Unec sabah
Sxem 1.1. Bank risklərinə olan müxtəlif yanaşmalar
Yüklə 0,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sxem 1.1. Bank risklərinə olan müxtəlif yanaşmalar.
Mənbə: Richard Apostolik. “Foundation of banking risk”, 2016 kitabının məlumatları əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.
Risk simmetrikdir Risklərin idarə olunmasının dəyəri mövcuddur
10
Sxem 1.1-dən də göründüyü kimi, bank riskləri ilə əlaqədar müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Belə ki, əsas yanaşmalardan biri riskin qeyri-müəyyən xarakterə malik olması iləı əlaqədardır. Belə ki. risklər həqiqətən məlum xarakterli deyil. Bir çox hallarda bank risklərini müəyyən etmək olur. Bu isə heç də həmişə o demək deyildir ki, müəyyən edilmiş həmin risklər mütəmadi olaraq bütün dövrlərdə də eyni xarakter daşıyır. Çünki bazar münasibətləri şəraitində bank sektoru bir- biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. İqtisadiyyatda məşhur olan “domino effekti” anlayışı burada öz sözünü deyir. Hər hansısa bir bankın öz fəaliyyətində uğursuzluğa düçür olması son nəticədə digər banklara da zəncirvari qaydada öz təsirini etmiş olacaqdır. Ona görə də risklərin müəyyən edilməsi həmişə böyük əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı, eyni zamanda da qeyri-müəyyən xarakterə malikdir. Bank risklərinə olan digər bir müddəa isə onunla əlaqədardır ki, bank riskləri simmetrikdir. Belə ki, bu risklərin iki tərəfi-müsbət və mənfi tərəfləri mövcuddur. Bank risklərinin idarə olunması sahəsində narahatlıqların və yaxud da çalışmazlıqların həmişə mövcud olması bank risklərinin simmetrikliyinin mənfi tərəfi kimi öz mövcudluğunu ortaya çıxartmış olur. Sxem 1.1-də qeyd edildiyi kimi, bank risklərinin idarə olunmasının xüsusi bir dəyəri, qiyməti vardır. Belə ki, hər bir kommersiya bankının normal fəaliyyət göstərməsində risklərin idarə olunması xüsusilə önəm daşımaqla eyni zamanda da bankın fəaliyyətində dəyər yaradır. Başqa sözlə desək, risklərin düzgün planlaşdırılması və idarə olunması müəssisənin, xüsusən də bankın gələcək dövrlərdəki fəaliyyətində ona iqtisadi fayda-səmərə gətirə biləcək. bu baxımdan da bank risklərinin idarə edilməsi xüsusi dəyərə malik olan vasitələrdən biridir.
11
Bank risklərinin əsasında kredit siyasətinin düzgün təhlil olunması, eyni zamanda da devalvasiya siyasətlərinin mahiyyəti öz əksini tapır. Kredit latın sözü olan “gredetem-gredere” sözlərindən əmələ gəlib, etimadetmə və ya inanma mənasına gəlir. Kredit ilə mübadilənin aparılması iqtisadi inkişafın ən son mərhələsini təşkil edir. Belə ki, insanlar pul-kredit münasibətləri yaranmadığı dövrlərdə malı mal ilə əvəz etmişlər. Daha sonralar isə pul və kredit anlayışları formalaşmağa başlamışdır. Kredit qarşılığı gələcəkdə ödəniləcək və etimad üzərində qurulmuş bir tədiyyə forması olaraq yaranmağa, formalaşmağa başlanılmışdır. Kredit münasibətlərində yalnız kredit alanın ödəmə arzusu yetərli deyil, hətta kreditin məbləği qədər, hətta ondan daha yüksək dəyərdə qarşılığı və təminatı olmalıdır. Kredit etimada və ya həmçinin təminata söykənən bir əməliyyatdır. Kreditdə qənaət edilə bilən pulların bazara axmasına və ya malların ən faydalı şəkildə istifadəsinə yardımçı olur. Kredit əldə olan pul ilə gələcəkdə ələ keçə biləcək pulun mübadiləsidir. Kredit münasibətlərinin iki tərəfi vardır: (Kaşimova. 2012:57) Kreditverən (kreditor) Kreditalan (debitor) Kredit münasibətlərinin tərəfləri olan kreditverən ödəmə vədi alıb pul verməkdə olan, kreditalan isə ödəmə vədi verib pul almaqda olan şəxslərdir. Pul sonsuz sayda likvid olduğu ümüb pul ilə istənilən qədər mal və həmçinin bununla yanaşı xidmət satın alına bildiyinə görə, kredit, kreditverənlərin bu gün mal və xidmət satın almadan əl çəkərək gələcək zamanda mal və həmçini xidmət satın almasını, kreditalanın isə gələcək zaman içərisin də mal və xidmət satınalmadan əl çəkərək bu gün mal və xidmət satınalmasınıda mümkün edir. 12
Kredit münasibətləri baş verən zaman tərəflər müəyyən edilmiş prinsiplərə əməl etməlidirlər. Bu prinsiplərə aşağıdakılar aiddir: (Kaşimova. 2012:81)
Müddətlilik
Ödənclik Təminat Kreditin qaytarılmalı olması kredit münasibətlərinin tərəfləri olan kreditor və debitorda ciddi maddi məsuliyyət aşılayır. Debitorun götürmüş olduğu kredit vəsaiti müəyyən müddət sonra kreditorun hesabına qaytarılmalıdır. Bu o deməkdir ki, kredit müəyyən olunmuş müddətlərdə qaytarılmalıdır. Bu prinsipə görə borc vəsaiti borcalanın, yəni debitorun dövriyyəsində müəyyən müddət iştirak etdikdən sonra kreditora geri qaytarılmalıdır. Müddətlilik prinsipi dedikdə, borcun əvvəlcədən müəyyən edilmiş müddətlərdə qaytarılması və alınmış borcdan səmərəli istifadə olunması prinsipi başa düşülür. Kreditin ödənilməsi müddətləri tərəflər arasındada bağlanmış müqavilə ilə qüvvəyə minir. Müddətlilik prinsipinə əməl etməyənlər borcalanlara iqtisadi sanksiyalar, yəni yüksək faiz dərəcələri tətbiq edilir və gələcək kredit münasibətində borcalanın intizamsızlığı nəzərə alınır. Ödənclik prinsipi sırf kreditin xarakterindən irəli gələn prinsipdir. Ödənc kreditorun verdiyi kreditin müqabilində debitordan aldığı faizdir. Kreditin ödəncli olması debitorda kreditdən səmərəli istifadə etmək məsuliyyətini aşılayır. Belə ki, bu prinsipə əsasən debitor götürmüş olduğu kreditdən maksimum səmərəli istifadə etməyə çalışır ki, krediti müəyyən olunmuş müddətdə geri qaytarmaqla yanaşı, kredit faizini də ödəmiş olsun. Ödənclik prinsipinin iqtisadi mahiyyəti ondan ibarətdir ki, debitorun qazanmış olduğu gəlir kreditorla bölüşdürülür. 13
Kreditin təminatlı olması dedikdə, debitorun kreditor qarşısında etimadını yüksəldəcək vəsait başa düşülür. Bu vəsait əsasında borcverən borcalana kredit verir. Təminat isə yalnız borc tam qaytarılmadıqda və ya müəyyən edilmiş müddət bitdikdən sonra qaytarılmazsa, əvvəlcədən müəyyən edilmiş müqavilə əsasında debitordan kreditorun mülkiyyətinə keçmiş olur. Müasir bazar konyukturası şəraitində kredit borc kapitalının. Yəni borca verilmiş pul kapitalının hərəkət formasıdır. O, kreditverən və borc götürənlər arasında münasibətləri əhatə edir və bu zaman azad pul kapitalının borc kapitalına çevrilməsini təmin edir. Pulun mahiyyətinin onun funksiyalarında təzahür etdiyi kimi, kreditin də mahiyyəti onun funksiyaları ilə izah olunur. Mürəkkəb bazar konyukturası şəraitində kreditin aşağıdakı funksiyaları vardır:
Emissiya Nəzarət Bölüşdürücü funksiya dedikdə, pul vəsaitlərinin qaytarılmaq şərtilə bölüşdürülməsi başa düşülür. Burada bölüşdürücü funksiya idarə, müəssisə və həmçinin təşkilatlara qaytarılma, ödənilmə şərti ilə pul vəsaitlərinin təqdim olunması prosesində reallaşır. Emissiya funksiyası isə nağd pulların tədavülü və əvəz edilməsi nəticəsində kredit vəsaitlərinin yaradılmasıdır. Emissiya funksiyası kreditləşmə prosesində ödəmə vasitələrinin yaradılması, yeni dövriyyədə nağd pullarla yanaşı nağdsız formada pulların buraxılmasında özünü göstərir. Kreditin nəzarət funksiyası adından göründüyü kimi iqtisadi subyektlərin fəaliyyətinin səmərəliliyinə və rentabelliliyinə nəzarəti həyata keçirən ən əsas funksiyadır və kredit almış subyektin təsərrüfat fəaliyyətinə hərtərəfli nəzarətdə özünü göstərir.
14
Kredit yixarıdakı funksiyaları həyata keçirtmək üçün öz vəzifələrini düzgün icra etməlidir. Kreditin həmin vəzifələri aşağıdakılardır:
Pul kapitalının təkrar bölgüsü;
Nağd pulların kredit pulları ilə də əvəzlənməsi;
Kredit kapitalının təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi;
Bazar iqtisadiyyatında iqtisadiyyatın tənzimlənməsi mexanizmi Kreditin pul kapitalının toplanması və səfərbər edilməsi vəzifəsi dedikdə, pul kütləsinin ayrı-ayrı şəxslərin əlində cəmləşərək iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün ayrı-ayrı fiziki və hüquqi şəxslərə verilməsidir. Kreditin bu funksiyası tarixən ictimai istehsal çərçivələrini xeyli genişləndirməyə imkan verir. Kreditin pul kapitalının təkrar bölgüsü vəzifəsi dedikdə isə, əhalinin sərbəst pullarının, müəssisənin mənfəətlərinin və dövlətin gəlirlərinin borc kapitalına çevrilməsi və kredit mexanizmi vasitəsilə ödənişlilik və qaytarılmaq şərtilə istehsalın ən gəlirli sahələrinə və iqtisadiyyatın ən prioritet sahələrinə təkrar bölünməsi funksiyası başa düşülməlidir. Nağd pulların kredit pullarlar əvəzlənməsi vəzifəsinin mahiyyəti ondadır ki, kredit tədavüldə nağd pulların kredit pulları - veksellər, çeklər və banknotlarla əvəzlənməsi hesabına tədavül məsrəflərinin azalmasına səbəb olur. Kredit inkişafı prosesində banklar və məskunlaşma mərkəzləri vasitəsilə nağdsız dövriyyədə sürətlə artım müşahidə olunur, müxtəlif bank hesabları və qənaət növləri mövcuddur (kredit kartları, depozit sertifikatları və müxtəlif növ hesablar), pul dövriyyəsi prosesi sürətlənir.
15
Yuxarıda qeyd olunanlar kreditin əsas xarakterik xüsusiyyətlərinin təhlilinə yönəlmişdir. Bu təhlilin nəticəsi olaraq bankların qarşısında durduğu ən əsas problemlərdən biri də məhz bank risklərinin düzgün təhlili və onların analiz olunmasıdır. Çünki müasir maliyyə sistemində devalvasiya kimi proseslərin baş verməsi kreditlərin gecikdirilməsinə şərait yaradan əsas amillərdən birinə çevrilir. Eyni zamanda da xarici valyuta ilə verilmiş kreditlərin ödənişinin təmin olunmasında çox ciddi problemlər yaranır. Belə bir hal ilə Respublikamız son devalvasiya siyasətinin nəticəsində qarşılaşmış, devalvasiyanın yüksək həcmi kreditlərin ödənilməsini çətinləşdirmiş, eyni zamanda da əhalinin borclanma əmsalını kifayət qədər artırmışdır. Məhz bu səbəbdən də bank risklərinin düzgün təhlil olunması xüsusi əhəmiyyət kəsb edən əsas amillərdən birinə çevrilmişdir.
Yüklə 0,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|