Universitet: Toshkent viloyat davlat pedagogika instituti Fakul’tet: Filologiya Kafedra: «O`zbek adabiyoti va o`qitish metodikasi»

2-MAVZU: MUQIMIY LIRIKASI


REJA: 1.Shoir lirikasining mavzu rang barangligi,
janriy xususiyatlari.
2.Lirik qahramon turmushdan zavqlanish ishq
va oshiqlik.
3.Lirik qahramonning hasrat ohanglari,
muhitdan noroziliklari
4.Shoir she’rlarining badiyati va xalq
qo`shiqlariga yaqinligi.
Muqimiy qoldirgan adabiy merosning katta bir qismini lirik g`azallar,murabba va muxammaslar tashkil etadi.Oz adabiy faoliyatini g`azallardan boshlagan shoir umrining oxirigacha,qariyib 35-40 yil davomida tinimsiz va barakali ijod etib,bu davr o`zbek poeziyasining rivojiga jiddiy hissa qo`shdi.
Muqimiy ham bir qalam ahllari kabi,ma’lum ijodiy evolyutsiyani o`z boshidan kechirgan.Uning salmoqdor lirik merosida taqlidiy mashqlar ekani sezilib turgan,mazmunan sayoz,badiiy jihatdan esa hali etilmagan ayrim g`azallarning ham uchrashi, siqalangan(ayrim g`azallarning ham uchrashi) asrlar davomida qolipga tushgan «tayyor» obrazlarning qayta-qayta qo`llangan toshbehlarning (ra’no kad», «Sarv kad»v.b.mavjudligi shundan darak beradi.Muqimiy «uchradi nogoh»-39 bet (As.tup.1tom,1960).
Lekin Muqimiy asta-sekin taqlidchilik,shogird-lik davrini orqada qoldirib,mustaqil mushohada qilish davriga-izlanish,qidirish bosqichiga o`tdi.Shoir lirikasining ham g`oyaviy, ham badiiy kamolatga erishuvida,xalqchil va xaqqoniy bo`lishida x.o.i.bilan bir qatorda ko`p asrlik she’riyatimizdagi eng yaxshi an’analarning ahamiyati katta bo`ldi.Muqimiy o`tmish o`zbek,fors-tojik va ozarbayjon klassiklari gazetalaridan ko`p baharamand bo`ldi,ulardan ijodiy o`rgandi.
Muqimiyning fors-tojik adabiyotining ulug` namoyandasi Abdurahmon Jomiyni o`ziga ustoz sifatida tanlashi ham shu Sharq poeziyasini maroq bilan o`rgangan davrlariga to`g`ri keladi.Shoirning she’riy merosi ichida Jomiyga bag`ishlab yozilgan bir necha she’rlar uchraydi.Shogirdning ustoziga muhabbatini, sadoqatini,ixlosini ifodalovchi,ayniqsa, «Mekuni e ne»radifli muxammasi xarakterlidir.273-bet
Muqimiy lirikasining markazida muhabbat tematikasi turadi.Faqat klassik adabiyotimizda yoxud Sharq poeziyasidagina emas,balki jahon adabiyotida ham juda eski,ammo hamma vaqt yosh,abadiy barhayot bo`lgan bu tema ko`p ishlangan va unda qanchadan-qancha shox asarlar yaratilgandir.Bu tema ulug` A.Navoiyga XU asrda qanday bitmas-tuganmas ma’nolar bag`ishlagan bo`lsa,oradan qariyib 5 asr o`tgandan keyin ham Muqimiyga shunday ilhom manbai bo`lib xizmat qildi.Bu tasodifiy emas,albatta.Chunki,adabiyotning asosiy ob’ekti insondir.Insonni muhabbatsiz tasavvur qilish mumkin emas,muhabbat inson ma’naviy hayotining ajralmas qismidir.
Muhabbat haqida qo`shiq to`qish hayotni kuylash demakdir.Shu ma’noda Muqimiy lirikasi chuqur hayotiy lirikadir.Shoir lirikasining zo`r sotsial qiymatini ham uning hayotiyligi-ta’min etadi.Chunki islom ruhoniylari diniy fonatizmni,tarki dunyochilikni, mistikani targ`ib qilib,jamiyatda pessimizm urug`larini sochib turgan bir paytda hayot to`g`risida kuylash,muhabbatni tarannum qilish katta ijtimoiy qiymatga ega bo`lgan zo`r jasorat edi.
Bu davrdagi diniy-mistik adabiyotning yirik vakillaridan biri Yusuf Saremiy:
Bu muammodir tiriklik uzlukingdin urmo dam,
Bu jahon oynadek asrorini xayronidur
San tumon etma, «baks bor?»deb,jahon ayvonida,
Bil yaqin avvalda foniy erdi,oxir foniydur!»
Deb jamiyatda «odam-yo`qlik»ni, «foniylik»ni targ`ib qilib turgan bir paytda,butun hokim ideologiya din, oxirat,toat-ibodat haqida jar solib turgan va odamlarni xilvatga,tarki dunyochilikka chaqirib turgan bir paytda Muqimiyning:
Navbahor ochildi gullar,sabza bo`ldi bog`lar.
Suhbat aylaylik kelinglar,jo`ralar o`rtoqlar!
Kabi xitob bilan chiqishi zulmat sukunati qoplangan kechada urilgan bong taassurotini tug`dirar va gangigan boshlarda hushyorlik yaratar edi.
Muqimiy muhabbat temasida ko`p dilrabo she’rlar yozdi.Ularda insoniy kechinmaning turli holatlari tasvir qilinadi.Muqimiy ba’zan shunday zo`r ijodiy mahorat ko`rsatadiki,so`z san’atining namunasi bo`lgan bu she’rlarni o`qiganda,kishining qo`z o`ngida jonlimanzara,sehrli rassom qalami bilan chizilgan ajoyib lavha namoyon bo`ladi.Shoir xayolida yaratilgan lavha jonli va qonli hayot manzarasiga aylanib ketadi.Chunonchi «Yolg`iz» radifli g`azal shunday san’at mo`jizalaridan biri bo`lib,u rassom uchun ham,haykaltorosh uchun ham tayyor materialdir.
Banogoh uchradi,ot o`ynatib bir dilrabo yolg`iz,
Rikobiga surib ko`z,qo`l ochib duo yolg`iz. . .
100 bet
Bu she’rda tasvir qilingan manzara o`zining realligi va jonliligi bilan kishini o`ziga maftun etadi: ot o`ynatib kelayotgan go`zal –mahbuba,ot uzangisiga ko`zini surib,go`zal haqiga duo qiluvchi oshiq.Bu manzarada Sharq adabiyotiga xos qanchadan-qancha romantika va insoniy his tuyg`u bor.
Muqimiy lirikasida xastni sevishga hayotdan zavqlanishga chaqirib,turmushning ozod va baxtiyor bo`lishini orzu qilish asosiy va etakchi motivni tashkil qiladi.Lirik qahramondagi bu ulug` niyatlarni amalga oshirish,turmushni farovon qilish va quvnoq qilish ikki yoqlama zulm hukmronlik qilgan adolatsiz,mudxish kalonial tuzum sharoitida mumkin emas edi.Shoir istaklari bilan hukmron muhit o`rtasidagi bu qarama-qarshilik uning poeziyasida hasrat,nolish,shikoyat motivlarini tug`dirdi.
«Toleim»,(145-bet), «Ohkim holimni so`rmas» (282-bet), «Intizor o`lturg`usi» (284-bet), «Dog`men» (307-bet), «Maktubot»(102-bet) P-tom.
Shuni aytish kerakki,shoir poeziyasidagi alam,hasrat va shikoyat motivlari umidsizlik belgisi bo`lmay,balki lirik qahramondagi zo`r orzular,ulug` g`oyalar va ularning amalga oshishiga bo`lgan zo`r umid natijasida tug`ilgan motivlar edi.Mavjud tuzumdan qanoatlanmagan va o`z yuksak g`oyalarini amalga oshirish uchun turmushda hali etarli ijtimoiy zamin topa olmagan Muqimiy istiqbolga qarab intiladi va o`ziga o`zi:
Kelur oxir seni ham yo`qlagudek bir zamon yaxshi,-
Deb xitob qiladi. . . Kelajakda yaxshi zamonlardan darak beruvchi bu satrda Muqimiy poeziyasining eng kuchli tomoni,shoir lirik qahramonining asl qiyofasi yaqqol ko`rinib turadi.. .
Adabiyotimiz tarixida Muqimiy o`z murabba’lari bilan mashhur.Shoir murabba’lari uning ko`pchilik g`azal va muxammaslari kabi,o`zbek xalq kuylariga moslab yozilgan.Ehtimol ularning ba’zilari maxsus ashula uchun atab yozilgandir.
Bizga Muqimiy murabba’laridan 21 tasi ma’lum bo`lib,ular o`zining g`oyaviy va badiiy xususiyatlari bilan alohida diqqatga sazovordir.Ularning deyarli hammasi ishqiy temada yozilgan.Mazmunan tugallangan, shakllangan kam-ko`stsiz yozilgan ko`p murabba’larning bir namunasi sifatida «Ko`nglum sandadur» murabba’sini olaylik: (243-bet)
Ko`rinib turibdiki,unda muhabbat kechinmalari tasvirlanadi.Lekin shoirning ustaligi,mahorati shundaki,kichik hajmdagi she’rda muhabbatning butun bir sarguzashti,tarixi:muhabbatning tug`ilishi,boshidan kechgan kunlar, amal-hasratlari,shodliklari va nihoyat, uning taqdiri ko`rstiladi.
Keltirgan bu bandalar mazmunidan ko`rinib turibdiki,she’rning ma’lum va aniq muqadimmasi va xotimasi (1-va 7-bandlar) bor.Mahbubani ko`rib oshiq bo`lgan va uning visoliga erisholmay ,ertayu kech hijron o`tida yongan oshiq duogo`y bo`lib turish bilan qanoatlanishga majbur.