Umumiy tilshunoslik kafedrasi

Tillarni nazariy o‘rganish. Turli tillar sistemalarini nazariy o‘rganish turli lingvistik masalalar (lingvistik, ekstralingvistik kategoriyalar, til va tafakkur munosabatlari, lingvistik ehtimollik)ni hal etish imkonini berdi bu esa qiyosiy tipologiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishini yanada kuchaytirdi.
Demak, ta’kidlash joizki, yuqoridagi omillar qiyosiyy tipologiya fanining shakllanishi va rivojlanishida asosiy ahamiyat kasb etdi. Qiyosiy tipologiya ba’zi lingvistik fanlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Bunda qiyosiy tipologiya o‘z yotuqlari bilan mazkur fanlarning taraqqiyotiga sezilarli ta’sir etadi. Bu fanlarning o‘zaro bog‘liqligini quyida ko‘rishimiz mumkin.
Qiyosiy tipologiya va tarjima. Bu ikki fan quyidagi umumiy vazifani bajarish nuqtasida kesishadi: ikki yoki undan ortiq tillar sistemasidagi o‘xshash va o‘ziga xos xususiyatlarni aniqlash. YA’ni, o‘rganilayotgan (chog‘ishtirilayotgan yoki tarjima jarayoni amalga oshirilayotgan) tillar sistemasidagi o‘ziga xoslik va o‘xshashlik qonuniyatlari har ikkala fan uchun ham qiziq. SHuningdek, bu ikki fanning tadqiqot metodlari va predmetlari ham o‘xshatiladi. O‘zbek tilshunos olimi J.B.Bo‘ronov mazkur ikki fanning o‘rtasidagi o‘xshashliklarni quyidagicha bayon etadi (Bo‘ronov, 1973, b. 237-38):
1) qiyosiy tipologiya va tarjima nazariyasi umumiy mazmun planining tarkibiy qismiga asoslanadi;
2) qiyosiy tipologiya va tarjima nazariyasi bajaradigan ish jarayoni o‘xshashdir, ya’ni abstraktlash (mavhumlash)dan korrespondensiyalash (muvofiqlashuv)ga yoki analizdan sintezga o‘tadi;
3) qiyosiy tipologiya va tarjima nazariyasi ikki yoki undan ortiq til sistemalari yaruslararo birliklarining natijalariga asoslanib ish ko‘radi;
4) tarjima nazariyasi va qiyosiy tipologiya qardosh va qardosh bo‘lmagan tillar sistemalarini universal ravishda tadqiq qiladi.
Qiyosiy tipologiya va til o‘qitish metodikasi. J.B.Bo‘ronovning fikricha, turli tillar sistemvsini qiyoslab o‘rganish ham nazariy ham amaliy (metodik) nuqtai nazardan ahamiyatli hisoblanadi. Bunda qiyoslashning nazariy ahamiyati sifatida “har bir qiyoslanayotgan til sistemasining tipologik tahlili, struktural xusuisyati, asosiy sistema birliklarini ifoda va mazmun planida taksonomik xususiyatlarini aniqlash, har bir yarusni inventarizatsiya qilish hamda morfemalarga ajralishi bilan tanishtirish” masalalari qayd etilsa, amaliyotdagi o‘rni “qiyoslashdan olingan natijalarni o‘qitish jarayonida tatbiq qilinishi” bilan belgilanadi (Bo‘ronov, 1973, b. 257).
Ma’lumki, qiyosiy tipologiya turli tillar sistemasini ularning genetik munosabatlaridan qat’i nazar o‘rganadi. YA’ni, qardosh va qardosh bo‘lmagan tillar sistemasining xususiyatlarini qiyosiy tadqiq etadi. Natijada, turli til sistemalari birliklarining adekvat va adekvatsizlik qonuniyatlarini aniqlaydi. Va bunday qonuniyatlar til o‘qitish metodikasi tomonidan foydalaniladi. Bunda til o‘qituvchisi o‘rganilayotgan chet tili birliklarini ona tili sistemasidagi birliklar bilan qiyoslab o‘rgatadi. Zaruriy o‘rinlarda interferensiya va transpozitsiya (fasilitatsiya) masalalaridan unumli foydalanadi. Interferensiya – chet til o‘qitish va o‘rganish jarayonida bir til sistemasining ikkinchi til sistemasiga salbiy ta’sir etishidir. YA’ni, bunda asosan ona tili sistemasining o‘rganilayotgan til sistemasiga salbiy ta’siri e’tirof etiladi. Interferensiya turli nuqtai nazardan o‘rganilishi mumkin: lingvistika, lingvopsixologiya, metodika va tipologiya. Interferensiyaning tillararo va bir til sistemasidagi turlari farqlanadi. Til sathlariga ko‘ra, fonetika, leksika va grammatikada interferensiya hodisalari kuzatilishi mumkin (Bo‘ronov, 1973, b. 259).
J.B.Bo‘ronovning ta’kidlashicha, xorijiy til ona tili bilan qiyoslab o‘rgatilganda ona tili sistemasi o‘rganilayotgan til sistemasini o‘zlashtirishda ijobiy va salbiy ta’sir qilishi mumkin: hodisaning ijobiy tomoni “o‘quvchilarning ona-tili sohasidagi bilim va malakalari to‘g‘ri analogiyaga asoslanishi, o‘quvchilar analogiyadan foydalanib so‘z formalari, konstruksiya va gaplar tuzishlari, talaffuzni o‘rganishda artikulyasiya holatini qiyoslashlari mumkinligi, ona tilidagi struktural modellar chet tilida ham xuddi shunday modellar yasashga imkon berishi” bilan izohlansa, uning salbiy ta’siri “chet tili o‘qitish jarayonida, shu til sistemasiga ona tili sistemasining salbiy ta’sir etishi” bilan belgilanadi (Bo‘ronov, 1973, b. 259). Ilmiy adabiyotlarda xorijiy til o‘qitish va o‘rganish jarayonida ona tili sistemasining chet tili sistemasiga ijobiy ta’sir etishi transpozitsiya (fasilitatsiya) va salbiy ta’sir etishi interferensiya deb atalishi qayd etiladi.
J.B. Bo‘ronovning fikricha, metodika ma’lum grammatik kategoriyani o‘qitishda qiyosiy tipologiyaning xulosalaridan foydalanadi. Xususan, qiyoslangan tillarda aniqlangan izomorfik va allomorfik xususiyatlar til o‘qitish metodikasi uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Bunda professor J.B. Bo‘ronovning e’tiroficha, ingliz tilida perfekt, aniqlik va noaniqlik kategoriyalari mustaqil kategoriya hisoblansa, turkiy tillarda ushbu kategoriyalarni ifodalovchi maxsus morfologik shakllar mavjud emasligi allomorfik xususiyat bo‘lib, til o‘qitish jarayonida ma’lum qiyinchilikni keltirib chiqarishi mumkin (Bo‘ronov, 1983, b. 156). Endi e’tiborimizni aynan ushbu kategoriyalarni o‘qitishda metodika fanining qiyosiy tipologiya xulosalaridan qay holda foydalanishiga qaratamiz. Tipologik tahlil natijalariga ko‘ra, turkiy tillarda ushbu kategoriyalarni ifodalovchi maxsus morfologik shakllar bo‘lmasa-da, ular boshqa turli xil konstruksiyalar, strukturalar yoki til vositalari orqali ifodalanishi aniqlangan. Mazkur lingvistik vositalar orqali yuqoridagi kategoriyalar ifodalanishi til o‘qitish jarayonida tushuntiriladi.