Unec sabah
Bank risklərinin idarə olunmasının mahiyyəti
Yüklə 0,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sxem 1.2. Bank risklərinin idarə olunması sahəsində mövcud problemlər.
|
1.2. Bank risklərinin idarə olunmasının mahiyyəti.
Bank kreditlərinin idarə edilməsinə sahəsində müxtəlif səpkili iqtisadi ədəbiyyatlar, monoqrafiyalar, konfrans məqalələrində və digər bu tipli yazılarda rast gəlinmişdir. Bu sahənin kifayət qədər araşdırılmasına baxmayaraq, hələ də bank kreditlərinin idarə olunması sahəsində müxtəlif problemlər qalmaqdadır. Həmin problemləri aşağıdakı sxem vasitəsilə verə bilərik:
16
Sxem 1.2. Bank risklərinin idarə olunması sahəsində mövcud problemlər.
2011 məlumatları əsasında müəllif tərəfindən tərtib olunmuşdur.
Sxem 1.2-dən də göründüyü kimi, bankda olan risklərinin idarə olunması sahəsində müxtəlif probleümlər hələ də müzakirəyə açıq olaraq qalmaqdadır. Belə ki, bank risklərinin mahiyyətinin düzgün müəyyən edilməməsi, bank risklərinin mövcud təsnifatlarına vahid yanaşmanın olmaması, faiz dərəcələri və eləcə də likvidlik dərəcələrini nəzərə alıb deyə bilərik ki. bu sahələrdə hələ də mübahisəyə səbəb olan müxtəlif tipli yanaşmalar mövcuddur. Hər şeydən öncə, xüsusi vurğulamalıyıq ki, bank kreditləri sahəsində risklərin idarə olunmasının mahiyyətiunin düzgün müəyyən olunmaması son nəticədə müxtəlif problemlərin yaranmasına səbəb olur. Digər tərəfdən də yaranmış əsas problemlərdən biri də banklarda risklərin mövcud olan təsnifatlarına vahid yanaşmanın mümkün olmamasıdır. Belə ki. iqtisadçı və nəzəriyyəçilər arasında bu baxımdan müxtəlif fikir ayrılıqlarına rast gəlinməkdədir. Bankda olan Bank risklərinin mahiyyətinin şərhi bank kreditlərinin mövcud təsnifatlarına vahid yanaşmanın olmaması Kredit və faiz dərəcəsi, eləcə də likvidlik riskinin mahiyyəti 17
risklərinin idarə olunması sahəsində ortaya çıxan ən böyük və mübahisəyə səbəb olacaq amil isə faiz dərəcələri ilə əlaqədardır. Belə ki, kredit fazinin əsas məqsədi mənfəətin əldə olunmasına yönəldilməsidir. lakin bir çox hallarda bu əks nəticə verir. Belə ki. kredit faiz dərəcələrinin kifayət qədər yüksək olması nəticəsində kredit istehlakçıları götürdükləri krediti ödəyə bilmir və bunun nəticəsində də borclanma prosesi daha da sürətlənmiş olur. Odur ki, bank kreditlərinin idarə olunmasının mahiyyətini xüsusilə nəzərə almaq lazımdır. Risklərin idarə olunması dedikdə. elə risk forması başa düşülür ki. həmin risk son nəticədə müəssisəyə, daha da konkretləşdirsək banka mənfəət gətirməyə imkan versin. Kreditin təsnifləşdirilməsi müxtəlif əlamətlərə əsasən həyata keçirilir. Bu təsnifatlara borc alanın və borc verenin kateqoriyaları, kreditin verilmə qaydası, müddəti və kredit formalarını aid etmək olar. Kreditin aşağıdakı formaları vardır: (Kaşıyeva, 2012:109) Bank krediti
Dövlət krediti
İstehlak krediti Kommersiya krediti
Beynəlxalq kredit Bank krediti ən geniş yayılmış kredit forması olmaqla müvafiq əməliyyatları aparmaq üçün xüsusi icazəsi (lisenziyası) olan sadəcə ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar tərəfindən verə bilər. Bank kreditində borc götürən rolunda sadəcə hüquqi şəxslər çıxış edə bilər. Kreditin bu cür formasından gəlir. Orta faiz normaları və tərəflər arasında bağlanmış kredit müqaviləsində göstərilmiş faizlər şəklində əldə olunur. 18
Dövlət krediti isə borcverən qismində dövlətin və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının, kredit alan qismində isə əhali və özəl müəssisə idarə və təşkilatların çıxış etdiyi kredit münasibətlərinin məcmusudur. Vəsait mənbəyi qismində dövlətin və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının maliyyə-kredit qurumları tərəfindən istiqrazlar şəklində buraxılmış qiymətli kağızları çıxış edir. İstehlak kreditini ixtisaslaşmış banklarla yanaşı, əmtəənin satışı ilə məşğul olan hüquqi şəxslər də verə bilər. Bu kredit forması bahalı müalicələr aparılarkən, təhsil haqqı ödənilərkən, bir sözlə zəruri istehlak tələbatının ödənilməsi məqsədilə bank ssudası kimi pul şəklində və ödəniş müddəti uzadılmaqla isə əmtəə şəklində fiziki şəxslərə verilir. Kommersiya kreditininin verilməsində əsas məqsəd məhsul satışı prosesini sürətləndirmək və əlavə gəlir, mənfəət əldə etməkdir. Kommersiya kreditinin icra vasitəsi vekseldir. Veksel borc alanın borc verən qarşısında öhdəliyini əks etdirməklə 2 növə bölünür: Borc alan tərəfindən müəyyən edilmiş məbləğin borc verənə ödəmək barədə öhdəliyi əks etdirən sadə veksel
Borc alan tərəfindən müəyyən məbləğin 3-cü şəxsə ödəmək barədə borc verənə yazılı əmrini əks etdirən köçürmə vekseli (tratta)
İpoteka krediti banklar, bank olmayan qeyri-kredit təşkilatları və ya ixtisaslaşmış maliyyə-kredit təşkilatları tərəfindən daşınmaz əmlakın girov qoyulması şərtilə mənzil alınması və ya tikilməsi və torpaq alınması üçün uzunmüddətli borc şəklində verilir. İpoteka kreditləşməsi kənd təsərrüfatında torpağın girov qoyulması şərtilə əsas fondların yeniləşdirilməsi üçün geniş istifadə olunur ki, bu da kapitalın bu istehsal sahəsində toplanmasına rəvac verir. İpoteka kreditləşməsinin səviyyəsi ABŞ, İngiltərə və Kanadada xüsusilə yüksəkdir, bu kredit növü üzrə faiz iqtisadi konyunkturadan 19
asılı olaraq 10%-dən 30%-ə qədər və daha yüksək olur. İnkişaf etmiş ölkələrdə istehlak və ipoteka kreditlərinin geniş yayılması bir sıra səbəblərlə şərtlənir: • Birincisi, bu cür kreditlər gələcəkdə kifayət qədər maddi vəsait qazanmağa imkan verir və bu, yaşlılarla birlikdə yaşamaq istəməyən gənc ailələr üçün xüsusilə cəlbedicidir; • ikincisi, işləyən hər bir kəsə layiq olduğu yaşayış səviyyəsini təmin etməyə imkan verir; • üçüncüsü, kapitalist əmtəə istehsalının qarşısında dayanan əsas məsələlərdən biri isə - əmtəə istehsalçılarının hazır məhsulu satması məsələsini həll etməyə kömək edir.( www.banco.az)
Kreditin verilməsi yalnız o halda mümkün ola bilər ki, borc alan obyektin istehlak xüsusiyyətlərindəndə istifadə olunsun, və həmçini o çıxdığı nöqtəyə geri qayıda bilsin. Bu baxımdan borc verilən dəyərin hərəkətini belə xarakterizə etmək olar:
Mənbə: www.banco.az Burada, Ky- kreditin yerləşdirilməsi; Kba-kreditin borcalan tərəfindən alınması; Ki-kreditin istifadəsi; Rs-resursların sərbəstləşdirilməsi; Dq-müvəqqəti borc alınan dəyərin qaytarılması; Kq-kredit formasında yerləşdirilən vəsaitlərində kreditor tərəfindən geri alınması Yığım və investisiyaların ayrı-ayrı şəxslərin əlində cəmləndiyi cəmiyyətdə yığımın investisiyaya çevrilməsi kredit sisteminin yaranmasını zəruri edir. Kredit sistemi şirkət və ayrı-ayrı şəxslərdən maliyyə vəsaitini yığır və daha sonra isə həmin vəsaiti dövlət, müəssisə, idarə və təşkilatlar arasında, eləcə də fərdlər arasında təkrar bölgüsünü
20
həyata keçirir. Kredit sisteminin ən vacib olan çalışma mexanizmi borcalma və həmdə borcvermə əməliyyatlarını asanlaşdırmaq və bununla yanaşı nizamlı bir şəkildə işləməsini təmin etməkdir. Kredit sisteminin strukturuna çox təsir edən başlıca amillər: (Kaşiyeva, 2012:184)
Təklif edilən xidmətlərin xüsusiyyəti;
İstehsal, marketinq və istehlak proseslərinin xüsusiyyətləri; Texnoloji dəyişikliklər; Qanun dəyişiklikləri;
Müştəri seçimləri; Faiz nisbətləri;
Bank sistemi ikipilləli təşkil olunur. Belə ki, ölkənin kredit sisteminin mərkəzində duran Mərkəzi Bank “Banklar Bankı” kimi çıxış edir və ona iqtisadi baxımdan bir sıra vəzifə və funksiyalar verilmişdir. Hər şeydən əvvəl Mərkəzi Bank son kredit instansiyasıdır və qanunvericiliklə ona verilmiş hüquqdan istifadə edərək bank sistemini tənzimləyir, onların iqtisadiyyata təqdim etdiyi kreditləri və depozit qəbulunu dolayı yolla müəyyən edir. Azərbaycan Respublikasında isə pul nişanlarının tədavülə buraxılması və həmçinin tədavüldən çıxarılması hüququ yalnız Mərkəzi Banka mənsubdur. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı dövlətin müstəsna mülkiyyətindədir. (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, 1995) Hal-hazırda kredit sistemi anlayışına iki cəhət daxildir. Bunlar aşağıdakılardır:
21
Funksional cəhət; İnstitutsional cəhət; Funksional cəhət dedikdə, kredit sisteminin kredit münasibətlərinin, kreditləşmə formaları və bununla yanaşı metodlarının məcmusu olduğu anlaşılır. İnstitutsional cəhət dedikdə isə, kredit sistemi olaraq borc kapitalları bazarında sərbəst pul vəsaitlərini özündə cəmləyən və onları borc verən maliyyə-kredit təşkilatlarının məcmusu başa düşülür. Bankların fəaliyyət sferasında kredit riskləri çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Kredit riski dedikdə, borc alanın defolt və ya iflasa uğraması səbəbindən krediti qaytara bilməməsi və ya qaytarmaması proseduru başa düşülür. (Apostolik, 2016:211). Borcalanın müəyyən səbəblərdən (defolt olma və ya iflasa uğrama) krediti qaytarmaması, daha doğrusu riskli kreditlərin verilməsi maliyyə qurumlarının kredit itkisi ilə üzləşməsi ilə nəticələnir. Ədəbiyyatda bu itkilər iki yerə bölünür: (Bölgün, 2009:187) Gözlənilən itkilər; Gözlənilməyən itkilər. Gözlənilən itkilər iqtisadi, maliyyə vəziyyəti yüksək olmayan, lakin ödəmə qabiliyyəti olan müəssisə, idarə və təşkilatlara kreditin verilməsi və onların defolt olma səbəbindən götürdükləri kreditləri geri qaytara bilməməsi nəticəsində kredit verənə vurmuş olduqları itkilərdir. Bu tip itkilər öncədən proqnozlaşdırıldığı üçün kredit verən təşkilatlarda bu tip itkilərə qarşı “immunitet” formalaşmış olur. Yəni, dəyəcək ziyanın alternativ qazanc yeri mütləq şəkildə doldurulur. Bankların və ya bank olmayan kredit təşkilatlarının qarşısında duran ən təhlükəli itkilər məhz gözlənilməyən itkilərdir. Bu tip itkilər iqtisadi və maliyyə nöqteyi-nəzərindən kifayet qədər inkişaf etmiş müəssisə, idarə və təşkilatlara verilmiş kredit nəticəsində baş vermiş itki 22
formasıdır. Burada da götürülmüş kreditin qaytarıla bilməmə səbəbi eynidir: defolt olma və ya iflasa uğrama. Belə itkilər qabaqcadan proqnozlaşdırılmadığı üçün daha ağır nəticələrə səbəb olur. Anidən itirilmiş maliyyə resursunun yerinin doldurulması kredit verən təşkilat üçün çətinlik törədir. Ümumiyyətlə kredit riski dedikdə, verilmiş kreditin debitor tərəfindən müqavilədə nəzərdə tutulmuş şərtlərlə geri qaytarmaması nəzərdə tutulur. Deməli, banka kredit almaq üçün müraciət etmiş müştərinin həmin krediti müqavilədə nəzərdə tutulmuş şəkildə geri qaytarmaması və ya qaytarması bank üçün çox dərin və həyati əhəmiyyətə malikdir. (Apostolik, 2009:290) Kredit riskini tədqiq edən maliyyəçilər müxtəlif nəzəriyyələr yaratmışlar. Bunların içində E. Altmanın “Z-yanaşma”sı xüsusilə diqqət çəkir. Altman seçmə əsasında götürdüyü müəssisələrin müxtəlif maliyyə göstəriciləri əsasında maliyyə əmsallarını müəyyənləşdirmiş və bu əmsalları yaratdığı Z-score modelində istifadə etmişdir. Belə ki, Altman 1968-ci ildə müşahidə apardığı 66 şirkətin əsas maliyyə göstəriciləri əsasında Z-score metodologiyasını hazırlamışdır. Sonrakı illərdə Altman bu nəzəriyyəsini daha da təkmilləşdirmiş və 1962-1975-ci illəri əhatə edən dövr ərzində 111 şirkət tədqiqat obyekti kimi götürülmüşdür. Bu müəssisələrdən 53-ü iflas olmuş müəssisələrdir. İflas olmuş müəssisələrin 29-u istehsal, 24-u isə pərakəndə ticarət müəssisələridir. İflas olmamış müəssisələrin 32-i istehsal, 24-u isə pərakəndə ticarət müəssisələridir. (Altman, 1977:345) Altmanın Z-score yanaşması aşağıdakı kimidir: (Hayes, 2010:402) Z = 1.2 X 1 + 1.4 X 2 + 3.3 X 3 + 0.6 X 4 + 0.999 X 5 Burada; Z- Z-score defolt modeli; X 1
X 2 -Divident ödənişindən sonrakı gəlir / Cəmi aktivlər 23
X 3 -Vergi və faiz xərclərindən əvvəl gəlir / Cəmi aktivlər X 4 -Aktivlərin bazar dəyəri / Cəmi öhdəliklər X 5 -Satışlar / Cəmi aktivlər Fərqləndirmə zonaları: Z>2.99- “etibarlı” zona 1.81 Z<1.81- “defolt” zona.
Altmanın “Z-score” yanaşmasının tətbiqi banklara kredit risklərini vaxtında və düzgün qiymətləndirməyə imkan verir. Yanaşma
həmçinin bank sektorunun əsas tənzimləyicisi olan mərkəzi banklar üçün də faydalıdır. Belə ki, bu yanaşmaların tətbiqi əsasında real sektorun
sahələri üzrə alınan nəticələr maliyyə sabitliyinin idarə olunması siyasətində istifadə oluna bilər.
|