Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.4. Bola taraqqiyotida predmetli harakatli o’yinning ahamiyati ilk bolalik davri psixodiagnostikasi Har xil harakatlarni bajarish va predmetlar bilan harakat qilish tevarak-atrofdagi olamni bilishga olib keladi. Bola predmetlarning fazodagi o‘rni, joylanishi, sifati, hajmi, shakli va holatlari bilan tanishadi. Bularning hammasi sezgi organlarining o‘sishiga ijobiy ta’sir etadi. Bir yoshlik bola nisbatan yaxshi rivojlangan sezgirlikka egadir. Bola bog‘cha davrining 112 boshlanishida ba’zi tovushlarni, o‘ziga yaqin kishilarning ovoz tempini aniq ajrata ola di, ba’zi bir narsalarning ta’mi va hidini farq qiladi, ranglarni taniy boshlaydi. Bu yosh davrida ko‘rish va eshitish analizatorlarining rivojlanishi ayniqsa yuksak darajaga е tadi. Bola asosiy ranglarni bir-biridan farq qiladi. Lekin bolaga ranglarning nomini aytishga qaraganda, ularni bir- biridan ajratish osonroqdir. Bolalar ranglarni bilsalar ham, bu sohadagi o‘z bilimlaridan е tarli darajada yaxshi foydalana olmaydilar. Bolalar qizil rangni osonlik bilan ajrata oladilar- u, binafsha rangni ajratishda ko‘pincha yanglishadilar. Ko‘pi ncha bolalar har bir rangning tusini, tovlanishini yaxshi ajrata olmaydilar. Bu yoshdagi bolalar uchun idrok qilinayotgan predmet obrazlarining bir- biriga o‘xshashib ketishi Xarakterlidir. Masalan, ular olmani biladilar, olma bolaga bir butunligicha tanish, lekin bola olmaning rangini ham, shaklini ham alohida holda ajrata olmaydi. Predmetni har tomonlama ko‘ra bilish, ya’ni uni qismlarga ajratish, belgi va turlariga qarab farqlash — uni analiz qilish demakdir. Bu esa bolaga butunlikni tushunish imkonini beradi. Shu sababli, bolalarni yangi predmetlar bilan tanishtirganda, ularni bir- biridan ajratib turadigan shakli, rangi va qismlariga e’tibor berish lozim. Mana shunday tarbiyaviy ta’sir nati jasida bolalarning predmetlar haqidagi tasavvurlari o‘sadi. Bola bir yarim yoshga borganda, o‘zlari tez -tez uchratib turgan pred metlarni, ularning rangi, hajmi, shaklining o‘zgarishidan qat’i nazar, xatosiz tanib oladilar. Bola ikki yoshga to‘lay deganda, tanish kuy va tovushlarni bilib oladi. Borliqni bilish jarayoni da bola o‘z hayotida va tevarak -atrofidagi kishilar turmushida o‘rnatilgan tartibni tushuna boshlaydi. Bu olamni bilishning eng muhim tomoni bo'lgan zamon - vaqtni bilib olishi uchun asos bo'ladi. Bolaning organizmi ma’lum tartibga ko‘nika boshlaydi, bu vaqt bilan tanishishdagi dastlabki qadamdir. Keyinchalik bolalar tabiat hodisalari va odamlarning kundalik hayoti singari tushunchalarni anglay boshlaydilar. Albatta, buning uchun kattalar bolalarning e’tiborini hayotning muhim belgilariga qaratishi lozim. Bolaning har bir sezgan va idrok etgan narsalari o‘ziga xos sezgilar bilan mustahkamlanishi kerak. So‘z bolaning ko‘rayotgan predmetlarini tushunib olishini osonlashtiradi, predmetni so‘z yordamida bilib olish ko‘z va quloq ishini kuchaytiradi. Bolaning aqliy jihatdan o‘sishida makon va zamon haqidagi tushunchalarni anglashga yordam beradigan so‘zlarni o‘zlashtirib olishi muhimdir. Predmetlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan har xil fazoviy belgilarning (masalan, katta oraliq, tor oraliq) va turli fazoviy munosabatlarning nomlarini (o‘ngda, chapda, orqada, bir qatorda) bilib olish natijasida bolalar predmetlar o'rtasidagi bu munosabatlarni ajratib olishga o‘rganadilar. Shu tariqa, nutq predmetlarning belgilarini differensiyalash 113 va umumiylashtirish vositasi bolib xizmat qiladi. Lekin, shu bilan bir qator- da, so‘z birinchi signal sistemasi bilan bevosita boglanmogl lozim. Ikki -uch yashar bolalardagi idrok o‘zining е tarli dara jada o‘smaganligi va beqarorligi bilan ajralib turadi hamda bir kuzatish obyektidan ikkinchi kuzatish obyektiga tez- tez ko‘chib turishi bilan Xarakterlanadi. Yaltiroq, chiroyli, ko‘zga tez tashlanadigan predmetlar bola diqqatini o‘ziga jalb qiladi. Bog‘chagacha bolgan yosh davridagi bolalar idroklarini qo‘yilgan vazifa asosida tashkil eta olmaydilar, ulardagi bu xil idrok juda qisqa muddatli boladi. 0‘zlaridan uzoqda turgan predmetlarni idrok qilishda ayniqsa ko‘p xato qiladilar. Bolada idrok asta -se kin mustaqillashib, ma’lum maqsadga tayangan boladi, kuzatuvchanlik rivojlana boradi. Bola o‘zini qiziqtirayotgan narsaga uzoq vaqt qarab, uni kuzatishi, o‘sha predmet to‘g‘risida biror narsani solashi mumkin. Lekin bola hali predmet va hodisalarni har tomonlama kuzatib, uning asosiy, muhim tomonlarini ajratib, ayrim elementlarini o‘zaro bo glab olishning uddasidan chiqa olmaydi. Bolada kuzatuvchanlikni o‘stirishda sayr va ekskursiyalar muhim ahamiyatga egadir. Bunda bolalar kattalarning rahbarligida tevarak- atrofdagi predmet va hodisalarda o‘zlari uchun yangi bolgan muhim va qiziqarli narsalarni aniqlashga olganadilar. Rasmlarga qarash, o‘simlik va hayvonlarni parvarish qilish idrokning o'sishiga juda yaxshi ta’sir etadi. Ilk yoshdagi bolalarning е takchi faoliyat turi — predmetlarni olganish, predmetlar bilan manipulyativ harakat hisoblanadi. Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|