Urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

1.2. Iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tuzilishi.
Rossiya iqtisodiyoti asta-sekin rejali iqtisodiyotdan aralash bozorga yoʻnaltirilgan iqtisodiyotga aylandi. U juda katta tabiiy resurslarga, xususan, neft va tabiiy gazga ega. 2022-yil holatiga koʻra, bu Yevropadagi toʻrtinchi, nominal YaIM boʻyicha dunyoda toʻqqizinchi va PPP boʻyicha oltinchi yirik iqtisodiyotdir.
Rossiyaning keng geografiyasi uning iqtisodiy faoliyatining muhim omili boʻlib, mamlakat dunyodagi tabiiy resurslarining katta ulushiga ega. Bu energiya kuchli energiya sifatida tasvirlangan; dunyodagi eng katta tabiiy gaz zahiralariga ega boʻlgani uchun koʻmir zaxiralari boʻyicha ikkinchi, neft zaxiralari boʻyicha sakkizinchi va Yevropadagi eng yirik neft slanets zahiralariga ega. Rossiya dunyodagi yetakchi tabiiy gaz eksportchisi, ikkinchi yirik tabiiy gaz ishlab chiqaruvchisi, ikkinchi yirik neft eksportchisi va ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. Rossiya valyuta zaxiralari boʻyicha dunyoda beshinchi oʻrinda turadi. U qariyb 70 million kishilik ishchi kuchiga ega, bu dunyodagi oltinchi eng yirik ishchi kuchi miqdori hisoblanadi. Rossiya qurol eksporti boʻyicha dunyoda ikkinchi oʻrinda turadi. Shuningdek, Rossiya milliarderlar soni bo‘yicha dunyoda beshinchi o‘rinda turadi.
Neft va gaz sektori Rossiya federal byudjeti daromadlarining qariyb 40 foizini, 2019-yilda esa eksportining 60 foizini tashkil etdi. 2019-yilda Tabiiy resurslar va atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligi tabiiy resurslar qiymatini mamlakat yalpi ichki mahsulotining 60 foizigacha baholadi. Rossiya yirik iqtisodiyotli mamlakatlar orasida eng past tashqi qarzga ega, ammo uning uy xoʻjaliklari daromadlari va boyliklari tengsizligi nisbatan yuqoriligicha qolmoqda. 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi ortidan mamlakat G‘arb dunyosi va uning ittifoqchilari tomonidan bir necha sanksiyalar va boykotlarga duch keldi, bu Rossiya iqtisodiyotini G‘arb moliya tizimidan ajratib qo‘yish uchun „umumiy iqtisodiy va moliyaviy urush“ sifatida tavsiflangan
Har qanday mamlakat milliy iqtisodiyotiga sanoat, milliy iqtisodiyot, transport, qurilish, aloqa, savdo kabi ko'plab tarmoqlar kiradi. Lekin har qanday mamlakat iqtisodiyotining asosi, poydevori hamon sanoatdir.
Sanoat quyidagi sabablarga ko'ra iqtisodiyotning etakchi tarmog'idir:
1. Sanoatning, ayniqsa elektr energetikasi, mashinasozlik va kimyo sanoati kabi tarmoqlarning rivojlanishi butun xalq xo'jaligida ilmiy -texnik taraqqiyotni tezlashtirish uchun asosdir.
2. Sanoat, ayniqsa uning og'ir sanoati, butun iqtisodiyotning poydevori, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish va iqtisodiy rivojlanish barcha tadbirkorlik sub'ektlari.
3. Shtatning mudofaa qobiliyati asosan sanoatning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi.
4. Oziq - ovqat sanoati mamlakat fuqarolarining tovarlar bilan ta'minlanishi bilan bog'liq mashhur iste'mol tarmog’i.
Shunday qilib, sanoat milliy iqtisodiyotning etakchi tarmog'i va ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish asosidir. Sanoat, moddiy ishlab chiqarishning mustaqil tarmog'i sifatida, ijtimoiy ishlab chiqarishning umumiy bo'linishi natijasida shakllandi. Rivojlanishida u 5 bosqichdan o'tdi: uy hunarmandchiligi; hunarmandchilik; hunarmandchilik sanoati; ishlab chiqarish; zavod.
Natijada u moddiy ishlab chiqarishning eng yirik tarmog'iga aylandi.
Sanoat - bu xomashyoni qazib olish, sotib olish va tayyor mahsulotga aylantirish bilan shug'ullanadigan ko'plab mustaqil korxonalar, ustaxonalar va tarmoqlarning yig'indisi. Odamlar tizimida iqtisodiy kompleks sanoat muhim rol o'ynaydi. Buning sababi shundaki, sanoat asboblarni ishlab chiqaradigan yagona sanoatdir muhim element ishlab chiqaruvchi kuchlar va ularni xalq xo'jaligi kompleksining boshqa barcha tarmoqlari bilan ta'minlaydi. Binobarin, milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarining texnik darajasi, kadrlar tarkibi, tuzilishi va malakasi ularning takomillashuvi xususiyati va darajasiga bog'liq.
Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi muammolarini hal qilishda sanoat asosiy o'rinni egallaydi. Bu joy yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromadning asosiy qismini ishlab chiqarishi bilan belgilanadi[6].⁶
Sanoat ijtimoiy muammolarni hal qilishda tobora kuchayib bormoqda. Qurilish materiallari va konstruktsiyalari, qurilish uskunalari va tibbiy asbob -uskunalar va dori -darmonlar, savdo uskunalari va iste'mol tovarlarining asosiy massasini ishlab chiqaruvchi yagona ishlab chiqaruvchi. Sanoat uy -joy muammosini hal qilish, savdo va tibbiy xizmatni yaxshilash, fuqarolarning moddiy va ma'naviy saviyasini ko'tarish ko'lami va vaqtini oldindan belgilab beradi.
Oziq - ovqat muammosini hal qilishda sanoat ham muhim rol o'ynaydi. Qishloq xo'jaligi texnikasining barcha turlarini, mineral o'g'itlar va o'simliklarni himoya qilish vositalarini ishlab chiqarish, umumiy mehnat taqsimoti natijasida qishloq xo'jaligidan ajralib chiqqan ijtimoiy ishlab chiqarishning katta sohasi sifatida sanoat.
Sanoat sektori - ishlab chiqarilayotgan mahsulotning maqsad birligi, texnologik jarayonning umumiyligi va qayta ishlangan xomashyoning bir xilligi bilan ajralib turadigan mustaqil korxonalar, ustaxonalar va tarmoqlar majmui.
Sanoat - xalq xo'jaligining asosiy tarmog'i bo'lib, u jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish darajasiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi. Sanoatning eng muhim vazifalari - xalq xo'jaligining ishlab chiqarish vositalariga, aholining iste'mol tovarlariga bo'lgan ehtiyojini to'liq qondirish, ishlab chiqarishni jadallashtirish va mahsulot sifatini yaxshilash. ilmiy -texnik taraqqiyot yutuqlaridan foydalanish.
Sotsialistik sanoat, ijtimoiy ishlab chiqarishning etakchi tarmog'i bo'lib, butun sotsialistik iqtisodiyotning rivojlanishini belgilaydi, kommunizmning moddiy -texnik bazasini yaratishga va rivojlangan sotsialistik jamiyatning yanada gullab -yashnashiga hissa qo'shadi.[7]⁷
Yalpi ijtimoiy mahsulotning katta qismi sotsialistik sanoatda ishlab chiqariladi. Bu material sanoatining yalpi mahsulotining yig'indisi sifatida belgilanadi ishlab chiqarish - sanoat qishloq xo'jaligi, o'rmon xo'jaligi, yuk tashish, aloqa (moddiy ishlab chiqarishga xizmat qiladi), qurilish, logistika, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotib olish, savdo va Ovqatlanish, shuningdek boshqa ishlab chiqarish faoliyati (nashriyot, kino ishlab chiqarish, metallolom, qo'ziqorinlar, rezavorlar va boshqalar yig'ish). Yalpi ijtimoiy mahsulot moddiy xarajatlar va milliy daromadni qoplash fondiga bo'linadi. Rossiya iqtisodiyoti asta-sekin rejali iqtisodiyotdan aralash bozorga yoʻnaltirilgan iqtisodiyotga aylandi. U juda katta tabiiy resurslarga, xususan, neft va tabiiy gazga ega. 2022-yil holatiga koʻra, bu Yevropadagi toʻrtinchi, nominal YaIM boʻyicha dunyoda toʻqqizinchi va PPP boʻyicha oltinchi yirik iqtisodiyotdir.
Ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishda sanoat hal qiluvchi rol o'ynaydi. U xalq xo'jaligining barcha tarmoqlarini ilg'or texnologiyalar bilan jihozlaydi va shu orqali ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Iste'mol iste'molining o'sishida sanoat muhim rol o'ynaydi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarining ko'p turlari sanoatda qayta ishlanadi.
Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi texnik taraqqiyot sanoatning, avvalo og'ir sanoatning rivojlanish darajasiga, tezligiga va xarakteriga bog'liq.
Sanoatning etakchi xarakteri, shuningdek, unda ishchi sinfining asosiy qismi - jamiyatning ilg`or tabaqasi ishlashi bilan belgilanadi. Sanoat zamonaviy qurollarni ishlab chiqaradi, ularsiz mamlakat mudofaasini muvaffaqiyatli mustahkamlashni tasavvur qilib bo'lmaydi.
Rossiyaning keng geografiyasi uning iqtisodiy faoliyatining muhim omili boʻlib, mamlakat dunyodagi tabiiy resurslarining katta ulushiga ega. Bu energiya kuchli energiya sifatida tasvirlangan; dunyodagi eng katta tabiiy gaz zahiralariga ega boʻlgani uchun koʻmir zaxiralari boʻyicha ikkinchi, neft zaxiralari boʻyicha sakkizinchi va Yevropadagi eng yirik neft slanets zahiralariga ega. Rossiya dunyodagi yetakchi tabiiy gaz eksportchisi, ikkinchi yirik tabiiy gaz ishlab chiqaruvchisi, ikkinchi yirik neft eksportchisi va ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. Rossiya valyuta zaxiralari boʻyicha dunyoda beshinchi oʻrinda turadi. U qariyb 70 million kishilik ishchi kuchiga ega, bu dunyodagi oltinchi eng yirik ishchi kuchi miqdori hisoblanadi. Rossiya qurol eksporti boʻyicha dunyoda ikkinchi oʻrinda turadi. Shuningdek, Rossiya milliarderlar soni bo‘yicha dunyoda beshinchi o‘rinda turadi.
Neft va gaz sektori Rossiya federal byudjeti daromadlarining qariyb 40 foizini, 2019-yilda esa eksportining 60 foizini tashkil etdi. 2019-yilda Tabiiy resurslar va atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligi tabiiy resurslar qiymatini mamlakat yalpi ichki mahsulotining 60 foizigacha baholadi. Rossiya yirik iqtisodiyotli mamlakatlar orasida eng past tashqi qarzga ega, ammo uning uy xoʻjaliklari daromadlari va boyliklari tengsizligi nisbatan yuqoriligicha qolmoqda. 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi ortidan mamlakat G‘arb dunyosi va uning ittifoqchilari tomonidan bir necha sanksiyalar va boykotlarga duch keldi, bu Rossiya iqtisodiyotini G‘arb moliya tizimidan ajratib qo‘yish uchun „umumiy iqtisodiy va moliyaviy urush sifatida tavsiflangan[8].⁸
29 aprelda Rossiya Banki yangilangan o‘rta muddatli  prognozini e’lon qilgan edi. Ushbu hujjatda ko‘rsatilishicha, 2022 yilda Rossiyaning YaIM pasayishi 8-10 foizni tashkil etadi. Pasayish kelasi yilda ham davom etadi va 3 foizni tashkil etishi mumkin. 2022-yilda Rossiya yalpi ichki mahsuloti 11,1 foizga qisqardi.
2023-yilda Rossiya yalpi ichki mahsulotning pasayish darajasini 1,9 foizgacha sekinlashtirishi mumkin. O‘sish faqat 2024-yilda kutilmoqda — 1,6 foiz. Ekspertlar fikricha, 2026-yilga borib yalpi ichki mahsulot 1,9 foizga o‘sadi. 2022-yilda Rossiyada inflyatsiya 17,8 foizgacha ko‘tariladi. 2023-yilda u 10 foizga, 2024-yilda 7,5 foizga, 2026-yilga kelib 4,6 foizgacha pasayadi.
Tahlilchilar 2022-yilda Ukraina yalpi ichki mahsuloti 45,7 foizga pasayishini taxmin qilmoqda. Shuningdek, Rossiya bilan yaqin iqtisodiy aloqalari tufayli Belarus, Qirg‘iziston va Tojikiston iqtisodlari ham pasayadi. AQSH iqtisodiy o‘sishi 2022-yilda 3 foizga, 2023-yilda esa 2,8 foizga sekinlashishi kutilmoqda. 2022-yilda global yalpi ichki mahsulot o‘sishi 3,2 foizgacha sekinlashadi.
Rossiya iqtisodidagi pasayish Rossiyaning Ukrainada 24-fevralda boshlangan harbiy operatsiyasi fonida kuzatildi. Xalqaro valyuta jamg‘armasining (XVJ) prognoziga ko‘ra, joriy yil natijalariga ko‘ra, Rossiya yalpi ichki mahsuloti 8,5 foizga, 2023-yilda 2,3 foizga kamayadi.