Yer hisobining turlari. Yer hisobi ishlari o‘z vazifasiga, mazmuniga va
o‘tkazish xususiyatiga qarab davlat yer kadastri kabi asosiy birlamchi va joriy
(kundalik) turlarga bo‘linadi. Bu hisob turlari o‘zaro bog‘liqdir hamda yagona yer
hisobi jarayonining ma’lum bosqichlarini o‘zlarida namoyon qiladi.
Asosiy yer hisobining vazifalariga quyidagilar kiradi:
- hisob qilinadigan hudud uchun barcha mavjud plan-xarita materiallarini olish,
bir tizimga keltirish va tahlil qilish;
- zarur bo‘lgan birlamchi ma’lumotlar va plan-xarita materiallarini olish
maqsadida tasvirga olish hamda kuzatuv bo‘yicha dala qidiruv ishlarini o‘tkazish;
- hisob qilinadigan barcha yerlar o‘lchamlarini, sifat holatini, taqsimlanish va
foydalanish xolatini aniqlash;
- maxsus yer hisobi xaritalarini tayyorlash va matn xujjatlariga birlamchi
yozuvlarni kiritish;
- yer fondi tarkibini yer toifalari, yerdan foydalanuvchilar, mulkdorlar va yer
turlari bo‘yicha aniqlash, yerlarni ma’muriy birliklar (tuman, shahar, viloyat,
respublika) bo‘yicha sifat jihatidan tavsiflash.
Asosiy yer hisobini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar miq’yosini
umumiy holatda baholash uchun misol tariqasida quyidagi ma’lumotlarga
murojaat qilamiz: Respublikamiz yagona yer fondi (44410,3 ming ga)
Qorakalpog‘iston Respublikasi,12 viloyat, 165 ma’muriy tuman, 40 dan ortiq
respublika va viloyat ahamiyatidagi shaharlar bo‘yicha hisobga olinadi va
tavsiflanadi. Yerdan foydalanuvchilar soni hozirgi kunga kelib 5 mlndan, jum-
ladan, qishloq xo‘jalik korxonalari 60 mingdan oshadi. Qishloq xo‘jalik yerlari
hisobida, tuproqlarning mexanik tarkibi bo‘yicha to‘liq tavsif beriladi, barcha
qishloq xo‘jalik yerlarini baholash ishlari amalga oshiriladi.
Asosiy yer hisobi-maydonlarini tasvirga olish va kuzatuv, plan-xaritalar
tuzish, maydonlarning yuzalarini hisoblash bilan bog‘liq. Hisob qilinayotgan
yerlarning miqdori va sifati to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar olish yuqori malakali
53
mutaxassislar tomonidan o‘tkaziladi. U quyidagi ish bosqichlarini o‘z ichiga
oladi:tayyorgarlik, dala qidiruv, hisob natijalarini rasmiylashtirish.
Tayyorgarlik ishlari jarayonida hisob qilinadigan hududdagi barcha
yerlarning miqdori va sifati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladigan
barcha mavjud materiallar va xujjatlar to‘planadi.To‘plangan materialllar o‘z
mohiyatiga qarab guruhlanadi, yer hisobi uchun yaroqliligi nuqtai nazardan tahlil
qilinadi va baholanadi. Plan-xarita materiallari va ichki xo‘jalik yer tuzish lo-
yihalarining ma’lumotlari, yer uchastkalariga bo‘lgan xuquqlarni ruyxatga olish
xujjatlari to‘planadi va o‘rganiladi. Shundan so‘ng olingan materiallar va
ma’lumotlarning sifati va aniqligiga qarab hisob uchun ulardan foydalanish
imkoniyatlari to‘g‘risidagi masala hal qilinadi. Agarda to‘plangan materialllar
eskirgan bo‘lsa, ular joydagi mavjud holatni to‘la yoritilmasa, bunday holatda
plan-xaritalarni tahrir qilish yoki yangidan tasvirga olish va kuzatuv bo‘yicha
ishlar belgilanadi, ya’ni, yangi bosqich ishlariga dastur tuziladi.
Dala-qidiruv ishlari asosan joydagi zaruriy yer hisobi ma’lumotlarini
belgilash bo‘yicha maxsus ishlarni o‘z ichiga oladi. Bularga asosan: tasvirga
olish, kuzatuv, mavjud plan-xarita materiallarini tahrir qilish kiradi.
Dala ishlari o‘z nihoyasiga yetkazilgandan so‘ng maxsus tadbirlar: tuproq
tahlili; yer hisobi ma’lumotlarini rasmiylashtirish, maydonlarni o‘lchash va yer
uchastkalarini geodezik tarmoqlarga bog‘lash; maxsus hisob-reja xujjatlarini
tuzish ishlari amalga oshiriladi. Shunday tarzda olingan ma’lumotlar belgilangan
tartibda ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Shundan so‘nggina ular birlamchi
ma’lumotlar sifatida qabul qilinadi va matn xujjatlariga to‘liq yoziladi.
Asosiy (birlamchi) hisobni o‘tkazish paytida aniqlangan va qayd qilingan
ma’lumotlar vaqt o‘tishi bilan haqiqiy holatga mos kelmay qolishi mumkin.
Bunday holatda yer maydonlaridan xo‘jalik faoliyati jarayonida foydalanish
natijasida ular tarkibida va taqsimlanishida ma’lum o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.
Masalan, so‘nggi o‘n yillikda davlat va jamoat maqsadlari uchun o‘n minglab
gektar yer qishloq xo‘jalik maydonlaridan ajratilgan. Yer maydonlarida turli xil
agrotexnik va meliorativ tadbirlarning muvaffaqiyatli olib borilishi natijasida yer
turlarining sifat holati o‘zgaradi. Xatto tomorqa yer uchastkalari ham katta
aniqlikda hisob ishlarini o‘tkazilishi talab qilinadi. Yer kadastri xujjatlariga
tushirilgan boshlang‘ich ma’lumotlar vaqt o‘tgan sayin eskiradi, shuning uchun
ularni tizimli tarzda yangilab turish zarur bo‘ladi. Bu ishlar joriy yer hisobi
sifatida amalga oshiriladi.
Joriy hisobning vazifasiga quyidagilar kiradi: birinchidan, yerlarning
miqdori, sifati va taqsimlanishida yuz beradigan o‘zgarishlar to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni aniqlash va yer hisobi xujjatlarida qayd qilish; ikkinchidan,
birlamchi hisobda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni aniqlash hamda yer
hisobi xujjatlariga aniqliklar kiritishdir.
Xujjatlarda faqatgina qonuniy o‘zgarishlar qayd qilinadi. Shuning uchun
hisobda faqatgina haqiqiy yuz bergan o‘zgarishlarni aniqlash bilan cheklanib
qolmasdan, shu bilan birga ushbu o‘zgarishlarning qonuniyligini ham aniqlash
zarur. Joriy hisob ishlari mazmunining farqi shundan iboratki, uni o‘tkazishda
54
asosiy hisob materiallaridan foydalaniladi va faqatgina yerning holati hamda
foydalanishdagi o‘zgarishlargina qayd qilinadi. Bunda joyni qaytadan tasvirga
olish ishlari bajarilmaydi va plan-xarita materiallari tayyorlanmaydi. Shunday
qilib, joriy hisob asosiy hisobdan ish hajmi va mazmuni bo‘yicha farq qiladi. O‘z
xarakteri bo‘yicha yuz beradigan o‘zgarishlar quyidagi turlarda bo‘lishi mumkin:
yer turlarining, jumladan qishloq xo‘jalik yer turlarining transformatsiyasi (bir
turdan ikkinchisiga o‘tishi) natijasida yer turlarining maydonlarida; tuproqlarning
sifat xolatlarida; yer uchastkasini ajratib olish va berish natijasida yerdan
foydalanuvchilarning alohida toifalarining yer maydonlarida; asosiy yer toifalari
maydonlarida; ma’muriy birliklar xududining maydonlarida.
Asosiy va joriy yer hisoblari o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud. Birinchisi
ikkinchisini o‘tkazishga zamin yaratadi, uning ta’sir doirasini aniqlaydi;
ikkinchisi esa birinchisining ma’lumotlarini talab darajasida ushlab turadi. Asosiy
va joriy yer hisobida miqdor ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda sifat ko‘rsatkichlari
ham yoritiladi.
Yer hisobini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishda joyni tasvirga olish katta ahamiyat
kasb etadi. Faqatgina tasvirga olish va shu asosda olingan xaritalardan
foydalanish mamlakat yagona yer fondini mumkin qadar to‘g‘ri hisob qilishga
imkon beradi. Tasvirga olish materiallari yerdan foydalanuvchilar maydonlari,
yer turlarining tarkibi to‘g‘risidagi aniq va ishonchli ma’lumotlarni olish imko-
nini beradi. Bu olingan ma’lumotlar yerlarning sifatini hisob qilish uchun ham
zarurdir.
Tasvirga olish asosan yer ustida, aerofototasvirga hamda fazodagi tasvirga
olishga bo‘linadi. Hozirga paytda aerofototasvirga olish yerlarni davlat hisobidan
tasvirga olishning asosiy turi bo‘lib qolmokda. U mamlakat yagona yer fondini,
jumladan har bir yerdan foydalanuvchilar yer maydonlarining holati va
foydalanish darajasi, o‘lchamlari, relefi to‘g‘risidagi tez va nisbatan kam xarajatli
zaruriy ma’lumotlar olishga imkon beradi. Uning ma’lumotlari hamda yerdan
foydalanishni hisobga olish uchun zarur bo‘lgan joyning elementlari yer ustida
tasvirga olishga nisbatan ko‘proq va aniqroq yoritiladi. Masalan, aerofototasvir
materiallarida yer turlarining faqatgina konturlarigina emas, balki ekin
maydonlarining chegaralari, suv va shamol eroziyalarining rivojlanish darajalari
va boshqalar ham qayd qilinadi. Aerofototasvir yordamida tayyorlangan xaritalar
uncha katta bo‘lmagan yer uchastkalariga ega bo‘lgan tomorqa yerlarini hisob
qilishda juda qimmatlidir. Ushbu materiallar asosida yer hisobini bugungi davr
talabi darajasida ushlab turish mumkin.
Keyingi yillarda yer hisobiga fazodan tasvirga olish materiallari ham kirib
kelmoqdaki, bu yakin istiqbolda muhim xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan
tadbirlardan biriga aylanishi shak-shubhasizdir. Negaki, fazodan yer maydonlari-
ning ustki qisminigina tasvirga olibgina qolmasdan ostki qatlamlari to‘g‘risida
ham ishonchli ma’lumotlar olish mumkin. Bulardan tashqari yer hisobida yaqin
kelajakda elektron xaritalardan foydalanish xam ko‘zda tutiladi.
Hisob ma’lumotlarini olishning juda muhim usullaridan biri-bu kuzatuvdir.
Davlat yer hisobida o‘tkaziladigan kuzatuv ishlarining vazifasiga asosan yer
55
turlarining haqiqiy holatini va foydalanishini aniqlash, shuningdek, ularni qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarishida mumkin qadar tezkor foydalanish imkoniyatlarini
aniqlash kiradi. Yer kadastri maqsadlari uchun o‘tkaziladigan kuzatuvlar asosan
ikki turga bo‘linadi: maxsus va agroxo‘jalik. Maxsus kuzatuvlarga tuprok,
geobotanik va meliorativ kuzatuvlar kiradi. Agroxujalik kuzatuvda asosan har bir
kontur va yer turining joydagi tashqi belgilari va holati bo‘yicha uning sifati
hamda yerdan istiqboldagi oqilona foydalanish yo‘llari aniqlanadi.
Yer maydonlarining tezkor hisobi, jumladan sug‘oriladigan yerlarni
yo‘qlama qilish yer hisobining tarkibiy qismi sifatida qabul qilingan.
Yerlarni yo‘qlama qilish bir vaqtning ichida o‘tkaziladigan tadbir bo‘lib,
unda har qaysi xo‘jalik bo‘yicha quyidagilar amalga oshiriladi:
-qishloq xo‘jalik yer turlarining maydoni to‘g‘risida aniq ma’lumotlar olish va
ularni plan-xarita asosida ko‘rsatish;
-tuproq kuzatuv xujjatlari asosida qishloq xo‘jalik yer turlarining sifatiga tavsif
berish;
-yer ustini tekislash, kollektor-zovur va sug‘orish tarmoqlarini qurish hamda
rekonstruksiya qilish uchun zarur bo‘lgan maydonlarni aniqlash.
Yerlarni yo‘qlama qilish ishlari natijalarini umumlashtirish va tasdiqlash
maqsadida viloyat hokimiyati topshirigiga binoan tuman va viloyat hokimiyatlari
qoshida maxsus xay’atlar tashkil qilinadi. Viloyat bo‘yicha tuziladigan hay’at
tarkibiga quyidagilar kiradi:
- qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmasining boshlig‘i (hay’at raisi);
- suv tarmoqlarini ekspluatatsiya qilish boshqarmasining boshlig‘i;
- hokimiyat qoshidagi yer resurslarini hududiy boshqarmasini boshlig‘i;
- fermer va dehqon xo‘jaliklari uyushmasi raisi;
- statistika boshqarmasining boshlig‘i;
-"O‘zdaverloyiha" institutining viloyat bo‘linmasining direktori yoki bo‘lim
boshliqlari.
Tumanda tuziladigan hay’at tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
- tuman qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmasining boshlig‘i (hay’at raisi)
- tuman sug‘orish tarmoqlaridan foydalanish bo‘limining boshlig‘i;
- tuman hokimiyatidagi yer tuzish xizmatining boshlig‘i;
-"O‘zdaverloyiha" institutining viloyat bo‘linmasining yetuk mutaxassisi.
Yerlarni yo‘qlama qilish "O‘zdaverloyiha" institutining yer tuzuvchi
mutaxassisi tomonidan xo‘jalik yer-tuzuvchi injeneri, gidrotexnigi, xo‘jalik
rahbarlari va boshqa mutaxassislar bilan birgalikda bajariladi.
Yerlarni yo‘qlama qilish asosan1:10000 masshtabdagi plan-xaritalar
asosida amalga oshiriladi. Ayrim maydonlar uchun plan-xaritalar bo‘lmasa, ular
yangidan tayyorlangan holda amalga oshiriladi.
Sug‘oriladigan yerlarni yo‘qlama qilish ishlari quyidagi bosqichlarda
bajariladi:
-tayyorgarlik va tashkiliy ishlar;
-dala ishlari;
-maydonlarni aniqlash va qaydnomalarni tuzish;
56
-rasmiylashtirish va xujjatlarni ko‘paytirish;
-yo‘qlama qilish ishlarini ko‘rib chiqish.
Tayyorgarlik va tashkiliy ishlar davrida har bir xo‘jalik bo‘yicha yerdan
foydalanish plani, yer balansi va boshqa yer tuzish xujjatlari tanlab olinadi. Dala
ishlari davomida sug‘oriladigan maydonlarni to‘g‘riligi aniqlanadi va barcha
o‘zgarishlar planga tushiriladi. Sug‘oriladigan yerlarni yo‘qlama qilish
qaydnomasi shu yerlarning har bir xo‘jalik bo‘yicha tuzilishiga asosan yer turlari
konturlariga ko‘ra maydonni hisoblash orqali olinadi. Agar oldin xisoblab
chiqilgan maydon o‘zgarmagan bo‘lsa, uning qaydnomasidan foydalanib
yo‘qlama qilish shakllari to‘lg‘aziladi. Agar xo‘jalik maydonining bir qismi yoki
ayrim bo‘lagida tegishli o‘zgarishlar bo‘lgan bo‘lsa, bu o‘zgarishlar yo‘qlama
qilish shakllarini to‘lg‘azishda ko‘rsatib o‘tiladi.
Sug‘oriladigan yerlarni yo‘qlama qilish natijalari har bir xo‘jalik bo‘yicha
3 nusxada dalolatnoma tuzish orqali rasmiylashtiriladi. Dalolatnoma hay’at raisi,
a’zolari, xo‘jalik rahbari va bosh agronomi tomonidan imzolanadi. Yo‘qlama
qilish yakuni tuman buyicha tuman hokimiyati va viloyat hokimiyati tomonidan
ko‘rib chiqilib maxsus qaror bilan tasdiqlanadi.
57
__________________________
1-shakl
(vazirlik, qo‘mita, idora)
___________________ viloyati
___________________ tumanidagi
___________________ xo‘jalik nomi va uning ixtisosligi
Dostları ilə paylaş: |