Urta osiyoda muzeylarning shakllanishi

Mavzu: Oʻrta osiyoda muzeylarning shakllanishi tarixi Reja:

1. 
   Feodalizm davrida ma`naviy boyliklarni tuplash.
   
2. 
   Turkistonda dastlabki muzeylarning vujudga kelishi.
   
3. 
   Chor Rossiyasi mustamlakasi davrida muzeyshunoslik xarakati
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Feodalizm davrida ma`naviy boyliklarni tuplash.
   

O’rta Osiyo xalklari kadimdan yaqin Shark va Garb davlatlari, ya`ni Urartu,Misr, Treniya, Bobil, Rim kabilar bilan iktisodiy va madaniy alokalar urnatganlar. Urta Osiyo zaminidan utkan mashxur "Buyuk ipak yuli" Markaziy Osiyo va Xindistonni Urta dengizi mamlakatlari bilan boglar edi.
O`rta Osiyo xalklari kadimdan yakin SHark va Garb davlatlari, ya`ni Urartu,Misr, Treniya, Bobil, Rim kabilar bilan iktisodiy va madaniy alokalar urnatganlar. Urta Osiyo zaminidan utkan mashxur «Buyuk ipak yuli» Markaziy Osiyo va Xindistonni Urta dengizi mamlakatlari bilan boglar edi. Bunday jozibali ulka barcha davrlarda chet el boskichlarining dikkati markazida bulgan. SHu sababli takdir takozosi bilanUrta Osiyoning tarixiy kisati juda ogir kechdi. Doimiy kirginlar tufayli betakror saroylar, guzal shaxarlar, noyob inshoatlar vayronaga aylanib, yiginlar bebaxo ma`naviy boyliklar goliblar uljasi buldi. Muxammad Narshaxiyning guvoxlik berishicha, arablar Poykand janglaridan xisobsiz tillo, kumush buyumlar kurol aslaxalar, kimmatbaxo kiyim kechaklardaniborat katta ulja bilan kaytganlar. Arab istelosi davrida xazinatuplash ma`naviy boylik jamgarmasi ichida durusrok siljishlar bermadi. Urta Osiyoda mustakil samoniylar davlatiningbarpo bulishi bu birdan uzgarish kildi. Bu davrda saroy boyliklaridan tashkari, katta kutubxonalar, arxivlar barpo etildi. Tarix guvoxligicha,X asrdagi Buxoro va SHiroq amirlari kutubxonalaridainsoniyat yaratgan xamma nodir kitoblar bulgan.gaznaviylar suloloasining asoschisiMuxammad Gaznaviy xali juda kupkitoblar tuplaga Mugul boskini Movorounnaxirdagi tarakkiyoti vayron kildi uning rivojlanishinideyarli yuz yilorkaga surib yubordi. Oradan 150 yil utgandan sung Urta Osiyoda fan va madaniyat kayta kurtaklay boshladi.<sup>1</sup>
Ayniksa Amir Temur tomonidan yagona markazlashgan davlat tuzilishi va samarkandningpoytaxtli kilish katta boyliklariningtuplashiga sabab buldi.Me’moriy yodgorliklar, makbaralar masjid va madrasalar saroylar kurildi. Amir Temur zap etgan mamlakatlardan kadimiy kulyozmalar, xon, amirlarga tegishli yozilma va elchilik xujattlari,musulmon dunyosining mukaddas kitobi bulishi «Qur`on-Usmon qur`oni»ning (VIII asr)nusxasini samarqanda keltirildi. Dunyoga mashxur Temur kutubxonasini barpo etdi.Temurning sevimlm nabirasi,sharqning buyuk allomasi olimi Mirzo Ulug`bek kutibxonasi yanada boyidi. Amir Temurning nabirasi SHoxruxning o`g`li shaxzoda Boysunqir Xirot sroy kutubxonasini barpo etdi. SHarqshunos olim A.YU.YAkubovning ta`rificha «Boysunqurning» nozik didi va chuqur ilmi tufayli Xirotda shunday katta kutubxona vujudga keldiki unda bir qancha gurux nafis surat ustalari, zargarchilar muqovachilar ijod qiladilar. Kutubxonada faqatgina nusxa olish, kitoblarni bezash emas balki filologiya, teksitologiya tadqiqotchilari olib berilar edi.
1442 yil shu kutibxonada Firdavsiyning «SHohnoma» sini to`la tekis ko`chirib yozildi. Temuriylar davrida tasviriy, amaliy va memorchilik san`atlaridi ulkan namunalarga erishildi. Saroylar, madrasalar, manbalar v boshqa binolarni nafis suratlar, naqshlar bezash taraqqiy etdi. Bibixonim masjidi, Go`ri amir, SHohi zinda, Axmad YAssaviy maqbarasi va masjidi, ishratxona, SHahrisabzdagi Oqsaroy, Ulug`bek qurdirgan madrasalar o`zining ulug`vorligi bilan sharq me`morchiligining shox asarlari bo`lib ularda xalqimizning yuksakligidir va maxorati aql zakovati namoyon bo`lgan. Bu davr savdo-sotiq hunarmandchilik shunchalar rivojlangan ediki Buxoro, Samarqand ustalari tomonidan ishlangan buyumlar dunyo bozorida yuqori baxolanar edi. Xirot usmonlarining Zargarlik buyumlari Samarqand, Buxoro duxobasi katta shuxratga ega edi. Temur davrida Movorounnaxr ustalarining ijodiy kurigi bo`lib turardi. 1469 yili Ali Isfoxoniylarning san`atiga ta`rfiga sazovor bo`ldi. Usta Guldon idishning ko`rgazmaga qo`yadi. Bu guldonda 32 xunarmandning ish uslubi kursatilgan edi.
Bunday jozibali ulka barcha davrlarda chet el boskichlarining dikkati markazida bulgan. SHu sababli takdir takozosi bilanUrta Osiyoning tarixiy kisati juda ogir kechdi.<sup>2</sup>
Doimiy kirginlar tufayli betakror saroylar, guzal shaxarlar, noyob inshoatlar vayronaga aylanib, yiginlar bebaxo ma`naviy boyliklar goliblar uljasi buldi.
Muxammad Narshaxiyning guvoxlik berishicha, arablar Poykand janglaridan xisobsiz tillo, kumush buyumlar kurol aslaxalar, kimmatbaxo kiyim kechaklardaniborat katta ulja bilan kaytganlar. Arab istelosi davrida xazinatuplash ma`naviy boylik jamgarmasi ichida durusrok siljishlar bermadi. Xunarmndlar o`z maxoratlarini yangi qurilgan masjid, maqbara va boshqa inshootlarda namoyon etar edilar. Masalan Bibixonim masjidi uchun ustalar tomonidan ishlangan shamdonlar va masjid darvozasi kandakorlik san`atining chuqqisi edi. Axmad YAssaviyning maqbarasi uchun Pabrizlik usta Abil Al-Azizning toifali mis qozon yasagan (1391yil) shamdonlarni va qandillarni esa Isfaxonlik usta yasagan edi. Go`ri Amirning 1405 yil Temur qurilgandan keyingi ichki ko`rinishi «Xarbiy memorlar muzeyni» eslashar edi. Maqbaraga qo`yilgan xar bir buyum nodir tarixiy va madaniy yodgorlik edi. Tarixchi Arab SHoxining yozilishicha «Maqbara ichiga soxibqironning» ishchilari, devorlarga qurol yarog`lari osilgan edi. Bu qurollar olishi kumishdan yasalgan bo`lib qimatlilar la`l yoqut shamlari bilan bezalgan edi. Maqbara gumbazi ostida osmondagi yulduzlarni eslatuvchi olish, kumush qandillar osilgan edi. Bishsha qandil 4000 misqol tilladan yasalgan erga maqbara o`lchovida inom va duxoba gilamlar solingan edi. Temuriylar sulolasidagi Xusayn Bayqaro Hirotni go`zal binolar. Masjid. Madrasalar bilan obod etdi. SHe`riyat sultoni Alisher Navoiy bilan birga Hirotni shoiru fozillar bog`iga aylantirildi. SHu davrda tarixchi Xondamir,buyukmo`yqalam sohibi Kamollidin Behzod ijod qildilar. Bu davrda xirom minoralarga san`at ustalari maktabi vujudga keldi. Sanoqsiz qo`lyozmalar ist’dodlilar tomonidan ko`chirildi va zarxarlar bilan bezatildi. SHarqshunos olim A.YU. YAkubovskiyning yozishicha A. Navoyining juda katta, nodir qo`lyozmalarga boy shaxsiy kutubxonasi bo`lgan Bu kutubxonadan tarixchi Xondamir,musavvir Behzod va boshqa olimu, fozillar foydalanganlar. Buxoro,Xiva xonliklarida ham nodir qo`lyozmalar,minorallar kompiyasini to`plab saroy va shaxsiy kutubxonalar barpo etish odat bo`lgan edi. Xiva xoni Muhammad Rahim II kutubxona, barpo etib uni dunyoning xar chekasidan keltirilgan nodir qo`lyozmalar bilan belgilanib borar edi.<sup>3</sup>
O`rta Osiyoda birinchi bo`lib Xivadatashkil qilib, san`atni rivojlantiradi. XIX-asrda Xiva xonligi o`zining kitob xazinasi bilan dunyoga mashxur bo`ladi. Bu erda Arab, Fors, Tojik tilaridagi qo`lyozmalar o`zbek tiliga tarjima qilingan. Qo`qon xonligidaxam boy kutubxona bo`lib, nodir qo`lyozmalarga ega edi. Bu davrda O`rta Osiyoning yirik shaxarlari: Farg`ona, Buxoro, Qo`kon, Toshkentda va boshqa shaharlarda kitob ixlosmandlari bo`lib ular juda katta mablag` sariflab butun umrnodir qo`lyozmalar yiqqanlar. Masalan Toshkentda Jo`rabekning shaxsiy qo`lyozmalar kollektsiyasi mashxur edi. Boqijon boy, Qozi Muxiddin,Andijondagi Dukchi eshon kutubxonalari,Buxoroda yashagan kozi SHarifjon maxsum ziyoni kutubxonasi va undagi qo`lyozmalar nodirligi va qadimiyligi bilan mashxur edi SHunday qilib yuqoridagi fanlar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki Urta Osiyo diyorida moddiy va ma`naviy yodgorliklarni tuplash asriy an`ana bulib milliy xususiyatlarga, islom dini urf-odatlariga rioya kilgan xolda amalga oshirilgan Urta Osiyolik buyuk allomalarning qomusiy shoh asarlari XIIasrdanOvrupo mamlakatlarida lotin tiliga tarjima qilib dunyo fani rivojiga katta xissa qo`shdi. SHarq mamlakatlarida esa bu shox asarlar kutubxona olish fondiga aylandi. Kelajag avlod uchun avaylab saqlandi. Qadimdan ovropalik olimlar xukumdorlar O`rta Osiyo xonlarini tarixi,madaniyati va modiy yodgorliklarini egallashga xarakat qilardilar Keyingi davrga kelib O`rta Osiyodagi faqat erli mualliflarining qo`lyozmalari emas, balki sharqdagi daxolarining kamlarigina ma`lum, Ammo o`zi topilmagan asarlari xam xuddi shu erdan chiqish mumkin degan muloxazada bo`ldilar. Darxaqqiqat ularning taxminlari to`g`ri chiqdi va izchil olib borilgan xarakatlari natijasida O`rta Osiyoning ma`naviy xazinalari Ovropa, Osiyo davlatlarining mulkiga aylandi. Bu ishlar xilma-xil yo`llar bilan amalga oshirildi.Xonliklarga kelgan elchilar sovg`a sifatida berildi,savdogarlar ataylab kelgan sayyoxlarni xarakatlari o`rnidagi vositachilar orqali va bosqinchilik xarakatlari tufayli xorijiy mamlakatlarga chiqa boshladi. Masalan 1740 yili eron shoxi Nodir shox O`rta Osiyoni bosib oladi va Amir Temur maqbarasidan ko`p yodgorliklarni oladi. A. Temur qabri ustidagi kefriy toshi, Sohibqironing maqbaraga qo`yilgan oltin sonli qilich va qalqonlari,qabr ustiga qo`yilgan Qur`onni Samarqanddan bosib olgan be xisob o`ljalari ichida olib keladi. Ammo Temur qabir toshi yo`lda sinib qolganlii sababli tezlikda qaytaradi.
O`rta Osiyodagi xususan, Uzbekistondagi muzey ishi tarixi xozirgacha xam tadkikot ob`ekti bulmagan. SHuning uchun bu masalaga oid adabiyot oz. Takdikotchilar G.N.CHabrov, B.V.Luninning kitob va ishlaridan, G.YA.CHefal va E.B.Zabrodin, M.M. TSvibakning matbuotda nashr etilgan makolalaridan va A.Sodikovaning bir kator nashrlaridan bu soxa tugrisida ma`lum ma`noda ma`lumot olishimiz mumkin. CHor xukumati davrida “kadimgi madaniyatni urganish va yodgorliklarni kuriklash fakat foydasizgina bulib kolmay, balki zararli xam edi” deya kayd kiladi V.V.Bartol’d uz asarlarida. CHunki CHor xukumati kadimgi yodgorliklarni muxofaza kilish, uz maksadlari yulida foydalanishni afzal bilishgan va shuningdek, bu ulkaga past nazar bilan karaganligi uchun madaniy yodgorliklarga e`tibor bermagan. Xatto arxitekturasiga xam past nazar bilan karalgan. Bu davrda Urta Osiyo tarixi va madaniyati uchun bebaxo xisoblangan kupgina nodir kulyozmalar, kimmatbaxo buyumlar chet ellarga tashib ketildi.
CHorizm bu ulkaga past nazar bilan karasada uni uzining SHarqdagi istexkomi, boyligi manbai sifatida urganmasa bulmas edi. SHu sababli bu ishga kup rus ziyolilar jalb etildi. Bu olimlar katori A.P.Fedchenko va I.V Mushketovlar xam ulkaning geografiyasi, botanika va zoologiyasini urganish bilan birga tarixi va etnografiyasiga oid xam ma`lumotlar tuplay boshladilar. Uzbekistonda dastlabki muzeylarning tashkil topishiga yukoridagi olimlar va V.F. Oshanin, V.F.Bartol’d kabi takdikotchilarning tuplagan materiallari va kollektsiyari xam asos buldi. Jumladan, A.P.Fedchenko Turkiston general-gubernatoriga tayyorlagan axborotida Turkistonni yaxshirok urganish uchun muzey tashkil etish taklifi bilan chikadi. Ikkinchi marta bu masala 1871 yili (OLEAE)- tabiatshunoslik, antrapologiyasi va etnografiyasi xavaskorlari jamiyatining Turkistondaga bulimi majlisida kutarildi. 1873 yil Toshkent ilmiy jamoatchiligi Sirdaryo oblast’ xarbiy-general gubernatoriga muzey ochish tugrisidagi iltimosnoma bilan chikadi va rad javobini oladi. SHundan keyin muzey ochishning tashabbuskori A.P.Fedchenkoning izdoshi, dusti V.F. Oshanin uzi boshchilik kilayotgan ipakchilik maktabidan muzey uchun bir necha xona ajratib beradi. Nixoyat 1876 yili 9 yanvarda Sirdaryo oblast’ xarbiy-general gubernatori, general-leytenant N.Golovochev muzeyni masalasi buyicha shu soxada bir necha tadkikotchilardan ibora kengash chakirdi. Kengashda tabiat tarixi, kishlok xujaligi, etnografiya, botanika, sanoat va boshka bulimlar buyicha kollektsiya tashkil etishga karor kilindi. I.V.Mushketov, D.L.Ivanov singari kupgina takdikotchilar sayoxatlari paytida tuplagan kush, balik, usimlik va ma`dan kollektsiyalarini muzeyga topshirdilar. SHunday kilib 1876 yil Urta Osiyoda birinchi muzey tashkil topdi va shundan e`tiboran Urta Osiyoda bosh muzeyning mavjudligi rasman tan olindi. 1877 yil yanvarda muzey etnografiya, texnik ishlab chikarish, kishlok xujaligi, tabiat tarixi va arxeologiya buyicha 1500 dan ortik predmetlarga, 800 kadimiy tanga va medallarga ega edi. Muzey ancha shakllangach, 1877 yildan xavaskor tabiatshunoslar jamiyatining Turkiston bulimi a`zolari komitetiga raxbarlik kiluvchi statistika komiteti ixtiyoriga utkazildi. Uning mudiri ”Turkistanskie vedemoti”ning sobik redaktori N.A.Maev bulib, muzeyga bino berilmaganligi sababli uni uz uyiga joylashtirdi. Muzey ta`minoti uchun arzimas mablag (300 sum) ajratilar edi xolos, yana ayrim