Urta osiyoda muzeylarning shakllanishi

3.Chor Rossiyasi mustamlakasi davrida muzeyshunoslik xarakati
Chor xukumati Turkiston o`lkasi xalq ommasiga milliy jixatdan o`zini anglash uchun imkoн bermas edi,chunki ular orasida tarixiy bilimlarni keng tashviqot qilish va ular etiborni qadimiy yodgorliklar qimattiga jalb etish chorrizmning mustamlakasiyosatiga putur etkazadi, deb xisoblar edilar. Lekin O`rta Osiyoni o`z mustamlaka mlki deb bilgan chorrizm beqiyos boyliklarni o`zlashtirish uchun Turkistoni ilmiy asosda o`rganish zarurligini yaxshi tushinar edi.
Qisqa vaqt ichida ulka miterologiyasi, zoologiya,kumizmatiksi etnolografiya,flora,fauna dunyosiga oidatalib kolektsiyalar to`pladi.
SHu munosabat bilan tarqoq komplektsiyalarni birlashtirish va ularni Peterburgga tvxtalishi uchun saralash markazi lozim bo`lib qoladi.Buning uchun qulay markaz muzey xisoblanibo`lkada muzey tashkil etish masalasiko`tarildi. Jumladan A, P, ferdchenko Turkiston general- gubernatoriga tayyorlangan axborotda "Turkistonni"muvoffaqiyatli rivojlantirishi uchun u bilan asosli ravishda tanilib chiqish kerak,muzey esa Buning esa yaxshi vositasidir", deb yozgan edi.
1876 yilda birinchi bo`lib Toshkent muzey (xozirgi O`zbekiston tarixi davlat muzeyi)ochildi. 1896 yili Samrqand, 1898 yili Ettisuv,1899 yili Far\ona va Kaspiy orol (Ashxaobod) o`lka muzeylari barpo etildi. Muzeylarda xar xil aaralash quralash ekspanashlar bo`lib etnografiya, texnika,tabiat tarixi,arxiologiya,qishloq xo`jaligi, maxaliy qurol yaroqlar, ip-gazlamalar,kitoblar, yozuvqurollari qo`yilgan edi.
1917 yil oktyabr`to`ntarilishdan keyinmuzeylarni qayta tashkil qilish bilan bu xasharda yangи muzeylar xam tashkil etildi. 1922 yilda O`tish va san`at yodgorliklarini saqlash komisiyasini Turkoм staris tuzildi.
Agar Rossiyada 1918-1923 yillar davomida 250 dan ortiqyangi muzeylar tashkil etilgan bo`lsaTurkistonda bu ko`rsatkich 4 tani tashkil etdi.
Urushi yillarida kupgina muzeylar binolarini evakuatsiya kilgan muassasalar uchun bushatib berdi. Muzey tarmoklari vaktincha kiskardi. Misol: tabiat va politexnika muzeyi birlashdi. San`at, Adabiyot va Uzbekiston tarixi muzeylari xam bir nom ostida birlashtirildi. Muzey xodimlarining kuplari frontga kendilar. Front orkasida kolganlar esa sidkidildan mexnat kildilar. Ular Vatanparvarlar mavzusida bir necha ekskurssiyalar turkumini yaratdilar. Xalk orasidagi ommaviy-siyosiy ish olib bordilar.<sup>6</sup>
Muzeylarning tarix bulimida kurgazma shaklida “Ulug Vatan urushi” deb nomlangan maxsus bulim ajratildi. Bu jangchilarni frontga kuzatish, bu jarayondagi tantanali mitinglar front ortida mexnat kilayotganlar frontga junash xakidagi xat va arizalar xamda suratlari jang maydonlarida Uzbekistonliklarni jasoratlari aks etgan eksponatlar uz ifodasini topgan edi. Brest kal`asini oldida, mashxur I.V.Panfilov nomi 8- dviziyasida, partizanlikda va jang maydonida jasorat kursatgan uzbek farzandlarining kaxramonliklari bu bulimdan urin oldi. Muzey xodimlari maktab ukuvchilari va barcha mexnatkashlarga Ulug Vatan urushi xakidagi materiallarni yigish va saklashga yordam berishlarini surab murojat kildilar. Vatan Urushi kaxromonlarining frontdan turib yozgan xatlari, frontga yordam tugrisidagi utgan majlislarning karorlari, usha davrda chikkan bir necha gazetalarning tuplamlari va front xakida kuplabxujjatli materiallar yigildi. Muzey ilmiy xodimlari respublikamiz sanoat korxonalaridan kombizonlar, fufaykalar, xarbiy kiyim-boshlarining komplektlarining va boshka dikkatga sazovar materiallarni yigdilar. SHu katori jangovar varakalar, devoriy gazetalar, Urush davri front va front orkasidagi vokealar tuushirilgan kinolentalar va fotomateriallar tuplandi. Urush yillarida muzey ekspozitsiyalari tematik printsipda kayta kurilganligi tufayli obzorli ekskursiyalar xam tematik asosga utdi. Tematik ekskursiya uz mazmuniga kura obrazli ekskursiyalardan berilgan mavzu buyicha asosiy ma`lumotlarni izchil bayon etishi, masalalar mazmunini tinglovchilarning siyosiy karashlarini kengaytirish va ularda ta`sirchanlikni yanada oshirish maksadida eksponatlar moxiyatini ochib berish, asosli tushintirishi bilan farklanardi.


Xulosa.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, muzeylarning tuplovchilik va noshirlik faoliyati xam rivojlanib usmokda. Muzeylarning tuplovchilik faoliyatiga ilmiy etnografik, arxeologik izlanishlar natijasida topilgan ilmiy asarlar, kulyozmalarni yigish va shular asosida muzeylardagi imkoniyat darajasida muzey xodimlarining makolalari bilan chikish. Bundan tashkari respublika mikyosida muzeylar faoliyatini maxsus jurnallarda yoritib borish va nashiryotlarda, bekletlar, plakatlar chikarish, kurgazmalar tashkil etish va uslubiy kitoblarda yoritib borish va boshka kuplab ishlarni amalga oshiridan iboratdir. Tarmok, bu muzeylar faoliyatini yunalishi ya`ni ilmiy tadkikot, fond ishlari, kurgazmalar tashkil etishdir. Ilmiy tadkikot ishlari ulkani urganish, san`ati, tarixi, adabiyoti tugrisida ma`lumotlar yigish, ilmiy nashrlar chikarish, etnografik, arxeologik ilmiy tadkikotlar olib borish. Fond ish muzey predmetlarini yigish, tadkik kilish, ilmiy kartochkalar, kataloglar, turli universal-kartochkalar, doimiy kurgazmalar, kuchma kurgazmalar tashkil etish. Muzey vazifasiga kura ilmiy tadkikot, ma`rifat, tadkikot va ukuv muzeylariga, yunalishi va kollektsiyalariga karab, tarmok, ulkashunoslik va me`morial muzeylarga bulinadi. Tarmok muzeyda ishlab chikarish, fan, san`atning biror tarmogiga tegishli buladi (masalan, tarix muzeylari, zoologiya muzeylari). Ulkashunoslik muzeylari muayyan ma`muriy territoriyaning tabiati, tarixi, xujaligi, san`ati, etnografiyasi va boshka soxalarni kompleks aks ettiradi. Memorial muzeylar muxim tarixiy vokealar, atokli arboblarga bagishlanadi.