Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

10.4. Narx siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirish
Narx har doim xaridorning tanlovini hal qiluvchi omil b o ‘lib kelgan. 
Bu hanuzgacha kam bag‘al mamlakatlar uchun, aholining kam ta ’min- 
langan qatlamlari orasida iste’mol tovarlari kabi mahsulotlarga nisbatan 
odatiy holdir. Ammo so‘nggi paytlarda narx omillari, xususan, sotishni 
rag‘batlantirish, turli xil mijozlar uchun tovarlar va xizmatlami taq-
223

---

simlashni tashkil qilish iste’molchilar tanlovida yanada aniq aks eta 
boshladi. Marketologlar bir qator har xil narxlami tadqiq etadilar, 
so‘ngra har bir narx uchun zaruriy hajmlar qiyoslanadi. Raqobat narx 
siyosatida muhim barometr b o iib xizmat qiladi. Korxonalaming narx 
siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga b o g iiq b o ig a n to ‘rt 
bozor tipini ajratish mumkin: so f raqobat, monopolistik raqobat, 
oligopolistik raqobat, sof monopoliya. Narx siyosatining uchta asosiy 
maqsadi bor:
• omon qolishni ta ’minlash;
• foydani k o ‘paytirish;
• bozomi ushlab turish.
Asosan, narxni o ‘zgartirish y o ii bilan talabga ta’sir ko ‘rsatish 
raqobatning narx bilan b o g iiq usullarini yaratadi. Narx bilan b o g iiq
boim ag an raqobat usullarida firmalar o ‘z mahsulotining o ‘ziga xos xis- 
latlariga zo‘r beradi, mahsulot sotish, tovarlar harakati, reklama, mah­
sulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga katta e’tibor beradi.
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi:
1. Talab omillari (bozorda o ‘xshash tovarlar mavjudligi va ularga 
b o ig a n narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridomi 
talablari, talabga yo‘naltirilgan narx).
2. Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing 
xarajatlari, foyda).
3. Raqobat omillari (tarmoqdagi 11 mi alar soni, aynan o ‘xshash 
import tovarlari, raqobatchilar tovarlariga b o ig a n narxni bilish.
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat:
• narxlashtirish masalasi q o ‘yiladi;
• talab aniqlanadi;
• xarajatlar baholanadi;
• raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi;
• narxni shakllantirish uslubi tanlanadi;
• oxirgi natijaviy narx o ‘matiladi.
Firma talabga asoslanib, xarajatlaming miqdorini belgilab, raqiblar 
narxlarini o ‘rganib, o ‘z mahsulotlariga narx belgilashga kirishadi. Bunda 
narx belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin.
M arketingda narx qarorlarining ahamiyati quyidagilar bilan ta ’min- 
lanadi:
224

---

• narx talab darajasi va sotish hajmini belgilaydi;
• narx biznesning rentabelligini belgilaydi (foyda, qaytarish mud- 
dati);
• narx mahsulotning umumiy idrokini belgilaydi (joylashish, tovar 
imiji);
• narx - raqobatdosh mahsulotlami taqqoslash uchun qulay asos;
• marketingning boshqa tarkibiy qismlari narxga mos kelishi kerak 
(masalan, mahsulotni ilgari surish xarajatlari).
Narxlar matritsasini yaratish kerak: bir xil mahsulotni bir nechta 
segmentlar uchun ishlab chiqarish, yani, arzon, o ‘rtacha va qimmat 
baholarda b o iis h i lozim. Bu esa, bitta m ahsulot turini sotganingizdan 
yaxshirordir. Agar, sizning eng qimmat mahsulotingiz sotilmasa, uni 
olib tashlash yoki narxni pasaytirishga shoshilmang. Ehtimol, u tufayli 
kam xarajat qiladigan narsa sotilayotgani uning sharafidir. M a’lumki, 
agar odamga birinchi navbatda u ega bo‘lmagan qimmatbaho uy-joyni 
namoyish qilsa u uchun odatiy kvartiraga pul berish oson kechadi.
E ’tibor bering, har xil turdagi mijozlar mavjud. M ahsulot bitta 
mijoz uchun ju da qimmat bo ‘lishi mumkin, ammo boshqasi uchun 
qimmat va sifatli emas. Shuning uchun narxni belgilashda bunday 
jarayonlam i e ’tiborga olish kerak. Masalan, 3990 - bu jozibali narx. 
Ammo agar k o ‘proq 9 sonlari b o ‘lsa, masalan 3999 u ist’emolchini 
qo‘rqitishi mumkin. Narx yorliqlari va bukletlardagi raqamlar 
yordam ida 
xaridorlaming 
e ’tiborini 
jalb 
qilishingiz 
mumkin. 
T a’kidlanishicha, 199 so'm lik narxi 200 so ‘mlik narxdan ko‘ra jozibali.
M ijozlami to ‘it turga ajratib tahlil qilamiz:
eng yuqori toifaga eng k o ‘p pul sarflaydigan eng boy mijozlar 
kiradi. Bularga birinchi navbatda sifat, xizmat, vaqt va obro‘ kerak;
ikkinchi toifa eng yaxshi narx sifat nisbatlarini solishtiradi. Ushbu 
odamlar narx, sifat, ishonchlilik, xizmatga e ’tibor berishadi;
uchinchi tur eng arzon narx bilan qiziqadilar. Ular narx, m iqdor va 
sifatga e ’tibor berishadi;
eng quyi toifaga hamma narsani bepul, y a ’ni bepul olishni istagan 
mijozlar kiradi.
Birinchi toifa nima haqida shikoyat qiladi? Narx va sifat uchun. 
Ikkinchi? Yuqori narx, sifat va xizmat. Arzonni sevuvchilar narxdan 
shikoyat qilmoqdalar, ikkinchisi esa bonuslar yo‘qligidan shikoyat qila- 
dilar va hammasi bu qimmat deb aytadi. Qancha va kimga sotmas-
225

---

ligingizdan qat’iy nazar, 
odamlar siz uchun qimmat b o ig a n
mahsulotingizdan shikoyat qilishadi. В unga qarshi kurashish foydasiz! 
Shuning uchun bu e ’tirozni tabiiy deb qabul qiling. Siz shunchaki 
bunday shikoyatlarga standart javob berishingiz kerak. Masalan: "Ha, 
bizda haqiqatdan ham past narxlar yo ‘q, lekin biz kafolat beramiz: agar 
natija bermasa biz yuz foiz pulni qaytaramiz.Agar mijoz bu qimmat deb 
aytsa, nega bu arzon emasligini tushuntirish uchun ajoyib imkoniyatdir. 
Biznes egasi, ehtimol, darhol tushuntirishga qodir, ammo k o ‘pchilik 
sotuvchilar buni tushunmaydilar. Ular yoddan o'rganishlari kerak 
b o ig a n iborani yozishlari kerak. Iste’molchi uchun eng yaxshi narx 
nolga yaqin narx deb o ‘y!ash mutlaqo to ‘g ‘ri emas. Iste’molchilar tovar- 
lam i ularning muammolari va ehtiyojlarini ushbu tovarlar yordamida hal 
qilish uchun sotib oladilar. Mahsulotlaming xususiyatlari va afzalliklari 
iste’molchilarga m a iu m bir mahsulot bilan b o g iiq muammolami hal 
qila olishlarini tushunishga imkon beradi. Iste’molchilar muammoni hal 
qilish uchun maksimal narxdan oshmagan narxda to ia sh g a tayyor agar 
iste’m olchilar juda zarurligini bilib narxni oshirsangiz ular o'rinbosar 
tovarlarni izlashni boshlaydi. Iste’molchi to ia sh g a tayyor b o ig a n narx 
ishlab chiqaruvchi uchun narx chegaralarini belgilaydi. Agar siz narxni 
yuqoridan belgilasangiz, narx ortiqcha b o ia d i va talabni cheklaydi. 0 ‘zi 
uchun maqbul narxda kompaniya barcha xarajatlami to ia y d i va kerakli 
daromad darajasini oladi. Biroq, raqobat yoki talabning egiluvchanligi 
tufayli bunday narxlami belgilash har doim ham mumkin emas. Shuning 
uchun, siz minimal narxni hisoblashingiz kerak.
Korxonaning narx siyosatining maqsadlari quyidagilar b o iish i 
mumkin:
• uzoq muddatli yoki qisqa muddatli foydani k o ‘paytirish;
• iqtisodiy o'sish; bozomi barqarorlashtirish;
• iste’molchilaming narxlarga nisbatan sezgirligini pasayishi;
• narxlarda yetakchilikni saqlash;
• potensial raqobat xavfining oldini olish;
• savdo sadoqatini saqlash;
• kompaniya mahsulotlari imijini yaxshilash;
• xaridom ing ortib borayotgan qiziqishi;
• assortimentning bozor mavqeini mustahkamlash;
• bozoming ustun mavqeini egallash.
226

---

Korxona o ‘z imkoniyatlaridan va maqsadlaridan kelib chiqib, quyi- 
da keltirilgan narx strategiyalaridan foydalanadi.