Urǵashiliq jinisliq kletkalari jobası Kirisiw I. Tiykarǵı bólim

URǴASHILIQ JINISLIQ KLETKALARI
Jobası
Kirisiw
I.Tiykarǵı bólim
1. Jinsiy organiar
2. Jınıslıq organlardıń dúzilisi
III.Juwmaqlaw
IV.Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw
Kletkalar klassifikasfyasi. Er hám urǵashı organizmlerdi qurawshı kletkalardıń bir bólegi, taǵı jınıslıq bezdi quraydı. Bul process mińlaǵan jıllar dawamında, avioddan áwladqa ótip keleberedi. Kletkalardıń áne sol qatarın A. veysman " Hámile jolı", bunday kletkalardıń ózin bolsa generativ kletkalar, yamasa organizmdiń generativ bólegi dep atadi (generasiya-kóbeyiw). Organizmdi quraytuǵın basqa kletkalardıń hámmesin, somatik kletkalar dep atadi (soma - dene).
Hámile jolı kletkalarınıń bir bólegi, náwbettegi jınıslıq kletkalardı payda etiwshi kletkaǵa aylanadı. Sol sebepli, veysman bul kletkalardı " o'lmaydigan kletkalar" dep atadi. Somatik kletkalar toqıma hám organlardı payda etedi, organizm o'lsa, bul kletkalar da o'ladi. Sol sebepli olardı veysman " ólesi kletkalar" dep atadi. Sonday etip, tiri organizmlerdi quraytuǵın kletkalar eki gruppaǵa bólinedi: 1) jınıslıq (generativ) kletkalar. Bularǵa máyek hám urıw kletkalar kiredi, uiar individdiń jınıslıq kóbeyiwin támiyinleydi; 2) somatik kletkalar, pútkil gewdeni quraytuǵın kletkalar kompleksinen ibarat bo'Mb, olar jınıslıq kletkalardıń qorǵaw hám azıqlanıwın ta'rninlaydi.
Jinsiy organiar
Jınıslıq organlardıń eki zárúrli fiziologikalıq wazıypası bolıp, birinshiden, olar jınıslıq kletkalar -gametalar (máyek kletka hám spermatozoid) payda bolishini támiyinlasa, ekinshiden, jınıslıq kletkalar hám jınıslıq bóz faohyatini basqaratuǵın gormonlar islep shıǵaradı. Jınıslıq organiar 2 qıylı bolıp, jınıslıq kletkalar rawajlanatuǵın bóz (máyekdon hám urıwdon) hám jınıslıq kletkalar ótetuǵın jollardan ibarat.
Baslanǵısh jınıslıq kletkalardıń kelip shıǵıwı hám rawajlanıwı
1880 jılda Nussbaum birmchi ret jınıslıq hám somatik kletkalar parqın hám jınıslıq kletkalardıń ontogenezning embrion (murtak) dáwirinde, payda bolıw jolin aytqan edi. Bul ideyanı A. veysman rawajlantirdi.
Murtak jolı ideyasınıń mazmunı sonnan ibarat, jınıslıq hám somatik luijayralar rawajlanıwı, ontogenezda júdá erte parıq etedi. Haqıyqatlıqtan da jınıslıq kletkalar, yamasa baslanǵısh jınıslıq kletkalar, (gonositlar) talay erte somatik kletkalardan iriligi, yadrosınıń úlkenligi, sitologik qásiyetleri menen parıq etedi. Gonositlarning citoplazmasında tabılǵan xarakterli ultrastruktura, ektosoma dep ataladı. Onıń bo'iishi, gonositning tiykarǵı belgisi esaplanadı. Sol orındayangi gipotezapaydo boldı, ungako'ra, ektosoma jınıslıq kletkalardıń totipotent quramın belgileydi. Elektron mikroskop járdeminde onıń quramında RNK, belok bar ekenligi anıqiandi. Málim bolıwısha, jınıslıq kletkaJardagi " jınıslıq determinantlar" somatik kletkalarda bolmaydı. Ayırım tómen haywanlarda bunday element somatik kletkalarda da ushraydı hám olardı jınıslıq kletkalarǵa aylantıradı. Ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, " jınıslıq determinant" ni baslanǵısh jınıslıq kletkalardı anıqlaw ushın, beigi retinde qabıllaw múmkin. Embriondıń baslanǵısh jınıslıq kletkalardı payda etiwshi blastomerini gonoblast dep ataladı. Áne sol bólekti kóshirip ótkeriw arqalı, iilarning payda bolıwın anıqlawǵa erisildi. Atap aytqanda, shıbın-shirkeylerdiń eki qanatlılar gruppası wákillerinde máyektiń arqa tárepinde ektosoma (jınıslıq determinant) toplanıwın baqlaw múmkin. Ooplazma (jınıslıq plazma) dıń bul bólegi bóliniw nátiyjesinde, baslanǵısh jınıslıq kletkaǵa aylanadı. At askaridasida baslanǵısh jınıslıq kletka -somatik kletkalardıń tórtinshi bóliniwi keyin, sikloplarda baslanǵısh jınıslıq kletka, birinshi bóliniwden keyin payda boladı.
Uzaq jılıar dawamında joqarı haywanlar - mollyuskalar, bo'g'imoyoqlilar, iiinatanlilar, omırtqalı haywanlarda baslanǵısh jınıslıq kletkalar jınıslıq kletkalardıń birden-bir dáregime, yamasa keyinirek somatik kletkalardan payda boladimi? degen tartıslı soraw turardı. Bul sorawǵa tájiriybe jolı menen, yaǵnıy baslanǵısh gonositni joytıw menen juwap tapildi. Atap aytqanda, nurlandırıw jolı menen shıbın-shirkeyler máyek plazmasining hám qus máyekiniń gonosit bólegin nobud qılıw múmkin. Sonnan keyin embrion rawajlanadı, biraq gonosit rawajlanbaydı. Baslanǵısh gonosit kóshirip ótkerilgendavaresipientning gonositi alıp taslanǵanda, resipientdadonorning gonositi rawajlanǵan.

Bul tájiriybelerden málim bolıwısha, omırtqalılarda hám omırtqasızlarda (bultlar, gewekichlilar, tegis hám halqalı jawın qurtılardan tısqarı ) baslanǵısh gonositlarning birden-bir dáregi rawajlanıwdıń dáslepki dáwirlerinde payda boladı. Basqasha aytqanda, embrion kletkaları rawajlamshining dáslepki dáwirlerinde, jınıslıq hám somatik kletkalarǵa ajraladi`. Biraq birpara ilimpazlar házirge shekem gonositlar (atap aytqanda, balıqlarda) rawajlanıwdıń keying! basqıshıarida, gonadaning epitehy kletkalarınan payda boladı, degen pikirlerdi búydep atır.

Baslanǵısh jınıslıq kletkanıń migrasiyasi. Jınıslıq kletkalardıń rawajlanıwı uzaq dawam etedi. Hámme haywanlarda gonadalar gonositlardan keyin payda boladı. Baslanǵısh gonositlar ózbetinshe háreketleniw, yaǵnıy migrasiya qılıw qábiletine iye. Tawıq embrionınıń gonositlari óz jolınıń málim bólegin qan arqalı, qalǵan bólegin aktiv háreketlenip basıp ótedi.
Fransuz embriologlari E. volf hám F. Dyubua maǵlıwmatlarına kóre, gonositlarning háreketleniwine, gonadadan ajraladi`ǵan ximiyalıq elementlar unamlı tásir etedi. Biraq bul xemotaksis hádiysesi, yamasa háreketleniwdiń ápiwayı aktivlashtirishi ekenligi házirshe belgisiz.
Daslep gonositlar sanı embrionda kem boladı. Gonosit gonadaga o'mashib alǵannan keyin, intensiv bólinedi hám sanı artadı. Sames (er adam ) hám samka (urǵashı ) jınıslıq beziniń rawajlanıwı dáwirinde, gonositning jaylasıwı parıq etedi. Gonadaning jinsga baylanıslı halda rawajlariishining dáslepki dáwirinde, gonosit er adamlıq urıw kanalınıń ishine, urǵashılıq jınıslıq beziniń sırtında jaylasadı. Embrion jinsini gistologik tárepten anıqlaw múmkin bolǵan dáwirden, baslap goniylarni spermatogoniy, yamasa oogoniy dep ataladı.
Gonositnin goniyga aylanıwı, bir qansha ózgerisler sebepli ámelge asadı, atap aytqanda, olar irilesedi, domalaq formanı aladı, amyobasimon háreketi joǵaladı, intensiv kópayadi.
Keyinirek oogoniylarning bóliniwi toqtaydı. Bul dáwir kelip, máyekdonda oogoniylarning málim rezervi toplandı. Olardıń az bólegi, jetilgen máyek kletkaǵa aylanadı, kóp bólegi nobud boladı, yamasa degenerasiyaga ushraydı. Esaplarǵa qaraǵanda, 5 aylıq adam embrionında 6800000, tuwılıw aldından 1 mln, 7 jasda 300000 oogoniy boladı. Oogoniylar sanınıń artpaqtası, hár túrlı haywanlarda hár túrlı múddetlerde toqtaydı. Mısalı, sút emizuvchilarda bul process tuwılishgacha, birpara haywanlarda tuwılishdan keyin toqtaydı, birpara tómen primatlarda oogoniylar jınıslıq voyaga jetkende de kópayadi.
Spermatogoniylarnin kóbeyiwi, kerisinshe pútkil jınıslıq voyaga jetken dáwir dawamında úzliksiz (ıssıqonli haywanlarda ), yamasa máwsimiy (kemsalıyqalı haywanlarda ) júz boladı.
Gametogeneznin keyingi basqıshlarında spermatogoniylar hám oogoniylar quramalı ózgerislerden keyin jetilgen jınıslıq kletkalar -spermatozoid hám máyek kletkaǵa aylanadı. Bul processler kletka yadrosı hám citoplazmasında kóplegen ózgerisler júz bolıwı menen, ámelge asadı hám oogoniy hám de spermatogoniy morfologiyalıq hám fiziologikalıq tárepten er adamlıq hám urǵashılıq jınıslıq kletkalarına aylanadı. Bul ózgerisler tómendegiler bolıp tabıladı:
1. Rawajlanıp atırǵan máyek kletkada kóplegen makromolekula, subhujayraviy hám azıq elementlar sintezlanadi hám kiredi. Áne sol elementlar esabınan máyek kletka úlkenlesedi, qáliplesip atırǵan spermatozoidda sitoplazma ulıwma joǵaladı hám birpara elementlar sintezlanadi.
2. Jınıslıq kletkalar rawajlanıwı dáwirinde meyoz bóliniw júz boladı. Unihg 2 ózgesheligi: xromosomalar sanınıń azayıwı hám gomologik xromosomalarda genler rekombinasiyasi júz boladı.
3.jetilgen jınıslıq kletkalarda olardı quraytuǵın elementlar forması hám funksiyasına qaray qayta bólistiriledi.

Jınıslıq organlardıń dúzilisi

Jınıslıq kletka hám jınıslıq gormon óndiriwshi bóz, jınıslıq bóz yamasa gonadalar dep ataladı. Gonadagrekcha " gonao" - tug'uvchi, tuwdıratuǵın, degen mánisti ańlatadı.

Bultlamin kóbisi germafrodit bolıp, birpara túrleri ayırım jınslı bolıp tabıladı. Bultlaming ayırım jinsluarining biri tek máyek xujayra, basqası tek spermatozoid payda etedi. Bultlaming jınıslıq bózi bo'Imaydi. Olarda jınıslıq kletkalar mezogliyadagi arxeositlardan payda boladı. Spermatozoid suwǵa shıǵıp, qońsılas koloniyadagi máyek kletkaǵa kiredi hám urıwlanıw júz boladı.
Gewekichlilarning da kópshilik túrleri germafrodit bolıp,! eho'ntaksimon jınıslıq bózi entodermada, birpara túrlerinde ektoderma hám mczogliya ortasında jaylasqan.
Kiprikli jawın qurtılardıń er adamlıq jınıslıq shólkemleri kóplegen unig'donlardan ibarat bolıp, olardan urıw alıp shıǵıwshı kanallar baslanadı. Bul kanallar jıynalıp, eki urıw kanalın payda etedi. Urıw kanalınıń keńeygen jayı, urıw saqlawshı qalta dep atalıb, onıń aqırı jınıslıq qosıw organı menen birlesken.
Urǵashılıq jınıslıq shólkemleri bir jup máyekdondan ibarat. Máyekdonlardan bir jup máyek jolı baslanıp, olar birlesedi hám jınıslıq qosıw organınıń janından tısqarına ashıladı. Jup máyek yo'Ii kanalına kóplegen sarılıq bezinen sarı kletka quyıladı hám olar rezerv elementqa bay boladı.
Trematodlarning jınıslıq shólkemleri, júdá quramalı dúzilgen.
Sırtqı jınıslıq tesik, orgam^mning hár túrlı bóleginde jaylasqan. Er adamlıq hám urǵashılıq jınıslıq tesigi birlesip, ulıwma jınıslıq kloakani payda etedi. Geyparalarında 2 so'rg'ich ortasında 2 jınıslıq tesik qasında jaylasqan bolıwı múmkin
Er adamlıq jınıslıq bózi 2, 1, geyde kóp urıwdonlardan ibarat. Onıń hár birinen urıw jolları baslanıp, olar qosılıp, birden-bir urıw jolin payda etedi. Uaig' jolı óz jolında bir neshe urıw qaltasın payda etedi. Urıw jolı urıw saqlawshı qalta menen tawsıladı. Urıw qaltasınan qosıw organı sirrus basıanadi. Sirrus muskullı jınıslıq qalta, bursada jaylasqan. Bursada bir kletkalı prostata bózi da jaylasqan.

Urıwdon súyri-sopaq, sheńber formada boladı. Urıw jolında Kiprikli epiteliy kletkaları, sırtında muskullar jaylasqan.

Jınıslıq bursada urıw saqlawshı qalta, prostata bezi, urıw qalta, sirrus, jaylasqan. Birpara túrlerinde jınıslıq bursa joq. Ulıwma, bursa jınıslıq qosıw waqtında urǵashı individti ustap turıw wazıypasın atqaradı.
Gametogenez procesiniń gormonal basqariliwi

Insiy kletkalardıń jetisip shıǵıwı, birinshiden, nerv jolı menen basqarilsa, ekinshiden, gormonal jol menen basqarıladı.
Urǵashılıq jınıslıq siklning gormonal basqarilishi. Gormonlar jınıslıq siklni koordinasiyalovchi, quramalı faktor esaplanadı. Kóbeyiw processinde gormonlarning áhmiyetine tiyisli dáslepki maǵlıwmatlar 1920 -1940 jıllarda alındı vagipofiz menen jınıslıq organlar gonnonlarining baylanısı anıqlandi.
Gipoflzning funksiyası bas miydiń gipotalamus bólegi menen basqariladLGipotalamus islep shıǵarǵan gonadoliberin gormonlar, gipofiz aldınǵı bóleginiń gormon islep cMqarishini tezlestiredi.
Qoyda ovulyasiya procesin tezlestiriwshi gormonlar islep shıǵarılıwı, az-azdanlıq menen kunduzning qısqarıwı, yaǵnıy gúzek keliwi menen tezlashsa, qoyanlarda qosıw procesi ovulyasiyani tezlestiretuǵın gormonlarni kóbirek islep shıǵarılıwına ohb keledi. Birpara organizmlerde súyisiw bujarayonnitezlashtiradi. Buomillar gipotalamus arqalı, gipofizga tásir etedi.
Máyekdon siklik túrde estrogen (pallıqula islep shıǵaratuǵın ), progesteron (pallıqula ornında ónim bolǵan sarı dene bezi islep shıǵaratuǵın ) gormonlarini islep shıǵaradı. Bul gormonlar gezek menen islep shiǵarıladı hám tásir etedi.
Jınıslıq kletkalaraing rawajlanıwı

Jınıslıq kletkalar jınıslıq bózdan, yaǵnıy spermatozoid urıwdondan, máyek kletka bolsa máyekdondan jetisip shıǵadı.