Urganch – 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

 
Tarmoqni ta’riflovchi umumiy iqtisodiy ko’rsatkichlar 
 
Tarmoqdagi umumiy vaziyat va undagi raqobatning tahlili asosiy iqtisodiy 
ko’rsatkichlarni o’rganishdan boshlanadi. Bu ko’rsatkichlar quyidagilardan iborat
16
: 
1.
Bozor xajmi.
2.
Raqobat miqyosi (maxalliy , regional, dunyo). 
3.
Bozorning o’sish sur’atlari va uni rivojlanishining 
qaysi bosqichda 
ekanligi. 
4.
Raqobatchilar soni va ularning xajmi.
5.
Xaridorlar soni va ularning moliyaviy imkoniyatlari.
6.
Integratsiya qaerga qarab ketayapti? 
7.
Texnologik o’zgarishlarning yo’nalishi va sur’atlari. 
8.
Tarmoqqa kirish va undan chiqish osonligi. 
9.
Raqobatchilarning mahsuloti va xizmatlarining tabaqalanish darajasi. 
10.
Kompaniyaning ishlab chiqarish xajmi, transportirovka qilish, marketing va 
reklamani tashkil qilishda tejamkorlikka erishish imkonining borligi. 
11.
Tarmoqdagi «o’qitish / tajriba» egri chizig’i ijobiy tendentsiyaga egami? 
12.
Tarmoqqa zarur bo’lgan kapital sarmoyalar qo’yilyaptimi? 
13.
Tarmoqdagi daromad darajasi umumiy daromad darajasidan pastmi yoki 
yuqorimi? 
Ushbu ko’rsatkichlar bo’yicha sohaning «portretini» to’zib, so’ng uni tahlil qilib 
chiqish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun ushbu jadvalda ayrim iqtisodiy 
ko’rsatkichlarning strategik jixatdan muximligiga doir ma’lumotlar keltirilgan. 
 
Tarmoqdagi raqobat kuchlari va ular ta’sirining darajasi 
 
«
GARVARD» universitetining professori Maykl Porter tarmoqdagi raqobatchi 
kuchlarni quyidagicha guruxlagan: 
1.
Tarmoq ichida sotuvchilar o’rtasidagi raqobat. 
2.
Boshqa tarmoqdagi kompaniyalarning o’z tovarlari bilan bu tarmoqdagi 
xaridorlarni egallab olishga xarakat qilishi. 
3.
Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo’lishi. 
4.
Xom ashyo va butlovchi detallar yetkazib beruvchilarning o’z shartlarini 
o’tkazishga urinishlari. 
5.
Xaridorlarni o’z shartlarini o’tkazishga urinishlari. 
Bu tahlil korxona mazkur tarmoqda duch kelishi mumkin bo’lgan qulay 
imkoniyatlar va xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi. 
Porter buning «beshta kuch» modelini taklif qilgan. U ushbu modelni asoslab 
berar ekan, bu ko’rsatkichlarning ta’sir kuchi qanchalik yuqori bo’lsa, mavjud 
kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati shunchalik kam bo’lishini 
ta’kidlagan edi. Bu kuchlarning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun qulay 
imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Kompaniya o’z strategiyasini o’zgartirib, ushbu 
ko’rsatkichlarni o’z foydasiga o’zgartirishi mumkin. 

---

44 
Potentsial 
raqobatchilarning 
kirish 
xavfi 
(Porterning 
birinchi 
kuchi) 
kompaniyaning daromadlariga taxdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar bu 
xavf kichik bo’lsa, kompaniya narxlarni oshirib, o’z daromadlarini ko’paytirishi 
mumkin. Bu omilning raqobatchilik kuchi kirish tusiqlarining (tarmoqqa kirish 
qiymatining) balandligiga kuchli darajada bog’liqdir. Bunday tusiqlarning uchta asosiy 
manbayi bor: 
-
xaridorlarning savdo markasiga sodiqligi (kirib kelayotgan kompaniyalar buni 
katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin); 
-
xarajatlar bo’yicha mutloq ustunliklar (ishlab chiqarish xarajatlarining yanada 
kamligi bunday kompaniyalar uchun yangi kompaniyalar erishishi qiyin bo’lgan katta 
ustunliklar beradi); 
-
ko’lamdan tejash (bunday ustunlikka odatda katta kompaniyalar ega bo’ladilar). 
U standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda xarajatlarning 
kamaytirilishi, xom ashyo, material va tarkibiy qismlarni katta miqdorlarda sotib 
olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning kamaytirilishi va 
xokazolar bilan bog’liqdir. Bularning barchasi ishlab chiqarishni endi boshlayotgan 
kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tug’diradi. 
Porter nazariyasi bo’yicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmoqda mavjud bo’lgan 
kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu yerda ham uchta omilning ta’sirini ko’rsatib 
o’tish mumkin: 
-
tarmoqdagi raqobatning strukturasi; 
-
talabning shart-sharoitlari; 
-
tarmoqqa kirish tusiqlarning balandligi. 
Tarmoqdagi raqobatning strukturasi tarmoqdagi konsolidatsiya darajasiga (uning 
fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligi) bog’liqdir. 
Fragmentlangan tarmoqda potentsial xatarlar qulay imkoniyatlarga qaraganda ko’proq 
bo’ladi, chunki bunday tarmoqlarga kirib kelish nisbatan yengildir. 
Konsolidatsiyalangan tarmoqlarda odatda katta va mustaqil kompaniyalar 
faoliyat ko’rsatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning raqobatchilik faoliyati boshqa 
raqobatchilarning bozordagi ulushiga bevosita ta’sir qiladi, natijada ular tezda bunga 
javoban xarakat qilib, raqobat kuchayadi. Bunday kompaniyalarning narx urushi olib 
borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday xollarda kompaniyalar 
sifatdagi ustunliklar bo’yicha raqobatlashishga intiladilar, ya’ni raqobatchilik urushi 
savdo markasiga sodiqlik va narx urushi extimolini kamaytirish pozitsiyalaridan olib 
boriladi. Bunday taktikaning muvaffaqiyati tarmoqda mahsulotni tabaqalash 
imkoniyatlariga bog’liqdir. 
Tarmoqda talabning usib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda 
ekspansiya uchun katta imkoniyatlarning vujudga kelishiga olib keladi. Talab bozor 
bilan birgalikda usib boradi, kompaniyalar investitsiyalarning qaytish tezligini oshirish 
imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa ularga bo’lgan etiborni kuchaytiradi. Aksincha, 
o’sishning sekinlashishi raqobatni kuchaytirib yuboradi, kompaniyalar sotish 
bozorlarini faqat boshqa kompaniyalardan tortib olish xisobigagina qo’lga kiritishlari 
mumkin bo’lib qoladi. SHunday qilib, talabning kamayishi - raqobatning kuchayishiga 
olib keladigan asosiy xatardir
17
. 
Tarmoqda talab kamaygan paytda chiqish tusiqlari jiddiy xavfga aylanadi. 
CHiqish tusiqlari iqtisodiy va emotsional omillar bo’lib, ular kompaniyani daromadi 
juda kichik bo’lgan xollarda ham qo’llab-quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab 
17
Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr. A.J Strikland. p.94 

---

45 
chiqarish quvvatlari paydo bo’ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, 
chunki kompaniyalar bekor to’rgan quvvatlardan foydalanishga urinib, narxni 
pasaytirib yuboradilar. 
Odatda chiqish tusiqlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
-
asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalarni boshqa muqobil yunalishlarga 
ishlatib bo’lmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, asbob-uskunalarni tashlab 
yuborishga tug’ri keladi; 
-
chiqish qiymatining ishdan bushatiladigan ishchilarga to’lanadigan mablag’lar 
xisobiga qat’iy belgilab qo’yilganligi; 
-
xo’jalikning o’rta bo’g’inlari o’rtasidagi strategik o’zaro munosabatlar, 
masalan, senergizm yoki ular o’rtasidagi integratsiya; 
-
tarmoqqa iqtisodiy bog’liqlik; masalan, agar kompaniya diversiyalanmagan 
bo’lsa, u tarmoqda qolishga majburdir. 
Tarmoqdagi Korxonaga ta’sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning xayot 
tsikli mobaynida o’zgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal sur’atlar bilan o’sishi 
raqobat kuchlarini zaiflashtirib qo’yadi. Bu bosqichda ekspansiya va bozor sohalarini 
egallab olish uchun qulay imkoniyatlar mavjud bo’ladi. O’sish sekinlashgan paytda 
raqobatning va ayniqsa narx raqobatining xavfi kuchayib ketadi. Yetuklik bosqichida 
raqobat xavfi kamayadi, narx raqobatini narx peshqadamlarining kelishuvi xisobiga 
cheklash imkoniyati vujudga keladi. SHuning uchun bu bosqichda daromadlar 
nisbatan yuqori bo’ladi. Bu bosqichda narxga bog’liq bo’lmagan raqobat katta rolь 
uynashi mumkin bo’lib, u mahsulotlarni tabaqalash ustunliklaridan foydalanadigan 
kompaniyalar uchun juda muximdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o’zgaradi. CHiqish 
tusiqlari yuqori bo’lsa, raqobat ayniqsa kuchayadi, daromad kamayadi va narx urushi 
xavfi vujudga keladi. 
Porterning uchinchi kuchi xaridorlarning «savdolashish» imkoniyatidir. U eng 
yaxshi sifat yoki xizmat ko’rsatishga bo’lgan talab tufayli narxlarga bosim ko’rsatish 
xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha, narxlarning o’sishiga va 
daromadning ortishiga yul qo’yadilar. 
Xaridorlar quyidagi hollarda ayniqsa kuchlidirlar
18
: 
-
yetkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib topgan bo’lib, 
xaridorlar kam bo’lganda; 
-
xaridorlar tovarlarni katta miqdorda sotib olganda; 
-
tarmoq o’z faoliyat turidan kelib chiqqan xolda xaridorlarga kuchli darajada 
bog’liq bo’lganda; 
-
xaridorlar bir necha yetkazib beruvchi tarmoqlar ichidan eng past narx taklif 
qilayotgan bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo’lganda (bu ushbu tarmoqda narx 
raqobatini kuchaytiradi); 
-
xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar sotish olishni iqtisodiy jixatdan 
yaxlit bitta xarid deb qarash mumkin bo’lganda va xokazo; 
Turtinchi raqobat kuchi yetkazib beruvchilarning bosim ko’rsatishidir. Bu bosim 
natijasida yetkazib beruvchilar narxlarni ko’tarish bilan taxdid solib, kompaniyalarni 
yetkazib berilayotgan mahsulot miqdorini kamaytirishga majbur qiladi va daromadni 
pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda - zaif yetkazib beruvchilar o’z mahsulotlariga 
bo’lgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab qilishga imkon beradilar. 
18
Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr. A.J Strikland. p.97 

---

46 
Quyidagi xollarda yetkazib beruvchilar tomonidan ko’rsatiladigan bosim ayniqsa 
kuchli bo’ladi: 
-
yetkazib berilayotgan mahsulotning o’rnini bosa oladigan tovarlar kam bo’lib, u 
kompaniyaning ishonchli mahsuloti bo’lganda; 
-
tarmoqdagi kompaniyalar ta’minotchi korxonalar uchun muxim bo’lmaganda; 
-
yetkazib 
berilayotgan 
mahsulotlarning 
sifati 
yuqoriligi 
tufayli 
kompaniyalarning boshqa mahsulotga o’tishi qimmatga tushganda; 
-
yetkazib beruvchilar ilgari tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan 
foydalanganda; 
-
sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan 
foydalana olmaganda. 
Beshinchi raqobatchi kuch tovarning o’rnini bosuvchi mahsulotlarning paydo 
bo’lish xavfidir. Tovarning o’rnini tuliq bosa oladigan mahsulotlarning mavjudlgi 
jiddiy xavf tug’diradi va kompaniyaning narxlarini xamda daromadlarini cheklab 
qo’yadi. Ammo, agar kompaniya mahsulotlarining o’rnini bosa oladigan tovarlar kam 
bo’lsa, kompaniya narxlarni oshirishi va qo’shimcha daromad olishi mumkin. 
Kompaniyaning strategiyasi bu faktdan foydalana olishi lozim. 
Tarmoqdagi raqobat darajasiga ko’ra kuyidagilarga bo’lanadi: 
1.
SHavqatsiz raqobat 
2.
Intensiv raqobat 
3.
Meyordagi raqobat 
4.
Jalb qiluvchi zaif raqobat 
Bozorga yangi kirib kelgan Korxona yangi ishlab chiqarish quvvatiga ega 
bo’lishi , ayrim xollarda kattagina resurslarga ega bo’lishi mumkin. Bunday 
Korxonalar bozorda o’z o’rnini topib egallash uchun kurashadi. Bozorda yangi 
raqobatchining paydo bo’lishi quyidagi omillarga bog’liq: 
1.
Bozorga kirish yo’lidagi to’siqlar: 

Bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaktsiyasi: 

Bozorga kirish yo’lidagi to’siqlar quyidagicha bo’ladi: 

Ishlab chiqarish miqiyosining tejamkorligi (bunday ustunlik bozorda 
ishlayotgan katta xajmga ega bo’lgan kompaniyalarda bo’ladi. Yangi Korxona 
esa bozorga birdaniga katta xajm bilan chiqolmaydi.) 

Texnologiya va NOU XAU ga erishishning imkoniyati yo’qligi: 

«O’qitish/Tajriba» egri chizigining samarasi: 

Xaridorlarning ma’lum markalariga moyilligi: 

Korxona xajmlariga bogliq bo’lmagan xarajatlarning teng emasligi: 

Sotish kanallariga kira olish: 

Nazorat qiluvchi organlarning xarakatlari . (litsenziya, ruxsatnomalar) 

Tariflar va tarifdan tashqari cheklashlar (dempingga qarshi qonunchilik, 
maxalliy Korxonalarning majburiy qatnashishlari)