Узбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги

Respublika yer fondini yer toifalari bo‘yicha taqsimlanishi 
(2005 yil 01.01 gacha bo‘lgan holati) 
T.r 
Yer toifalari 
Umumiy maydoni 
 
ming. ga. 
% 
1 
2 
3 
 
4 
5 
6 
 
7 
8 
Qishloq xo‘jalik yerlari 
Aholi yashash yerlarining maydoni  
Sanoat  transport,  aloqa,  mudofaa  va  boshqa 
maqsadlar uchun ajratilgan yerlar 
O‘rmon fondi yerlari 
Suv fondi yerlari  
Tabiatni  muhofaza  qilish,  sog‘lomlashtirish, 
rekriatsion  
Tarixiy–madaniy ahamiyatiga molik yerlar 
Davlat zahira yerlari 
25789,8 
230,6 
 
1934,2 
8050,4 
810,2 
 
12,6 
 
7582,5 
58,1 
0,5 
 
4,4 
18,1 
1,8 
 
- 
 
17,1 
 
Jami yerlar 
44410,3 
100,0 
Jadvaldagi  ma’lumotlardan ko‘rinadiki,  umumiy  yer  maydonining  58,1  foizini 
qishloq  xo‘jalik  yerlari,  ya’ni  qishloq  xo‘jaligi  bilan  shug‘ullanadigan  korxona, 
muassasa va tashkilotlar yerlarini tashkil qiladi. 
Olib  borilayotgan  yer  hisobi  shuni  ko‘rsatadiki,  O‘zbekistonda  2005  yil  1 
yanvarga  sug‘oriladigan  yer  maydoni  4277,6  ming  gektar  bo‘lib,  umumiy 
maydonning  9,6  foizini  tashkil  etadi.  Ushbu  maydonlardan  olinayotgan  qishloq 
xo‘jalik  mahsulotlari  umumiy  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarining  95,0  foizini  tashkil 
etadi.  Shu  sababli  ham  ishlab  chiqarish  manba’larini  jadal  rivojlantirishda 
sug‘oriladigan  yerlardan  to‘g‘ri  va  oqilona  foydalanishni  yo‘lga  qo‘yish  katta 

---

 
37 
ahamiyat kasb etadi. Yagona yer fondi nafaqat foydalanish maqsadlari bo‘yicha, balki 
har bir yerdan foydalanuvchilar bo‘yicha ham ajratiladi.  
 
Respublikamizda  hozirgi  kunda  asosiy  yerdan  foydalanuvchilar  –  jamoa, 
kooperativ  (shirkat)  xo‘jaliklari,  fermer  va  boshqa  qishloq  xo‘jalik  korxonalari, 
muassasalari  va  tashkilotlari,  sanoat,  transport  va  boshqa  noqishloq  xo‘jalik 
korxonalari,  muassasalari,  qo‘shma  korxonalar  hamda  alohida  fuqarolar  hisoblanadi. 
Shunday  ekan,  yer  kadastri  yordamida  yer  fondining  yerdan  foydalanuvchilarning 
guruhlari  bo‘yicha  ham  ularni  taqsimlanishi  to‘g‘risida  ma’lumotlar  berishi  kerak. 
Yerdan foydalanuvchilar guruhlari bo‘yicha tavsiflar olish uchun yer kadastri har bir 
yerdan foydalanuvchi uchun alohida yuritilishi lozim. Shu sababli asosiy yer kadastri 
birligi – bu yerdan foydalanuvchi sub’ektdir. Yerdan foydalanish – bu yagona davlat 
yer  fondining  tarkibiy  qismini  tashkil  etgan,  ma’lum  bir  yerdan  foydalanuvchiga 
qat’iy  belgilangan  maqsadlarda  davlat  tomonidan  berilgan  hududdir.  Yerdan 
foydalanuvchi  sub’ekt  ma’lum  maydonga,  joydagi  o‘rniga,  shakliga  va  doimiy 
chegarasiga ega. 
 
Yerdan  foydalanuvchi  sub’ektga  yer  berish  yer  ajratish  asosida  amalga 
oshiriladi.  Yer  uchastkalarini  foydalanish  uchunajratish  yer  qonunlari  xujjatlarida 
belgilangan  tartibda  Vazirlar  Mahkamasining  qarori,  viloyat,  tuman  va  shahar 
hokimiyatlarining  qarorlariga  asosan  amalga  oshiriladi.  Yerdan  foydalanuvchilar  yer 
uchastkasidan  meyoriy  xujjatlarda  belgilangan  asosiy  maqsadlar  bo‘yicha 
foydalanishlari  zarur.  Berilish  muddatlariga  qarab  yerdan  foydalanish  ikki  turga 
bo‘linadi: doimiy va vaqtinchalik. Oldindan muddati ko‘rsatilmasdan berilgan yerlar 
muddatsiz yoki doimiy foydalanishdagi yerlar deb e’tirof etiladi.  
Yerdan muddatli foydalanish qisqa muddatli uch yilgacha va uzoq muddatli – uch 
yildan o‘n yilgacha bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarish ehtiyojlari talab qilgan hollarda 
bu  muddatlar  tegishlicha  qisqa  muddatli  yoki  uzoq  muddatli  davrga  uzaytirilishi 
mumkin. Yaylov chorvachiligi uchun yer uchastkalari qishloq xo‘jaligi korxonalariga 
25 yilgacha muddatga berilishi mumkin.  
 
Berilgan sharoitiga qarab  yerlar birlamchi  va  ikkilamchi  yerdan  foydalanishga 
ajratiladi.  Birlamchi  foydalanish  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  davlat  hokimiyati  organlari 
tomonidan  ajratiladi.  Bularga  jamoa  xo‘jaliklari,  kooperativlar  (shirkatlar),  boshqa 
qishloq  xo‘jalik  korxonalari,  sanoat  korxonalari,  transport  muassasalari,  o‘rmon 
xo‘jaliklari va boshqalar kiradi.  
 
Birlamchi  yerdan  foydalanishda  qonunda  ko‘zda  tutilgan  tartibda  tomorqa 
uchastkalariga  ikkilamchi  tartibda  yer  berilishi  mumkin.  Bunda  shirkat  (jamoa) 
xo‘jaligining  yerlaridan  ikkilamchi  foydalanish  uchun  yer  maydonlari,  xo‘jalik 
a’zolarining umumiy majlis qaroriga asosan, boshqa yerdan foydalanuvchilarga yerlar 
– mahalliy hokimiyat  qarori bo‘yicha beriladi. 
 
Muddatsiz  yerdan  foydalanish  uchun  yerdan  foydalanish  huquqlarini  beruvchi 
davlat  dalolatnomasi  bilan  tasdiqlanadi.  Davlat  dalolatnomasiga  binoan  qishloq 
xo‘jalik  korxonalariga  biriktirilgan  yerlar  jamoa  yerlariga  va  tomorqa  yerlariga 

---

 
38 
bo‘linadi.  Tomorqa  yerlari  joylarda  jamoa  yerlaridan  ajratiladi.  Qishloq  xo‘jalik 
korxonalari  a’zolari,  qishloq  joylarida  istiqomat  qiluvchi  ishchilar,  xizmatchilar  va 
boshqa  fuqarolar  tomorqa  yerlari  maydoni  yer  kadastri  kitobida  hamda  qishloq 
fuqarolar Kengashining xo‘jalik daftarlarida qayd qilgan holda rasmiylashtiriladi. Yer 
maydonlaridan  vaqtinchalik  foydalanish  davlat  hokimiyati  organlarining  qarorlari 
bilan rasmiylashtiriladi. 
 
Yerdan  foydalanish  yer  kadastrining  asosiy  birligi  sifatida  o‘z  mazmuniga 
qarab  turlicha  bo‘lib,  foydalanish  tavsifi  bo‘yicha  farqlanuvchi  turli  tabiiy  –  tarixiy 
xususiyatlarga  ega  bo‘lgan  yer  uchastkalarining  yig‘indisidan  iborat.  Bular  yer 
turlarini  tashkil  etadi.  Yer  kadastri  yerdan  foydalanuvchi  chegarasida  yerlar  turlari 
bo‘yicha yuritiladi. Shu sababli yer turi yer kadastrining asosiy elementi xisoblanadi. 
Turlicha  tabiiy  xususiyatlarga  ega  bo‘lgan,  aniq  bir  ishlab  chiqarish  maqsadlarida 
foydalaniladigan yer uchastkalari yer turlari deb e’tirof etiladi. 
 
Yer  turlarini  tasniflashda  ayniqsa  qishloq  xo‘jalik  yer  turlarini  ajratish 
muhimdir.  Qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini  yetishtirishda  bevosita  foydalaniladigan 
yer  turlariga  qishloq  xo‘jalik  yer  turlari  deb  e’tirof  etiladi.  Bularga  haydalma  yerlar, 
ko‘p yillik mevali daraxtzorlar, yaylovlar, pichanzorlar, bo‘z yerlar kiradi. 
          Qishloq  xo‘jaligida  bevosita  foydalanilmaydigan  yer  turlari  bo‘yicha  ham 
alohida hisob yuritib boriladi. Bular o‘rmonlar, botqoqliklar, ko‘llar, yo‘l va yo‘laklar, 
qurilishlar, hovlilar, ko‘chalar, maydonchalar bilan band yerlar, qumliklar va qishloq 
xo‘jaligida foydalanilmaydigan boshqa yerlardir. 
Qishloq  xo‘jalik  ekinlarini  ekish  maqsadida  tizimli  tarzda  muntazam 
foydalanadigan  yer  turi  haydalma  yerlardir.  Bunga  ekilgan  ko‘p  yillik  o‘tlar  va  dam 
berish  uchun  qoldirilgan  shudgor  yerlar  ham  kiradi.  Pichanzor  va  yaylovlarni 
yaxshilash  maqsadida  haydalib,  chorva  uchun  ekilgan  o‘tlar  va  daraxtlar  orasiga 
ekilgan  maydonlar  ekin  yerlariga  kirmaydi.  Sun’iy  ravishda  yaratilgan  mevali  ko‘p 
yillik  daraxtzorlar,  butazorlar  yoki  o‘tsimon  ko‘p  yillik  o‘simliklar,  mahsulot 
beradigan dorivor va texnik daraxtzorlar ko‘p yillik daraxtzorlar deb yuritiladi. Ularga 
bog‘lar, tokzorlar, tutzorlar va mevali ko‘chatzorlar kiradi. Meva hosilini olish uchun 
ekilgan  ko‘p  yillik  daraxtzorlar  bog‘larni  tashkil  etadi.  Tokzorlar  –  uzum  olish 
maqsadida ekilgan ishkomlardir; tutzorlar – ipak qurtini boqish uchun ekiladigan tut 
plantatsiyalari; mevali ko‘chatzorlar – ko‘p yillik madaniy mevali daraxt ko‘chatlarini 
yetishtirish uchun foydalaniladigan yerlar tarkibiga kiradi. 
        Muntazam  ekin  ekib  kelingan,  ammo  bir  yil  (kuzdan-kuzgacha)  va  undan  ortiq 
davrda  haydalmagan  va  foydalanilmay  qolgan  yerlar  bo‘z  yerlardir.  Chorva  mollari 
uchun dag‘al xashak sifatida uzluksiz pichan o‘rib turiladigan qishloq xo‘jalik yerlari 
pichanzorlar  deb  ataladi.  Ko‘proq  pichan  o‘rib  olish  maqsadida  holati  yaxshilangan 
pichanzorlar ham mavjud. Qishloq xo‘jaligida chorva mollarini uzluksiz boqish uchun 
foydalaniladigan yerlar yaylovlardir. Yaylovlar asosan tubdan yaxshilangan, madaniy, 
tog‘  chorva  mollari  o‘tlaydigan,  suv  bilan  ta’minlangan  turlariga  ajratiladi.  Tubdan 
yaxshilangan  yaylovlar  –  chorva  mollari  iste’mol  qiladigan  tabiiy  o‘simliklarni 
boyitish  maqsadida  maxsus  o‘t  urug‘lari  sepilgan  hamda  saksovul  va  butazorlar 

---

 
39 
tashkil  qilingan  yer  maydonlari;  madaniylashgan  yaylovlar  –  zaruriy  tartibda  ishlov 
berilgan,  doimo  o‘g‘itlatib,  chorva  mollari  uchun  o‘t  o‘sishi  yaxshilangan  vaqti  – 
vaqti  bilan  chorva  mollari  o‘tlatiladigan  yaylovlar;  tog‘  yaylovlari  –  tog‘lik  yerlarda 
joylashgan  yaylov  yerlar;  chorva  mollari  o‘tlatiladigan  yaylovlar  –  xo‘jalik 
markazidan  uzoq  muddatga  (butun  mavsum  davomida)  chorva  mollarini  o‘tlashi 
uchun  ajratilgan  yaylovlar;  suv  bilan  ta’minlangan  yaylovlar  -  mavjud  chorva 
mollarini  suv  iste’moli  bilan  ta’minlay  oladigan,  suv  manbasiga  ega  bo‘lgan 
yaylovdir.  
Daryolar,  ko‘llar  va  kanallar  atrofida  joylashgan  yaylovlar  ham  suv  bilan 
ta’minlangan hisoblanadi. 
 
O‘rmon  fondi  yerlari  –  o‘rmon  daraxtlari  bilan  qoplangan,  shuningdek, 
o‘rmonga  qo‘shilmagan  yakka  daraxtlar,  jarliklar  atrofiga  ekilgan  daraxtlar,  qiyalik, 
balandlik, daryo qirg‘oqlariga suv havzalari atroflariga qumliklar yonlarida, o‘rmon – 
bog‘  yerlari,  o‘rmon  ko‘chatzorlari,  shuningdek,  daraxtlari  kesib  olingan  o‘rmon 
yerlari,  ochiq  qolgan  yerlar,  siyraklashib  qolgan  o‘rmonlar,  yog‘och  kesish  uchun 
ajratilgan  yerlar  va  yong‘indan  nobud  bo‘lgan  (yong‘inga  uchragan)  o‘rmon 
ko‘chatzorlari  yerlaridair.  O‘rmonzorlar  uchun  ko‘chat  yetishtirishga  ajratilgan  yer 
maydonlari  o‘rmon  ko‘chatxonasidir.  O‘rmon  uchun  ko‘chatzorlar:  urug‘likdan 
olinadigan  ko‘chatzor,  ko‘chat  ekish  uchun  yer  bo‘limlari  birlamchi  (boshlang‘ich) 
ko‘chat ekish yerlari, ko‘kargan qalamchalar va qalamcha qilib ekiladigan ko‘chatzor 
bo‘limlariga bo‘linadi.  
 
Ixota  daraxtzorlari  –  almashlab  ekish  maydonlarini  shamoldan  to‘sish, 
sug‘oriladigan  va  qurilish  inshoatlari  ta’sirida  tuproq  eroziyasidan  saqlash, 
qurg‘oqchilikdan  va  boshqa  tabiiy  noqulayliklardan  asrash  maqsadida  ekiladigan 
o‘rmon  daraxtzorlaridir.  Botqoqlik–yer  osti  suvlarining  ko‘tarilishi  hamda 
yog‘ingarchilik natijasida tuproqning ustki qatlami sernam bo‘lib ketgan yerlardir. 
Jarliklar–yer  qatlamining  eroziya  ta’sirida  yomon  joylashganligi  yoki  tuproq  quyi 
qatlamlarining genetik holati  va  qiya  kesikligi bir  metrdan ortiq bo‘lgan  yerlardir. 
Quyidagi jadvalda respublika viloyatlari bo‘yicha asosiy yer turlari maydonlarining 
taqsimlanish ma’lumotlari keltirilgan (2- jadval). 

---

 
40 
                                                                                                              2–Jadval