchunhamo‘rtoqlaribilanbo‘lganmunosabatgakattalarningo‘rinsiz, qo‘polaralashuvio‘smirningxafagarchiligigavanoroziligigaolibkeladi.

O‘smirdatengdoshlarbilanmuloqotqilishvahamkorlikdagifaoliyatgaintilishyaqqolnamoyonbo‘ladi. Jamoahayotibilanyashash, yaqino‘rtoqlar, do‘stgaegabo‘lishxohishi – do‘stlartomonidanqabulqilingan, tanolingan, hurmatqilinganbo‘lishdekkuchlixohishdir. Buo‘smirningmuhimtalabigaaylanibboradi.

O‘smiruchunengyoqimsizvaziyat – jamoavao‘rtoqlariningnoroziligi, muloqotqilishniistamaslik, engog‘irjazoesa – ochiqyokinooshkoraloqauzish, gaplashmaslikdir.

O‘smirlardo‘stlikkodeksiningmuhimme’yorlari – sha’ninihurmatqilish, tenglik, sodiqlik, do‘stgayordam, to‘g‘riso‘zlik.

Do‘stlikme’yorlariniegallashbolaningo‘smirlikdagimuhimyutug‘idir.

Agardaubundaydo‘stniqarindoshlarivzpedagoglariorasidantopaolmasa, undaypaytdauo‘zqizikishlarivaintilishlariniko‘llab-kuvvatlaydiganhamdaundagikamchiliklarninimalarbilandirto‘ldiraoladnganodamnibegonakattakishilaryokio‘ztengqurlariorasidanalbattatopadi.

O‘ztengdoshlaribilantenglikasosidaqilinganmunosabatasosidao‘smiralohidabirijtimoiymunosabatlarmaktabinio‘taydi. O‘zaroqiziqishlar, atrofdunyoni, bir-birlarinio‘zliginianglashlarivatushunishlariularuchunjudaqimmatlidir. O‘smirlaruchunuyvazifalari, uyishlaribo‘yichamajburiyatlarnibajarishgaqaragandatengdoshlaribilanmuloqotqilishmuhimrokdir. O‘zsirlarinibolaendiota-onasigaemas, balkitengdoshigako‘proqishonadi. O‘ztengdoshlaribilanmuloqotvamunosabatjarayonidao‘zshaxsinierkinlikbilanto‘lanamoyonetaoladi. SHaxsiyerkinlikniukattabo‘lishxuquqidebanglaydi.O‘smirningo‘ztengdoshlaribilanmuloqotdabo‘lishig‘oyatkattaahamiyatgaegaekanliginiyaxshibilgantajribalio‘qituvchilarsinfdahamo‘quvchilarningayrimkichik –kichikguruhlariorasidaijobiyijtimoiyfikrnishakllantirishgakattae’tiborberadilar, o‘smirlargaularningyaqindo‘stlariorqalita’sirko‘rsatishgaharakatqiladilar. Ayrimo‘quvchilarning (ayniqsao‘qishdao‘rqadaqoladiganva “tarbiyasiqiyin” bo‘lgano‘quvchilarning) sinfjamoasidagishaxslararomunosabatlartizimidan “tushibqolishlariga” yo‘lqo‘ymaydilar.

O‘smirlarningota-onasi, kattalarbilanqiladiganmuloqotixarakteriularningkattabo‘lganlikhissiasosidatuzilganbo‘ladi. Kattalartomonidanqilinadigano‘smirlarninghaq-huquqlarinicheklashlarigabildirganqarshilikvae’tirozlarigao‘zlarihamqattikqayg‘uradilar. Ularmuloqotdakattalarningqo‘llab-quvvatlashlarigaehtiyojsezadilar. Birgalikdagifaoliyato‘smirgakattalarniyaxshiroqtushunishlariuchunyordamberadi. O‘smiro‘zidabo‘layotgano‘zgarishlar, unitashvishgasolayotganmuammolarhaqidakattalarbilanbo‘lishishgakattaehtiyojsezadi, lekinbunihechqachonbirinchibo‘libo‘ziboshlamaydi. O‘smiro‘ziganisbatanYoshbolalardekqilinadiganmuomala-munosabatigaqattiqnorozilikbildiradi, o‘smirlarmuloqotinihoyatdao‘zgaruvchanligibilanxarakterlanadi.O‘zinikattalardekhisqilishtuyg‘usibolaningshaxsano‘zigabo‘lganmunosabatinimuayyandarajadao‘zgartiradivaharqandayichkimunosabatsingaribuhamtashqimunosabatlarningta’siriostida, mazkurshaxsganisbatanboshqaodamlarningmunosabatlaritashkiltopadi.Shuninguchuno‘smiro‘zihaqidaatrofdagikishilarqandayfikrgakelishito‘g‘risidako‘po‘ylaydihamdabuninguchunqulaymuhityaratishyo‘llarinifaollikbilanizlaydi.Bushundaymuhitbo‘lmog‘ikerakki, undagimunosabatlarendio‘smirningkattakishi, mustaqilodambo‘libqolganliginiyaqqolnamoyonbo‘lishiniistaydi. Harbiro‘smirbilanmuloqotdauningshaxsidagiengyaxshitomonlarnitopabilish, nimagaqobiliyatiborekanliginianiqlabolishhamdaulargatayanganholdao‘smirningo‘zigabo‘lganishonchinihartomonlamaqo‘llab-quvvatlashg‘oyatmuhimdir. Aksholdatarbiyasohasidakattaqiyinchiliklarkelibchiqishimuqarrar. O‘smiro‘zigayaqinbo‘lgankishilarningko‘zo‘ngidao‘zshaxsiningmustaqilliginitasdiqlash, o‘zliginibildirib, o‘z “men” inianglatishmaqsadidauyokibudarajadagio‘zimkoniyatidantashqariishlargaqo‘lurishgavashuorqalio‘zshaxsiningta’siriniatrofdagikishilargao‘tkazishgaharakatqilibko‘rishgamajburbo‘ladi. Basharti, bolao‘ziniijobiytomondanko‘rsatishningilojinitopaolmasa, uholdapsixologikehtiyojtufayliusalbiyishlardao‘ziniko‘rsatishi, o‘zkamchiliklarinioshiribko‘rsatishi, qilishmumkinbo‘lmaganishlarniatayinqilishi, ko‘proqo‘jarlikvaqaysarlikqilishivaboshqasalbiyishlarniqilishimumkin.UshbuYoshdagibolalarningo‘z-o‘zinihurmatqilishtuyg‘usinishakllantirishuningshaxsirivojidamuhimhisoblanadi. Bundao‘qituvchibolaningsinfvamaktabjamoasioldidagiobro‘siniko‘tarishyo‘llariniizlashiturlisohalardagiyutuqlariniko‘pchilikkama’lumqilib, xatovakamchiliklariniyo‘qotishdadonolikbilanharakatqilishiuningo‘zkuchvaimkoniyatlarigaishonishigazaminyaratadi.Bubilano‘smirdashakllanibkelayotgan “kattakishi” bo‘libqolishtuyg‘usinihurmatqilishinibildiradi, o‘qituvchio‘smirningzarurmunosabatlariniyo‘lgaqo‘yishidaungazarurkishigaaylanadi.

O‘smirdapsixikjarayonlarningkeskino‘zgarishibilanaqliyfaoliyatidahamburishlarseziladi. Shuninguchunshaxslararomunosabatda, o‘quvchibilano‘qituvchimuloqotida, kattalarbilano‘smirlarningmuomalasidaqat’iyo‘zgarishlarjarayonidaqiyinchiliklarpaydobo‘ladi. Bularavvalota’limjarayonidaro‘yberadi: yangiaxborot, ma’lumotlarnibayonqilishshakli, uslubivausullario‘smirniqoniqtirmayqo‘yadi.

Odobli, dilkasho‘smirkutilmagandaqaysar, intizomsiz, qo‘pol, serzardabo‘libqoladi. O‘smirxulqidagibundayo‘zgarishlartajribasizo‘qituvchivaota-onasiniqattiqtashvishgasoladi.

Xo‘sh, o‘smirlarningpsixiko‘sishiniharakatgakeltiruvchikuchnima? O‘smirningpsixiko‘sishiniharakatgakeltiruvchikuch - uningfaoliyatinivujudgakeltirganyangiehtiyojlarbilanularniqondirishimkoniyatlario‘rtasidagiqarama-qarshiliklartiziminingnamoyonbo‘lishidir. Vujudgakelganziddiyatlarnio‘smirningpsixologikkamolotnita’minlash, faoliyatturlarinimurakkablashtirish, uningshaxsidayangipsixologikfazilatlarnitarkibtoptirishorqaliasta-sekinyo‘qotishmumkin.

Ota-onalarningo‘smirgashuerkinliknibermasligiyokio‘smirningshundaydebbilishinatijasida, ularota-onagaqarshipozitsiyadabo‘ladilar. SHunialohidata’kidlashlozimki, anashumuloqotvamunosabatasosidao‘smirlardag‘ururhissishakllanaboshlaydi. Albatta, g‘ururme’yorvaqoidalarikattalardano‘rganiladi, lekino‘zg‘ururiniqandayhimoyaqilishio‘smirlarningalohidanazoratidabo‘ladi.