Umumiy tilshunoslik kafedrasi

Sotsiolingvistik tahlil metodlari.

Ushbu lingvistik tahlil metodi til va jamiyatning o‘zaro aloqadorlik tamoyilini asoslash, tilning ijtimoiy tabiatini yoritish, ijtimoiy omillarning til rivojiga ta’sirini o‘rganish, tilni ijtimoiy o‘rganishda uning funksiyalari va ularning kengayishini tahlil qilish, til birliklarining ijtimoiy shartlanganlik holatini yoritish, til sistemasining taraqqiy etishida ijtimoiy omillarning o‘rnini aniqlash masalalarini o‘rganishda qo‘llaniladi. Masalan, tilshunos olima B.Y. Qo‘shoqova ushbu tahlil metodidan asosan ijtimoiy omillarning til rivojiga ta’sirini aniqlash, til sistemasi, xususan, leksik sathning taraqqiy etishida ushbu omillarning o‘rnini yoritib berishda foydalangan.
Ijtimoiy tilshunoslikning o‘z metodlari va ularni qo‘llash vositalari mavjud. Ijtimoiy tilshunoslik metodlariga (tashqi) kuzatish, qo‘shilib kuzatish, so‘rov metodlari, intervyu, anketa va test metodlari kiradi.
To‘gri, ularning aksariyati sotsiologiya fanida qo‘llaniladigan usullarga yakin, lekin fanning predmetidagi o‘ziga xoslikni hisobga olgan xolda ularni ishlatish yullari va ma’lumotlarni ilmiy jixatdan tahlil qilishda farklar mavjud.


3. ^{Til ijtimoiy funksiyalarini ta’riflash va tasniflash.
Ko‘p qirrali va murakkab hodisa sifatida tilning ijtimoiy funksiyalariga nisbatan qiziqish yo‘qolmagan, aksincha, bu muammo XXІ asr boshlari tilshunosligida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Tilshunos olimlar tilning ijtimoiy funksiyalarini, shu bilan birga ularning jamiyatda harakatlanishini o‘rganish bilan bog‘liq muammolarni tadqiq qilmoqdalar.
Tilning rivojlanish darajasi o‘zi bajarayotgan funksiyalarning kengayishi, ya’ni ijtimoiy rivojlanish bilan uzviy bog‘liq. Jamiyat ko‘p tarmoqlar, ko‘p sohalarni o‘z ichiga olgan va ulardagi ijtimoiy hayotda til asosiy aloqa vositasi sifatida ishlatilishi va shu bilan birga jamiyatdagi hamma o‘zgarishlar unda aks etishi barobarida jamiyat rivojlanishi, takomillashishi, uning imkoniyatlari kengayishi tilning ijtimoiy funksiyalari rivojlanishiga olib keladi. Demak, tilning ijtimoiy rivojlanishini, ijtimoiy mavqei oshganligini va muloqot vositasi sifatida butun bir jamiyat tomonidan foydalanilayotganligini uning ijtimoiy funksiyalari kengayishida ko‘rishimiz mumkin.
Tilning ijtimoiy funksiyalari deganda uning ijtimoiy hayotning ma’lum bir sohasida bajaradigan roli tushuniladi. Muloqot vositasi va fikrlar almashinuvi uchun xizmat qiluvchi tilga ijtimoiy hodisa sifatida qarash va uning ijtimoiy funksiyalarini o‘rganish nazariy va amaliy jihatdan katta ahamiyat kasb etadi.
Funksional tavsif tillarning ijtimoiy funksiyalari aloqasini aniqlaydi, tilning funksional bo‘linishi uning ichki tarkibiy rivojlanishiga, uning jamiyat hayotidagi roliga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Tilga funksional yondashuvning ahamiyati shundaki, ilmiy asoslangan tahlil turli ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-maishiy sohalarda til qo‘llanilishi xususiyatlarini ochib berishga xizmat qiladi.
Tilga oid tadqiqotlarga funksional yondashuv til jamiyat rivojlanishi va tillarning o‘zaro aloqa qonuniyatlarining ijtimoiy shartlanganligining asosiy aniqlovchisiekanligini ko‘rsatadi.
Tilning jamiyatdagi funksiyalari ko‘p qirrali bo‘lib, tilshunoslar ularni turlicha tasniflaydi. Masalan, YU.S. Stepanov o‘z ilmiy qarashlariga asosan quyidagi funksiyalarni ajratadi: kommunikativ funksiya, voqelikni aks ettiruvchi funksiya, nominativ funksiya, estetik funksiya, magik (ishonchlar, diniy marosimlar) funksiyasi, emotsional-ekspressiv funksiya, apelyativ funksiya. Tasniflangan funksiyalar ichida muallif kommunikativ funksiyani nisbatan asosiy funksiya deb qaraydi.
Taniqli sotsiolingvist YU.D. Desheriev tilning funksiyalarini quyidagilarga ajratadi: kommunikativ funksiya, ijtimoiy funksiya, ekspressiv funksiya, estetik funksiya, gnoseologik funksiya.
Tilshunos E.S. Kubryakova til funksiyalarini sakkiztaga bo‘linishini ta’kidlaydi: kommunikativ funksiya, aks ettiruvchi funksiya, bilishga yo‘naltirilgan funksiya, informativ funksiya, fatik funksiya, nominativ funksiya, ekspressiv funksiya, apelyativ funksiya.
E.S.Kubryakova tasnifida til funksiyalarining yuqoridagi YU.D.Desheriev tasnifiga qo‘shimcha ravishda informativ va fatik funksiyalarni kiritganini ko‘rishimiz mumkin.
T.V. Jerebilo tilning quyidagi funksiyalarini sanab, ta’rif berib o‘tadi: ontologik, kommunikativ, akkumulyativ, ijtimoiy, ta’sir etish, ajratuvchi, informativ, kognitiv, umumlashtiruvchi, kommunikativ, aloqa o‘rnatish, magik, metatil, to‘liqsiz, nominativ, birlashtiruvchi, aks ettiruvchi, parallel, perseptiv, poetik, pragmatik, ekspressiv, regulyativ, simvolik, emotiv, estetik va etnomadaniy funksiyalar.
R.O.YAkobson tasnifiga ko‘ra esa tilning oltita funksiyasi qayd etiladi: emotiv funksiya (jo‘natuvchiga mo‘ljallanish, uning emotsiyalarini uzatish); kognitiv funksiya (adresatga mo‘ljallanish, unda muayyan holat uyg‘onishiga intilish); poetik funksiya (axborot shakli uchun); metatil funksiyasi (til sistemasi uchun); fatik funksiya (muloqot uchun); referentiv funksiya (voqelik uchun).
YUqorida keltirilgan til funksiyalari tasniflarini qiyosiy tahlil qilsak, tilga kommunikativ funksiya, nominativ funksiya, estetik funksiya, magik funksiya, emotsional-ekspressiv funksiya, apelyativ funksiya, ijtimoiy funksiya, gnoseologik (kognitiv) funksiya, informativ funksiya, fatik funksiya, metatil funksiyasi, referentiv funksiyalar xosligining guvohi bo‘lamiz.
Til funksiyalarining har biri o‘z pragmatik, sotsial va madaniy tabiatiga ega bo‘lib, mana shunday xususiyatlari bilan tilning o‘z vazifalarini bajarishiga imkon yaratadi. Bunday funksiyalar til egalari muvaffaqiyatli muloqotga kirishishida o‘z pragmatik maqsadlarini erkin va ravon ifoda etishida, til birliklarini o‘z kontekstida o‘rinli qo‘llay olishida, nutqning ta’sirchanligini oshirishda namoyon bo‘ladi.}