Umurtqasizlar zoologiyasidan

6-rasm. Teri leyshmaniyasi(Leishmania tropica)ning rivojlanish jarayoni:
1-leyshmaniyaning leptomonad (xivchinli) shakli; 2-leyshmaniya tashuvchisi-
iskabtopar; 3-kalamush (tabiiy manbasi); 4-zararlangan terming qon
hujayralaridagi xivchinsiz leyshmaniyalar; 5-leyshmaniya bilan zararlangan odam.
Teri leyshinaniozining qo‘zg‘atuvchisini rus shifokori P.F. 
Borovskiy birinchi marta 1882-yilda Toshkentda aniqlagan. Teri 
leyshmaniozi Markaziy Osiyo va Kavkazorti davlatlarida keng 
tarqalgan.
Parazit teri hujayralarida yashaydi va terida yaralar hosil qiladi. 
Kasallikning bir yil va undan ortiqroqqa cho‘ziladigan shahar yoki 
surunkali shakli (Ashxobod yarasi) va 3-6 oy davom etadigan o‘tkir 
shakli (penda yarasi) tafovut qilinadi. Teri leyshmaniozi Markaziy Osiyo 
xalqlari o‘rtasida yomon yara yoki pashshaxo‘rda nomi bilan ham 
ma’lum.
Morfologik jihatdan leyshmaniyalar ikki xil shaklda uchraydi: 
hujayra ichida - xivchinsiz, tashuvchilarining tanasida hamda sun’iy 
usulda o‘stirilganda xivchinli ko‘rinishda bo‘ladi. Leyshmaniyalar 
hayotining xivchinli davri leptomonad davri deb ataladi.
Visseral leyshmaniozi tez-tez yoki ma’lum bir vaqtda oralab 
isitma chiqarish bilan davom etadigan og‘ir kasallik hisoblanadi. Bu
19

---

leyshmaniozning qo‘zg‘atuvchisi 
(Leishmania donovani)
odam tanasida- 
jigar, taloq, limfa tugunlari, ko‘mik endoteliy hujayralari sitoplazmasida 
parazitlik qilib yashaydi va ko‘payadi.
Leyshmaniyalar ko'payganda, bitta hujayradagi parazitlar soni 100- 
200 tagacha yetadi. Hujayra yemirilgandan keyin ular limfa bilan qonga 
o‘tib, yangi hujayralarga kirib oladi va ularning yemirilishiga sababchi 
boMadi.
Ichki, ya’ni visseral leyshmaniya 
(Leishmania donovani)n\
ingliz 
olimi Leyshman (harbiy vrach W. Leeshman) 1903-yiii shu kasallikdan 
oMgan odamning talogMdan ajratib olib aniqlagan.
Ichki leyshmanioz bilan og‘rigan bemor Rossiyada birinchi marta 
1909-yilda aniqlangan. Keyinchalik Markaziy Osiyo va Kavkazorti 
davlatlarida kasallikning manbalari topilgan.
Leyshmanioz transmissiv kasallik bo‘ lib, uni
-Phlebotomus
avlodiga 
kiruvchi iskabtoparlar tarqatadi. Iskabtoparlar kasal odamning qonini 
so‘rganida leyshmaniyalar hasharotning hazm yoMiga o ‘tadi va 
parazitlarning oldingi uchidan uzun xivchin o‘sib chiqadi, ya’ni sodda 
hayvon 
xivchinli 
(leptomanad) 
ko‘rinishiga 
o‘tadi. 
O'ziga 
leyshmaniozning qo‘zg‘atuvchisini yuqtirib olgan bu hasharot sogMom 
odamning qonini so‘rganida parazitlarni yuqtiradi.
Umuman, leyshmanioz Shimoliy Afrika, Janubiy Yevropa va 
Janubiy-G‘arbiy Osiyoning bir qancha mamlakatlarida tarqalgan. 
0 ‘zbekistonning janubiy viloyatlarida ham bu kasallik tarqalgan. Teri 
leyshmaniozming tabiiy manbai kemiruvchi sutemizuvchilar (qum 
kalamushlari va yumronqoziqlar) va itlardir, ya’ni bu hayvonlar 
leyshmaniyaning rezervuar xo‘jayinlari hisoblanadi. Bu hayvonlarning 
quloqlari, burni va tanasining iskabtopar chaqa olishi mumkin boMgan 
boshqa joylarida yaralar hosil boMadi. Kemiruvchilarning inlarida 
iskabtoparlar kunduz kunlari yashirinib yotadi, kechki tomon 
hayvonlarni qonini so‘radi va ularga bu kasallikni yuqtiradi.
Har ikkala leyshmanioz bilan ham ko‘proq bolalar kasallanadi. 
Kasalliklardan keyin muntazam immunitet hosil boMadi. Shuning uchun 
har bir kishi leyshmanioz bilan faqat bir marta kasallanadi. Kasallikni 
aniqlash uchun to‘sh suyagi ko‘migi mikroskop ostida qaralib, 
hujayralarida leyshmaniyalar bor-yo‘qligi aniqlanadi.
M ashg‘ulotni о ‘tkazish 
metodikasu
Amaliy 
ishlar 
uchun 
leyshmanioz bilan kasallangan itning ko‘migini surkab yoki teric.idagi 
yarasidan quritib tayyorlangan preparatlardan foydalanish mumkin. 
Leyshmaniya bilan og‘rigan odam yarasidan ham preparat tayyorlash
20

---

mumkin. Tayyorlangan preparatlarni Romanovskiy-Gimza bo‘yog‘iga 
bo‘yash kerak. 
Leyshmaniyalar juda kichkina bo'lgani uchun 
preparatlarni tekshirganda immersionli obyektiv ishlatiladi.
Preparatga bir tomchi kedr yog1 ini tomizib, uni mikroskop 
stolchasiga qo‘ying, keyin obyektivni ehtiyotlik bilan kedr yog‘iga 
tekkaniga qadar pastga tushirib fokusga to‘g‘irlang. Parazitlar ko‘mik 
hujayralaming protoplazmasida ham hujayradan tashqarida ham boiishi 
mumkin. Hujayraning ichida leyshmaniyalar ko‘p vaqtda bir necha 
o'nlab, hatto 100-200 tadan uchraydi. Preparatda leyshmaniyani 
qidirganda Ramanovskiy-Gimza bo‘yog‘i bilan bo‘yalgan bo‘lsa, 
parazitning protoplazmasi havo rang yoki ko‘k, yadrosi esa to‘q 
gunafsha rangga bo*ya!adi.
Leyshmaniyalami 
tekshiring, 
yadrosini, 
blefaroplastini 
va 
xivchinining ildiz qismini toping. Preparat tayyorlashning iloji boimasa, 
bu ishni tayyor doimiy preparatlar orqali ham bajarish mumkin. 
Leyshmaniyaning rivojlanish sikli rasmini chizing.