Universitet: Toshkent viloyat davlat pedagogika instituti Fakul’tet: Filologiya Kafedra: «O`zbek adabiyoti va o`qitish metodikasi»

I. Zavqiy ijodini o’rganish tarixi.
Оzbek demokratik adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Ubaydulla usta Solih o’o’li-Zavqiy o’zbek demokratik adabiyoti tarixida ajoyib lirik shoir sifatida hamda demokratik o’oyalarni erkin kuylagan, hajviyotni rivojlantirishda barakali hissa qo’shgan ijodkorlardan biri hisoblanadi. Zavqiy adabiy merosi bizgacha to’la etib kelmagan bo’lsa-da, o’zbek adabiyotshunosligida bu jo’shqin ijodkorning hayot yo’li va adabiy merosini o’rganish ishiga ahamiyat berib kelingan. Hatto XX asr boshlaridagi uning ayrim asarlari Muqimiy, Furqat asarlari bilan birga bayozlarga kiritilgan.
XX asr matbuotida Zavqiyning biografiyasi, xalanlariga qarshi qaratilgan ijtimoiy va adabiy faoliyati haqida dastlab ma’lumot bergan, maqolalar e’lon qilgan marhum adabiyotshunos Sharif Rizodir. U «Guliston» jurnalining 1939 yil, 10-sonida,
«Оzbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi 1940 yil 1-sonida va «Literatura i isskustvo Uzbekistana» g. 194o yil z-sonida ma’lumotlar bergan.
Zavqiy adabiy merosini to’plash va ular ustida tadqiqot olib borish yuzasidan adabiyotshunos H.Razzoqov (Andijon Davlat pedagogika professori) amalga oshirgan ishlar diqqatga sazovordir. U yozma manbalarda oz miqdorda uchraydigan shoir asarlarini xalq orasidan yio’ish, tanish-bilish, yor-birodorlari qo’lida yoki xotirasida saqlanib qolganlarini yozib olish natijasida shoir adabiy merosini to’plab, Zavqiy Tanlangan asarlarini 1958 yilda nashrdan chiqazdi. H.Razzoqov asarlarini 1958 yilda nashrdan chiqazdi. H.Razzoqov Zavqiy ijodi yuzasidan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borib, 1955 yilda «Fan» nashriyotidan «Zavqiy» monografiyasini chiqadi.
Оz davrining ilo’or fikrli shoiri bo’lgan Zavqiy ijodiyotiga qiziqish tobora ortib bordi, u Urta maktab va oliy o’quv yurtlari programmalaridan o’rin oldi.
Shoirning ijtimoiy-falsafiy fikrlari yuzasidan I.Mo’minov (Оzbekistonda ijtiomiy-falsafiy tafakkuri tarixidan, T., 1960)ning ishi va hajviyoti to’o’risida A.Abduo’afurovning («Оzbek demokratik adabiyotida satira») kitobi maydonga keldi.
Professor ¢.Karimov «Оzbek demokratik shoiri Muqimiy va uning davri adabiyoti» doktorlik dissertatsiyasida va «Оzbek adabiyoti tarixi, Sh kitob darslikligida Zavqiy ijodiga katta o’rin ajratadi. Nihoyat, besh tomlik «Оzbek adabiyoti tarixi»ning 5 tomida Zavqiy haqida atroflicha ma’lumot beruvchi maxsus bob ajratildi.
Ubaydulla Solih o’o’li-Zavqiy 1853 yilda Qo’qon shahrining Shayxon dohasida (hozirgi Zavqiy mahal.) kosib-Xunarmand oilasida tuo’ildi. Zavqiyning otasi mahsido’z bo’lib, oo’ir mehnat ostida kambao’alchilik bilan umr o’tkazar edi.
Zavqiy bolalik yillarini o’sha zamonning eski usuldagi maktablarida o’tkazib, xat-savodini chiqargandan so’ng, taxminan, 1870-1871 yillarda ilm havaskori va shoir bo’lgan too’asining yordamida madrasaga o’qishga kirdi. Shunday qilib, Zavqiy Qo’qondagi «Madrasai Mir» va «Salpak» madrasalarida ta’lim ola boshladi. Lekin oradan ko’p o’tmay ikki oyoo’i shol bo’lib, o’tirib qolgan tasini boqish, oilani tebratish zaruriyati tuo’ilgani uchun u 1874 yilda madrasadagi o’qishini to’xtatishga va ota kasbi-mahsido’zlik bilan shuo’ullanishiga majbur bo’ldi.
Zavqiydagi estetik zavqning rivojlanishida, albatta, madrasa programmasiga muvofiq o’qiladigan Sharq klassiklarining mashhur asarlari bilan tanishuvi ma’lum rol’ o’ynagan. Shuningdek, bu borada too’asi Muhammad Siddiqning ham (Zavqiy madrasaga kirgan yili too’asi unga Alisher Navoiyning «Chor devon», «Xamsa» asarlarini taqdim qilgan edi) ta’siri bo’lgan, albatta.
Zavqiy kosibchilik qilib, tirikchilik ishlari bilan band bo’lgan vaqtlarida ham xususiy mutolaa qilishni tark etmadi, ayniqsa, adabiyot bilan muttasil shuo’ullanib, she’r yozishni ham mashq qilib bordi.
... Muqimiy atrofida uyushgan shoirlar tez-tez adabiy kechalar, mushoira kechalari tashkil etib turardilar. Bunday adabiy kechalar ba’zan Zavqiyning «Madrasai Mir» dagi yarim xarobaga aylangan hujrasidagi ishxonsida o’tkazar edi. Hazil-mutoyibani sevgan serzavq bu shoirlar Zavqiy ishxonasining eshigi ustiga Muqimiy qalami bilan bitilgan quyidagi misralarni yozib qo’ygan edilar:
Bu Ubaydullohning koshonasi,
Usta Solih o’o’li do’konxonasi.
Ey birodori ahli tomiz,
Eski maqsiyu kavush tikamiz.
Zavqiy shu adabiy jo’da bilan birgalikda ijodiy kamolotga erishadi va xalq o’rtasida shoir sifatida shuhrat qozona boshlaydi. Zavqiy ma’lum vaqt Qo’qon poyabzal rastasining pudratchisi Muminjonboy ishlarida Mirzalik qiladi, lekin uzoq ishlamay 1890 yilda bu vazifani tark etadi.
Zavqiy madrasada o’qib yurgan birorta boshqaruvchi ayol bo’lmasligi xonadondagilarni qiynab qo’ydi. Usta Solih o’o’illarining maslahati bilan bir beva xotinga uylanadi. Оgay onaning bo’y etgan etim qizi bo’lib, bu oilaga onasi bilan birga kelgan edi.
Zavqiyni 1876-87 yillar orasida shu qizga uylantirib qo’yadilar (Zavqiyning Tojixon nomli shu ayoldan tarqalgan nevara-sevaralari hozirgi kunda Qo’qonda yashaydilar).
1898 yilda Zavqiyning oilaviy hayotida bir qancha baxtsizliklar ro’y beradi: uzoq vaqt betob yotgan otasi va ikki ukasi vafot etdi. Xotini Tojibibining ham ikki ko’zi ojiz bo’lib, o’tirib qoldi. Sh/u shoir bu baxtsizliklarni, bir oz bo’lsa-da, unutish va havo almashtirish maqsadida Muqimiy bilan birgalikda Faro’ona bo’ylab sayohatga chiqadi.
Ikki shoir Andijonga, undan Оshga o’tadilar. Xuddi shu vaqtda mashhur Dukchi eshon voqeasi boshlanib qoladi. Ular Faro’ona xalqi hayotida katta hodisa hisoblangan bu fitnaning guvohi bo’ladilar. Muqimiy va avqiy fitna boshlangan erni-ukchi eshon qarorgohini va bu voqea bilan boo’lik bo’lgan boshqa erlarni borib ko’radilar. Bu kuzatishlardan olgan taassurotlari natijasida Zavqiy o’zining «Hajvi Yikchi eshon», Muqimiy esa «Hajvi xalifai Mingtepa» va «Qurbaqalar» nomli mashhur satirik asarlarini yozadilar.
1900 yilda Zavqiy too’asi Muhammad Siddiq bilan birgalikda Arabistonga sayohat qildi. Kavkaz, Kichik Osiyo, Misr, Arabiston va boshqa mamlakatlarda bo’ldi, ko’p xalqlarni ko’rib, ularning hayotlari bilan tanishdi. 1903 yilgacha davom etgan bu sayohat shubhasiz, Zavqiyning fikriy va ijodiy takomilida katta iz qoldirdi.
Zavqiy o’ziga xos uslubda satirik asarlar yozishni zo’revolyutsiya mahorat va jur’at bilan davom ettirdi. Bu jihatdan 1905-1906 yillar atrofida yozilgan «Ahli rasta hajvi» satirasi xarakterlidir. Satiraning sarlavhasidan ham ko’rinib turganidek, unda Qo’qondagi rasta ahllari tanqid qilinadi. Rastadagi boylardan 46 tasi tilga olingan va achchiq tanqid qilingan bu satiraning tekstini shoir katta qoo’azga ko’chirib, uni Qo’qondagi gavjum, sayilgoh erlardan biri-Muymarakdagi terakka osib qo’yadi. Bir necha kun osio’lik turgan hajviyani odamlar bemalol o’qib, unda nomlari zikr qilingan boylar ustidan miriqib kuladilar. Ko’p martalab shoir qalami zarbasiga duchor bo’lgan rasta bayonlari «Ahli rasta hajvi» satirasi e’lon qilingandan keyin boshqa alamzodalar bilan birgalashib, shoirni ta’qib etishga kirishadilar, odam yollab, qo’lga tushirib urdirmoqchi bo’ladilar. Lekin shoirning do’stlari-kosib-Xunarmandlar sergaklik bilan uni himoya qilib yuradilar. Oxiri shoir mahkamada tergov qilinib, 100 so’«Milliy istiqlol o’oyasi:asosiy tushuncha va tamoyillar» jarima to’laydi. Lekin shoir bunday ta’qiblar va Do’q lardan qo’rqmaydi, aksincha, shoir kulgili va jirkanch voqealarni qalamga olib, hokim guruhlarga xitoban «Taloding baring» nomli satirik she’r yozadi. She’rda boylarga qarshi shunday satrlar bor:
Eshit arzi holim, ey shanqilar,
Meni munga yakkalaring baring.
Chopishib kelib, qoqishib tutib,
Xiyla qo’rqitib ‘alading baring...
Qalampir so’zim qildimi agar,
Chopishib harqayonga sarbasar,
Misli pashsha chaqqan modaxor,
Ko’cha-kuyda shattalading baring.
Menga bir bo’qoqni xirillatib,
Qopib ol uni deb irillatib.
Olaqaro’adek yio’ilib cho’kib,
Menga hurpayib qarading baring.
1905 yildan keyingi davr o’zbek milliy burjua harakati-jadidizm va bu harakatning ideologik ifodasi bo’lgan jadid adabiyoti tuo’ilgan hamda tez tarqalayotgan bir davr edi. Zavqiy milliy burjua adabiyotiga jadid adabiyotiga qarshi keskin kurash olib bordi, jadidlarning namoyandalarini fosh etuvchi she’rlar yozdi. Zavqiyning bu davrdagi tarixiy xizmati shu bo’ldiki, u badiiy ijodiyotda demokretik pozitsiyada izchil turdi va ilo’or adabiyot printsiplarini reaktsionnerlar, shu jumladan jadidlar hujumidan mustahkam turib himoya qildi. Bu jihatdan Zpvqiyning «Sho’royi islomchilar» noshiri afkori bo’lgan «Al isloh» jurnalida olib borgan adabiy kurashlari xarakterlidir.
«Al-isloh» jurnalining 1916 yilgi sonlarida reaktsioner «sho’royi islomchilar» adabiyotning jamiyat axloqini tarbiyalashdagi vazifasi masalasida munozara boshlaydilar va ishqiy, tanqidiy temada she’rlar yozuvchi, demokrat shoirlarni, birinchi navbatda bu adabiyotning peshvolari hisoblangan Muqimiy va Furqatlarni jamiyat axloqini buzishda ayblab, ularni turli iflos so’zlar bilan barnom qiladilar. Bunga javoban Zavqiy «Al isloh»da o’z maqolalari bilan chiqadi va adabiyotdagi demokratik yo’lning asoslarini yoqlab Muqimiy va Furqatlarning reaktsionerlarning nohaq hujumlaridan himoya qiladi. Reaktsionerlar, ayniqsa, avqiyga qattiq hujum qiilb, uni «shuaroyi safeho» («jinni shoirlar») dan deb ataydilar. Zavqiy esa tuhmatchilarga javoban «Afandilar» radifli she’r yozadi va unda «sho’royi islomchilar»ni, ularga homiylik qilib turgan jadidlarni fosh etib, ilo’or adabiyot vakillari Muqimiy, Furqatlarni yoqlaydi, o’zini ular yo’lining davomchisi ekani bilan faxrlanadi.
Aytsam siza so’z rostidin,
Ham avj balandu pastidin,
Tushmang birovlar qastidin,
Ey «porso» siz, afandilar.
Farq aylamay yaxshi-yomon,
Kim arpa-buo’doy, kim somon,
Tuhmat haqoratlar hamon
Ne muddaosiz, afandilar.
Ta’n aylangiz bo’lsa hayot,
Оlganga so’z qatmoq uyot,
Yo’q ma’nosida qat’iyat,
Kim ishtiboqsiz, afandilar.
Doim Muqimiy, Furqatiy
Yodimda mehru shafqati,
«Isloh»da boshlab tuhmati,
Ko’p norasosiz, afandilar.
Zavqiy 1916 yilda Qo’qondagi halq qo’zo’oloni epizodlariga bao’ishlangan «Qahatchilik» nomli poemasini, «Zamona», «Ajab ermas» kabi mashhur lirik she’rlarini yozdi.
Zavqiy 1917 yil fevral’ burjua revolyutsiyasining mohiyatiga darhol tushunib etmadi va bazi shoirlar singari unga yaxshi umidlar boo’lab adashadi. Zavqiy bu davrda «Hurriyat»ni tabriklab «Ko’z ogaylik» radifli muxammasini, «To’ylar muborak bo’lsin» sarlavhali o’azalini yozgan.
Zavqiy oktyabr’ revolyutsiyasini zo’r quvonch bilan kutib oldi. U ham amaliy, ham ijodiy faoliyati bilan revolyutsiya dushmanlariga qarshi kurash olib bordi. U 1917 yil oxirlarida maydonga kelgan milliy burjua hukumati-«Qo’qon muxtoriyati»ga, unda qo’rboshi Ergashning muhim harbiy lavozim egallaganini fosh etishga bao’ishlab, «Rahzan Ergash» («Yo’lto’sar Ergash») satirik she’rini yozadi. Ergash qo’rboshiga qarshi kurashda mahalliy hukumatga yordam berdi.
Dushmanlar Zavqiyning bu aktiv amaliy faoliyatini to’xtatish maqsadida uni ta’qib etishga kirishdilar. Shoirning hayoti xavf ostida qoldi. Shuning natijasida Zavqiy Qo’qondan chiqib ketishga majbur bo’ldi, lekin payt poylab yurgan bosmachilar qo’lga tushirdilar va zindonga tashladilar. Bosmachilar keksa shoirni vahshiylarcha qiynadilar. Nihoyat shoirning do’stlari juda ko’p pul sarflab, uni dushman qo’lidan qutqaradilar. Lekin jabrlangan shoir hovlisiga kelganda, yarim o’lik holida edi. Bir oz vaktan so’ng, 1921 yil yoz oylarida vafot etdi. «Zavqiobod» qishloo’i xotirasi...
Zavqiy asarlari, asosan, oo’zaki manbalar orqali, shoirning do’stlari, zamondoshlari qo’lida tasodifan saqlangan qoo’ozlar orqali bizgacha etib kelgan... Natijada 1958 yilda Toshkentda Zavqiyning «Tanlangan asarlar»i o’zbek va rus tillarida nashr etildi.
To’plavmdagi lirik va satirik she’rlarning umumiy hajmi taxminan bir yarim ming misra atrofidadir. Bu 50 yil davomida ijod qilgan shoirning to’la ijodi deb bo’lmaydi. Zavqiy she’rlarini o’z ichiga olgan katta to’plam yoki devon bo’lganligi taxmin qilinadi. Bu to’plamni shoir vafotidan so’ng uning keyingi uyo’ur xotini Hojixon o’zi bilan birga Qashqarga olib ketgan degan fikr bor...
ZAVQIY – LIRIK ShOIR
Zavqiy lirikasi tematik va o’oyaviy jihatdan o’ziga xos orginallikka ega. Ularda lirik qahramonning ishqiy intim kechinmalaridan tortib, zamonaning aktual ijtimoiy masalalariga bo’lgan munosabatigacha o’z badiiy ifodasini topgan. Zavqiy lirik merosini tekshirish uning ijodiyotida ijtimoiy-siyosiy motivlar ishq-muhabbat temasini yoritishga qaraganda birmuncha ustun ekanligini ko’rsatadi. Tarditsion mavzudagi o’azal va muxammaslarda ham o’sha tuzumdagi nohaqliklar qoralanib, adolatsizlikdan norozilik kayfiyatlari ifodalanadi, jamiyatdagi zo’ravonlikka ochiq qarshi chiqish o’z aksini topadi.
Zavqiyning «kelmasa kelmasa, netay» radifli o’azali bu jihatdan juda xarakterlidir. Alisher Navoiyning mashhur «Gar alomimo’a chora yo’q, bo’lmasa bo’lmasun, netay?» misrai bilan boshlanuvchi o’azaliga nazira tarzida bitilgan Zavqiy asari o’zining sotsial mazmundorligi bilan birmuncha ajralib turadi. U avoiy o’azalining vazni va takroriy uslubida yaratilgan bo’lishiga qarmay, mazmuni va o’oyaviy yo’nalishi jihatidan farq qiladi. Unda shoirning o’zi yashayotgan muhit va tuzumdagi tengsizlikka nisbatan ochiq noroziligi sezilib turadi. Sevgili uchun sarf qilish uchun boyligi, taklif qilish uchun durustgina kulbasi bo’lmagan lirik qahramon o’zining nochorligidan qayo’urib, odil bir zamonni orzu qiladi:
Ishq elining dodiga solmasa yurtu el qulo,
Odili bir zamon yo’q, kelmasa kelmasun, netay?
Zavqiyning lirik qaxramoni pok sevgi egasi. U yuksak insoniy fazilatlarni o’zida mujassamlashtirgan: qalbi toza, vijdonli, va’dasida qat’iy va o’ta odobli, ammo zamona zo’ravonlari oshiqning muhabbatiga ham chang choladilar, ma’an tortib oladilar. Shoir o’z qahramonining bu vaqtdagi ruhiy holatini shunday qalamga oladi: Оz sevgilisidan kuch bilan ajratilgan oshiq shafqatsiz falak dastidan faryod chekadi, orzu-umidlari poymol etilganidan o’azablanadi.
Zavqiyning lirik asarlari orasida «Yuzingni ko’rsatib avval o’zingga bandalar qilding» misrai bilan boshlanadigan muxammas aloihida diqqatga sazovordir. Insoniy sevgining o’ziga xos lazzatlari va tashvishini, oshiq qalbining shirin iztiroblarini aks ettirgan bu lirik asar o’zining opt imistik ruhi bilan yillar osha xalq tili va kuylariga yashab kelmoqda. Unga uzoq umr baxsh etgan omillardan biri muxammasning mazmuni, tuzilishi va uslub jihatidan xalq tili va diliga nihoyatda yaqinligidadir. U garchi yakka shaxs-lirik qahramon muhabbatining alam-iztiroblarini badiiy gavdalantirsa ham, umumlashtiruvchi xarakterga ega: oshiqning yurak dardini va nozik psixologik holatlarini chuqur ifoda etadi. a)
Zavqiy yana bir muxammasida davr sharoitining naqadar oo’irligi, «Sitamgar charx»ning kundan-kunga yangi jafolar yoo’dirayotgani tufayli faqat oshiq-ma’shuqlargina emas, balki ota-ona, qarindoshlar o’rtasida ham mehrevolyutsiya-oqibat tugab borayotgani, mavjud ahvol shunga majbur qilayotgani haqida achinish billan yozadi. Har bandnning so’nggi misrasida radif bo’lib kelayotgan bor ekan bunday» iborasi asarga vazmnlik baxsh etib uni xalq oo’zaki ijodiyotiga yaqinlashtiradi: b) Chiqib boshim: Ammo shoir tushkun kayfiyatda yashamaydi... U tez vaqt ichida «o’amdan ozod» bo’lishiga, yorning arazni qo’yib, lutf etishi muqarrarligiga ishonadi. Zavqiy lirikasiga xos bu ko’tarinki kayfiyat o’sa borib, keyinchalikshoirning «Ajab ermas» kabi klassik asarining yuzaga kelishiga asos bo’ldi.
Zavqiy Оzbekiston xalqlari hayoti va kelajagida ob’ektiv jihatdan muhim progressiv ahamiyat kasb etgan Оrta Osiyoning Rossiya tomonda bosib olinishidek tarixiy voqeani to’gri tushungan, xonlik tuzumining tugatilishi, ilo’or o’oyalarning kirib kelishi natijasida erli xalq hayotida yuz berayotgan birmuncha ijobiy o’zgarishlarni juda tezda ko’ra olgan va ularni ilo’or o’oyaviy pozitsiyadan turib, san’atkorona aks ettirgan. Rossiya texnikasi, madaniyati, ilm-fanini tarixiy taraqqiyotning namunasi sifatida baholab, o’z o’oyaviy dushmanlari qarashlarini qoralaydi va o’tmish xon-beklar davrini nafrat bilan tilga oladi:
Yurakda laxta qonlar, quloq soling, yoronlar,
Asrida begu xonlar, esiz o’tgan zamonlar,-
Der ekan, «Julus o’ruso’a» etganda xalq turmushi, hayoti birmuncha yaxshilanganini ta’kidlaydi:
Ilm-madaniyat, texnikaviy taraqqiyotning o’zbek xalqi orasida keng kirib borayotganini quvonch bilan tasvirlagan avqoloqlik, nodonlik sababchilari bo’lgan xon-amaldorlarning qilmishlari haqida ham bir qator asarlar yaratgan.
Professor ¢.¢ulomov «siyosiy-grajdanlik temasida» deb nomlangan bunday she’rlardan biri «Chekib hasrat demish xon shahri Huqandimdin ayrildim» misrai bilan boshlanuvchi satirik muxammasidir.
Muxammas Qo’qon xoni Xudoyorxonning taxtdan tushirilgandan keyingi ahvolining realistik tasvirini beradi. Asarda Xonning o’z tilidan o’zini fosh etish priyomidan ustalik bilan foydalangan Zavqiy xonlik tuzumi, uning tugatilishi munosabati bilan bu tarixiy voqeaga nisbatan o’z qarashlarini ifodalaydi.
1874-75 yillarda ko’tarilgan qo’zo’olon tufayli Xudoyorxon Qo’qonni tashlab chiqib ketishga majbur bo’ladi. «Davlat o’ururi» bilan yurtu elning oo’ir ahvolidan bexabar bo’lgan xon «oliy martabasidan» quvilgach, hukmronlik davridagi o’z qilmishlarini o’zi shunday izhor qiladi: g)
Zavqiy etti bandlik bu muxammasining har bir bandida Xudoyotxon obrazining bircha qirralarini shunday san’atkorona ochib beradiki, xon o’quvchi ko’z oldida barcha nomaqbul va qabih hatti-harakatlari bilan gavdalanadi. Kontrost priyomidan ustalik bilan foydalangan shoir Xudoyorxonning xonlikdan mahrum bo’lgandan so’nggi ahvolini quyidagicha ko’rsatadi: d)
Zavqiy ijodining ilk davrlariga mansub bo’lgan bu muxammas yosh shoirning ijtimoiy-siyosiy hayotda yuz berayotgan voqea-hodisalarga nechoo’lik hozirjavoblik, sitnchkovlik va ziyraklik bilan yondashganidan, mavjud tuzumni nafratlaganidan dalolat beradi. Bu esa, o’z navbatida, xon va xonlikning tugab, tarix sahnasidan tushib borayotgani, ossiyaga qo’shilishga xayrxohlik bildirilayotgani haqidagi shoirning progressiv fikrlarini ukib olishga imkon beradi.
Emak shoir lirik asarlarida ham zamonaning aktual masalalariga murojaat qildi, yangilikka ko’z-quloq bo’lib turdi...
«Ajab ermas» muxammasi...
ZAVQIY-SATIRIK ShOIR
Satirik shoir Zavqiyning hajviy mahorati filologiya fanlari doktori A.Abduo’ofurovning «Оzbek demorkatik adabiyotida satira» asarida (Toshkent, 1961) birinchi martaba keng tahlil etilgan.
Zavqiy demokratik adabiyotda Muqiymiy bilan bir qatorda satirik yo’nalishning tarakkiy etishiga salmoqli hissa qo’shdi.
Shoirning bir qator hajviy asarlari mahalliy boylar, savdogarlar va rus kapitalistlarini fosh etishga bao’ishlangan. «Veksel’», «Ahli rasta», «Voqeai qozi saylov», «Shoh inoyat qo’rboshi haqida hajv», «Obid mingboshi haqida hajv» «Tashlading baring» kabilar shular jumlasidan bo’lib, ular badiiy va o’oyaviy jihatdan etuk satirik asarlar hisoblanadi. Bu asarlarda Оrta Osiyo, jumladan Оzbekiston ossiyaga qo’shib olingandan keyin o’lkada yuz berayotgan tarixiy voqealar taqozasi bilan yuzaga kelgan ziddiyatlar, rus kapitalistlari va milliy burjuaziya namoyandalarining, barcha ekspluatator sinflarning shafqatsixzligi, ochko’z va nokasligi keskin fosh etiladi. Rus kapitali hukmron kapital sifatida muomalaga kirgach, sdxo’rlik va ekspluatatsiyaning niqoblangan bir shakli bo’lgan veksel’ hujjatlari ham pul-tovar aloqalariga kirishadi, savdogar-kapitalistlar orasidagi raqobat kuchayadi, ayrimlari sinadi.
Yirik va mayda kapitalistlarning o’zaro raqobati natijasida mehnatkash xalq qullik girdobiga tortiladi. Buning ustiga chorizm tomonidan o’tkazilgan pul islohati ahvolni yanada keskinlashtirib yuboradi, pul qimmati 25 % ga kamaytirildi.
Xonlikda yuz berayotgan bu iqtisodiy tanglikka befarq qarab tura olmagan demokratik adabiyot namoyandalari-Muqimiy va avqiy (Zavqiy o’azaliga Muqimiy muxammasi noshir tomonidan «Veksel’» deb atalgan) o’z hajviyalarida ana shu veksel’ va pul islohati masalalarining barcha illatlarini realistik ravishda tasvirlab berdilar.
Agar Zavqiy o’azali: Afsus ey xaloyiq ishlar yomon chiqdi. Oxir zamona ma’lum bo’ldi nishoni chiqdi, misralari bilan boshlangan bo’lsa, Muqimiy unga quyidagi fikrlarni qo’shadi:
Mastur qolmao’aykim, so’zning yo’o’oni chiqdi,
Oltiario’lari ham vekselni(ng) joni chiqi.
Natijada asar bir butun mazmun va ma’no kasb etib, yagona o’oyani chuqurroq ifodalaydi (shunga ko’ra mazkur satira haqida gap ketar ekan, uning muxammas formasi kuproq nazarda tutiladi).
Narx-navoni oshirishga, mayda savdogarlarni sindirishga, oltin-kumushlarni yirik kapitalistlar qo’lida to’plashga, xalqni talon-taroj qilishga qaratib chiqarilgan veksel’ va pul islohati savdo-sotiq ishlarining tartibini buzib yuboradi, hamma vahimada qoladi.
Diqqat hama sotolmay, yo bir nima oluro’a,
Qassob etdi o’zni Germaniyao’sht o’rniga tiluro’a,
Solgay quloqlarini el, gap nedur, biluro’a,
Bozor ahli hayron savdo-sotiq qiluro’a,
So’yi samoo’a yio’lab kosib fio’oni chiqdi.
Shoirning «Sotsial satiralar» tsikliga kiradigan she’rlari ichida «Bo’l» she’ri o’oyat xarakterlidir.
To’rt baytdan iborat bo’lgan o’azal shaklidagi bu she’rni o’tkir tanqidiy mazmuni va kichik shakliga qarab epigramma desa ham bo’ladi. Bu she’rda Zavqiy har narsa boylik bilan o’lchanadigan jamiyatning asoslarini juda ustalik bilan ochib tashlaydi. Garchi shoir bu erda «Hajvdagi otilgan o’qning nishonga tegmasligi» haqida so’zlasa ham, uning zamonaga bergan xarakteristikasi juda to’gri va o’rinli otilgan o’q taassurotini tuo’diradi. Ahamiyatiga ko’ra she’r tekstini to’liq keltiramiz:
Ahli dil bo’lma, zamonning boyi bo’l, bazzozi bo’l,
Aqchadin langar cho’p ushlab rastaning darbozi bo’l.
She’r eshitmaydi birov, davron quloo’i kar ancha,
‘ir hovuch oltin, kumushning xush jarang ovzi bo’l.
Tegmagay hargiz nishonga otgan o’q yuz hajv ila,
Xoh zamonning shoiri bo’l, xohi tirandozi bUl.
Istamas bo’lsa zamona Zavqiy yozgan she’rlarini,
Kim eshitsin arzi hol xoh rozi, xoh norozi bo’l.
Zavqiy Qo’qon shahar rastasidagi savdogar boylar.
Chorbozorchi bazzozlar, vagonchilar, bank bilan muomala qiluvchilar va boshqalarning xarakteri, xulq-atvori, fe’lini yaxshi o’rgangan edi. Natijada shoirning «Ahli rasta hajvi» nomli satirik she’ri maydonga keladiki, shoir unda mahalliy boylar, Qo’qon shahridagi bozor rastalarida savdo qiluvchi yirik savdogarlar, bankirlar kabi tekinxo’revolyutsiya tabaqalar qilmishlarining tanqid etilishi jihatidan ahamiyatlidir. Unda 46 ta rasta xodimi alohida-alohida tanqid ob’ekti qilib olinib, har biri ikki misra she’r orqali shunday mahorat bilan tasvirlanadiki, natijada asar «qaharmaonlar» boshqalardan ajralib turadigan eng xarakterli xususiyati, odati, xulqi bilan o’quvchi ko’z oldida namoyon bo’ladilar. Muttaham, io’vogar Yangiboy, axloqi buzuq, xotinboz Shodmonxo’ja, muo’ombir va ayyorlikda tengi yo’q Hodixo’ja boyning o’o’li Ma’dixo’ja o’ta engiltak Qosim, ochko’z va badnafs Xo’jabachcha, iflos va madaniyatsiz «Milliy istiqlol o’oyasi:asosiy tushuncha va tamoyillar»o’mnshohlarga nisbatan nafrat bilan aytilgan misralarda shoir savdogarlarning tipik portretini mohirona chizib, xalq oldida ularni sharmanda qiladi:
Kofirga degan haromi boy bor,
Ko’p shuo’li baland hangromakka.
Yoki:
Sodiq so’zi, yuzi kimga doru?
Desam, dedi: zaxm, maraz, so’zakka.
Yoki:
Mashhur o’sha ko’revolyutsiya Meli erursan,
Boshing agar etsa ham falakka.
Gap ta’sir aylamaydi senga,
Ablah, ti-slepoy eshakka.
Rossiyaning Evropadagi shaharlarida savdogarlik qiladigan, amaldorlar oldida ham so’zi o’tkir katta vagonchi boylardan Shokirqora, Odilko’rni shoir xalq nomidan shunday la’natlaydi:
Shokirqora tarz odam o’lmish.
Ming la’nat o’shal qora eshakka.
(Voqea shunday: Shokirqaro zavodida ishlaydigan ishchilarga haq bermaganligi uchun ishchilar to’planishib, boy uxlayotgan so’riga kerosin sepib, o’t qo’yib yuboradilar. Bu haqda Zavqiy «Kuyib o’lgan boy» satirasini ham yozgan edi).
Izvestniy vagonchi tund ko’revolyutsiya Odil,
Оlmay turib o’xshadi kesakka.
Ko’revolyutsiya bo’lmasa pul oqib kelurmu
Bu badshakl selepoy durakka.
Odilko’rga bao’ishlangan bu baytda shoir xalq orasidagi mashhur bir latifaga ishora qiladi. (Temurlang bir muzikachining mashqini eshitib bo’lib, ismini so’raganda u Davlat deb javob bergan.
Temur hazllashmoqchi bo’lib, «Davlat ham ko’revolyutsiya bo’ladimi?» deganda, muzikachi: «Agar Davlat ko’revolyutsiya bo’lmasa, cho’loqning qoshiga kelmas edi» deb javob bergan).
Shodmonxo’janing axloqsizligi haqida shoir shunday hukm chidi:
Shodmonxo’ja bachchao’ar, xotinboZ.
Joyiz solib otsa zambarakka.
Andijonning mashhur boyi, Mirkomilning gumashtasi Qosimning engiltakligini shoir xuddi «Hind bodparok» (varrak)ka o’xshatadi:
Qosim shamol andin engilroq
Оxshab ugar hind badparakka.
Haromxo’rlik bilan nom chiqargan uning akasiga xalqning bergan bahosini shoir shunday ta’riflaydi:
Xalq oning akasin o’xshaturlar
Burnini sumak, oo’zini tuvakka.
Ortiqboyvachcha nomli boy semiz, dumaloq yuo’lganidan zambarakning snaryadiga o’xshatiladi:
Ortiqbachchani semirtirganlar,
Оq bo’lo’usi katta zambarakka.
Xo’jabachcha bo’lsa, o’taketgan nafsi yomon, ochko’z:
Ko’r ishtahasini xo’jabachcha,
Osh solib ichar emish chelakka.
Toshkent boylaridan Fozil shayton pul topish uchun eng yaramas, iflos narsalar bilan savdo qilaveradi.
Toshkent o’rtasi fayzi shayton,
Qo’ qo’ydi po’kan bilan tezakka.
Zavqiy ellikboshining arzandasini ham chetda qoldirmaydi:
Ellikboshi o’o’li mokiyonboz,
Ustoz bo’libdi kurkurakka.
Oliq-soliqlarni kosiblar kechikibroq to’lasa yoki so’ragan narsalarini o’z vaqtida tayyorlab bermasa, duma a’zosi bo’lgan bozor oqsaqoli Abdurashid hoji tergovchi ipspektorlarni etaklab kelib, kosiblarni qiynar, do’konlarini yoptirar, turli shtraflarga duchor qilar edi.
Bu holga shoir kosiblar tilidan shunday protest e’lon qiladi:
Ey hajmi jahon, ko’p achchio’im tez,
Ham etti pichoq borib suyakka.
Shu taxlitda Zavqiy 46 kishining salbiy qiyofasini ochib tashlaydi va ularni o’tkir, achchiq so’zlar bilan xalq oldida sharmanda qiladi.
«Ahli rasta» she’ri ommolashib ketgandan keyin, unda nomlari tilga olingan boylar chidab turolmay, Shokirqaro, Odilko’revolyutsiya va boshqalarning boshchiligida to’planib, shoirning ishlab o’tirgan hujrasiga bostirib kiradilar. Uni sudrashib madrasai Oliyning sahniga olib chiqib, do’pposlaydilar.
Zavqiyga bo’lgan hujum ovozasi tezda butun rastalarga tarqaladi. Bu voqeani eshitgan kosib Xunarmandlar alamoni etib kelib, o’z «zakonchi»sini boyvachchalar qo’lidan ajratib oladilar. Janjal ustiga amaldor , bozor oqsoqoli Abdurashid hoji, Shoh noyat qo’rboshi va boshqa mansabdorlar etib kelib, boylarning bir necha vakillari bilan shoirni qo’shib mahkamaga olib ketadilar. Oxiri shoir boylarni hajv qilishdagi «beodobligi» uchun yuz so’m shtraf to’lab qutuladi va bunday qilmaslikka ogohlantiriladi...
Ammo shoir ko’p o’tmay boylarga va ularning maddohlariga javoban yana «Talading baring» satirasini yozadi:
Eshit arzi holim... ey...lar,
Muncha yakkalading baring.
Chopishib kelib, qoqishib tutib,
Xiyla qo’rqitib talading baring...
Qalampir so’zim qildimi asar,
Chopishib har qayonga sarbasar.
Misli pashsha chaqqan modaxor.
Ko’cha-kuyda shattalading baring.
Bu she’rda shoirning boylarga bo’lgan nafrati, o’azabi nihoyasiga etganligi ochiq ko’rinib turadi. Shunchaliq ta’qib va tergovlardan keyin ham shoir boylarga, amaldorlarga taslim bo’lishni istamagan. U xalqning kuchigaishonganligidan, boylardan ham, ularning homiylari-amaldorlardan ham qo’revolyutsiyaqmaydi, ular qarshisida tiz cho’kish emas, balki ular bilan kurashni davom ettiradi.
Demokratik adabiyot vakillari mehnatkash omma manfaatini himoya qilib, o’z asarlarida davr haqidagi xalq talablarini aks ettirgan bir paytda millatchi burjuaziya ziyolilari-jadidlar mehnatkash xalq manfaatiga butunlay zid pozitsiyada turdilar. Ular o’z asarlarida xalqqa butunlay zararli panturkizm, ponimpomizm kabi reaktsion o’oyani tartib qildilar. Zolimlarga va jabr-zulmga qarshi chiqmaslik haqida mehnatkash ommaga va’z-nasihat qildilar.
Ular «Al isloh» jurnalini tashkil qilib, ana shu jurnal sahifalarida Zavqiy kabi peshqadam shoirlarga hujum uyushtiradilar. Jurnalning 1914 yil sentyabr’ oyidagi 16-sonida Toshkentlik Mulla Maqsudxo’ja eshon mufti nomidan shoir Zavqiyga qarshi maqola uyushtiriladi. Bu maqolada ishqiy-lirik she’r yozgan Muqimiy, Furqat, Komiy, Nodil Xo’jandiy, Nasriddin, Noqis, Xislat kabi shoirlar tilga olinib, asosan tanqid zarbasi Zavqiyga qaratiladi. Zavqiy jurnal redaktsiyasiga «Ishtiboq» nomli xat yozib, ularning tanqidiga e’tiroz bildiradi.
Bu jurnaldagi tanqidchilar ishqiy o’azallar «Musulmon odamlarning farzandlarini buzadi, noshar’iy yo’llarga etaklaydi» degan bahona bilan shoirlardan diniy-mistik she’rlar yozishni, o’z she’rlarida ruhoniylar, milliy burjuaziyasining manfaatini ilgari surishni talab etadilar, ayniqsa Zavqiyni obro’sizlantirishga, undan o’ch olishga urinadilar.
Bu hol avqiyni nihoyatda o’azablantiradi. Zavqiy ularga qarshi kurashni yana keskinlashtiradiyu 1914 yilning noyabr’ oylarida u dushmanlarga javoban «Afandilar» radifli she’r yozib, ularni fosh etishga urinadi, dushmanlarga qarata shunday piching qiladi:
Aytam siza so’z rostidin,
Ham avj, balandu pastidin,
Tushmang birovlar qasididin,
«E porso siz» afandilar,
Farq aylamay yaxshi-yomon,
Kim arpa-buo’doy, kim somon,
Tuhmat haqoratlar hamon
Na muddaosiz, afandilar.
Zavqiy yuqoridagi reaktsion guruhlarning tanqidini tuhmat deb biladi. Shoir she’rla o’z pichingini o’tkirlashtirish uchun xalqning «Siz arpa-buo’doy, biz samon, hamma yaxshi, men yomon» maqolidan ustalik bilan foydalanadi. U keyingi misralarda do’stlari Muqimiy, Furqatlarning nomini hurmat bilan tilga olib, ularga qilingan tuhmatga javoban yozadi:
Doim Muqimiy, Furqati
Yodimda meXru shafqati,
«Isloh»da boshlab tuhmati,
Ko’p norasosiz, afandilar.
Zavqiy quyidagi misralarda jadidlarning haqiqiy sinfiy basharasini, ya’ni ularning ekspluatator sinflarning ideologlari ekanliklarini ustalik bilan fosh etadi:
Har rasta boyi... do’stingiz,
Siz mao’z, ulardur po’stingiz.
Bormi suxanda rostingiz,
Kesma yaqosiz, afandilar.
She’r davomida shoir ularning buzuqchiligi, axloqsizligi va boshqa fel-atvorlaridan kulib, oxiri o’z ahvolini, o’ziga madadkor kuchlar ta’rifida shunday deydi:
Do’zanda kosiblik ishim,
El birladur yozu qishim,
Yo’q arz etarga bir kishim,
Yavmul-jazosiz, afandilar.
Karnay chalib bekorga,
Zavqiy osilmas dorga.
Arzim shu do’stu yorga,
qim ho’l balosiz afandilar.
Shoir zamona zulmiga, ekspluatatorlarning etkazgan kulfatlariga qarshi shikoyat va noroziligini o’z xalqiga arz qildi. U mehnatkash ommo tomonida ekanligini qat’iy ta’kidladi. Shoir umrining oxirigacha xalqni sevdi, unga suyandi, xalqqa sodiq bo’lib qoldi.
Zavqiyning fevral’ va oktyabr’ revolyutsiyasi
Davridagi ijodi.
Doim xalq orasida bo’lgan Zavqiy zamona voqealariga ko’z-quloq bo’lib turdi, xalq tili va dilidagisini kuylab bordi. 1914-1916 yillardagi imperialistik urush va uning alangasining Turkiston o’lkasining Faro’ona oblastidek chekka o’lka xalqlariga keltirgan zaxmatini ko’rgan shoir, qattiq qayo’uradi.
Shoir o’zining achchiq taassuroti, qayo’u-hasratini 1914-1916 yillar orasida «Qahatchilik», «Zamona» she’rlarida ifodalaydi.
Zavqiy Qahatchilik» she’rida oo’ir moddiy qiyinchiliklar ostida kun kechirayotgan shahar mehnatkashlari, turli tomonlardan ish-non qidirib, shaharlarga kelgan och-yalano’ochlarning achinarli ahvolini, xalqning bu ahvoliga ekspluatator sinf vakillarining munosabatini xarakterli voqealar bilan chizib ko’rsatishga harakat qiladi.
Qahatchilik bo’ldi bu Faro’onamizda
Topilmas parcha non vayronamizda,
Tayambar bo’lsa-osh, non avliyodir,
Yana ochlik davosiz bir balodur.
Ochlik, qahatchilik, vayronalik ustiga 1916 yilning bahoridan boshlab Faro’ona vodiysining ko’pchilik shahar-qishloqlarida vabo (guma) kasali tarqaldi. Odamlar uylarida, mahallarida, ko’cha-kuylarda ko’plab o’la boshladilar. Оlimlarni ko’mish bilan shuo’illangan odamlarga deyarili bu kasallik yuqib, nobud bo’lganini ko’rgan kishilar sarosimaga tushadilar. Kassallik tarqalgan joylardagi soo’ qolgan xonadonlar dalalarga ko’chib kelib tinib o’tiradilar. Murdalarning ko’pi ko’milmasdan qoladi.
Qirilun qancha odamlar vabodin,
Nishona qolmadi mehru vafodin.
Dafn qilmoqqa o’lganni kishi yo’q,
Kim o’lgan birla odamning ishi yo’q.
Xalq hokimga arz qilib, mavjud ahvolni yaxshilashni so’rab, undan najot kutadi. Hokim xalqni dastlab qo’rqitib, so’ng: