Узбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги

 
Mustaqil o‘rganish uchun savollar. 
 
 
Yer uchastkalariga bo‘lgan huquqlarni ro‘yxatga olish nima? 
 
O‘zbekiston Respublikasida yer uchastkalariga bo‘lgan qanday huquqlar mavjud va ular 
o‘rtasidagi farq nimadan iborat? 
 
Yer uchastkalarini ro‘yxatga olish ob’ekti nima? 
 
Yer uchastkalariga bo‘lgan huquqlar qay tartibda ro‘yxatga olinadi? 
 
Ro‘yxatga olingan yer uchastkalari yer kadastrining qaysi xujjatida yoritib 
boriladi? 
 
Yer  uchastkalariga  bo‘lgan  huquqlarni  davlat  ro‘yxatiga  olish  davrida 
tuman (shahar) yer kadastri kitobiga qaysi ma’lumotlar kiritiladi? 
 
Yer  uchastkalarini  kadastr  bo‘yicha  bo‘lish  nima  maqsadda  amalga 
oshiriladi? 
 
Nima maqsadda yer uchastkalariga, bino va inshoatlarga beriladi? 
 
Kadastr raqamlari yer uchastkalariga, bino va inshoatlarga kim tomonidan 
beriladi? 
 
Yer reestri nima va u qanday yuritiladi?

---

 
48 
4 jadval 
Yer uchastkasiga bo‘lgan huquqni Davlat ro‘yxatiga olish (reestr) 
 
T.r 
Yer 
uchast
kasi-
ning 
kadas-
tr 
raqa-
mi 
Xuquq 
egasi, 
sub-
’ekt, 
yuri-
dik va 
jismon
iy 
shaxs-
ning 
nomi 
Yer 
uchast
-kasi-
ning 
joy-
lash-
gan 
man-
zili 
Yer 
uchast
-kasga 
bo‘l-
gan 
huquq
ning 
manzil
i 
Huquq 
o‘rna-
tadi-
gan 
xuj-
jat-
ning 
Nomi,  
qacho
n va 
kim 
tomo-
nidan 
berilga
n 
Yer 
uchast
-kasi-
dan 
foydal
anishn
ing 
maqsa
di 
Yer 
uchastk
asiga 
bo‘lgan 
huquq-
ning 
chekla-
nishi 
Servitut
lar 
Yer 
uchast
kasi-
ning 
koor-
dina-
ta vaz-
min-
lik 
marka
zi 
Mayd
oni,ga 
yoki 
m2 
___y ______ 
holatiga yer 
kadastri bahosi 
Imo-
rat va 
inshoa
tlar 
to‘g‘ri
sida-
gi 
ma’-
lumotl
ar 
Yer 
soli-
g‘i 
min-
taqa-si 
koef-
fitsien
ti, 
sana-
si 
Bahsl
ashuv, 
savoll
ar, 
sana 
Qanday qaerda 
batafsil bor 
bo‘lgan 
xujjatlashtirish 
(kadastr 
xujjatlar  tartib 
raqami) 
ma’lumotlari 
mavjud 
Tuproq 
bonitet 
balli 
Narxi, 
so‘m 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
16 
17 
18 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
49 
2. Yer hisobi, uning mazmuni, turlari va o‘tkazish uslubiyati 
Eng  muhim  boyligimiz  hisoblangan  yer  resurslarimiz  qishloq  xo‘jaligida 
ishlab  chiqarishning  asosiy  vositasi  va  xalq  xo‘jaligining  barcha  tarmoqlarini 
rivojlantrishni makoniy bazisi hisoblanadi. Yer shunday xususiyatga egaki, undan 
to‘g‘ri  va  oqilona  foydalanilsa,  u  boshqa  ishlab  chiqarish  vositalariga  o‘xshab 
eskirmaydi,  aksincha  mahsuldorligi  oshib  boradi.  Shu  nuqtai  nazardan  ham  yer 
hisobotini  doimiy  yuritib  borish,  unda  mavjud  yerlar  kimga  tegishliligi,  undan 
qay  tarzda  foydalanilayotganligi  to‘g‘risida  ma’lumotlar  yig‘ish  muhim  amaliy 
axamiyat kasb etadi. Yer hisoboti (balansi) bajarilgan yer hisobi asosida tuziladi. 
Yer  hisobi  ishlarining  natijalari  xalq  xo‘jaligini  rivojlantirish  rejasini 
tuzishda,  birinchi  navbatda  qishloq  xo‘jaligida  ishlab  chiqarish  va  unga  bo‘lgan 
extiyojni aniqlashda katta ahamiyatga egadir. 
Qishloq  xo‘jalik  yerlarini  hosildorligini  oshirish,  maydon  birligiga  nisbatan 
kamrok  xarajat  talab  qilish  asosida  yetishtiriladigan  maxsulotni  ko‘paytirish, 
iqtisodiy  jihatdan  natijali  foyda  keltiradigan,  ilmiy  asoslangan  dehqonchilik  va 
chorvachilikni  rivojlantirishda  ekin  maydonlarini  eng  maqbul  tuzilishi 
belgilanadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish mumkin bo‘lgan hamma 
yerlar  qishloq  xo‘jaligida  foydalanishga  topshirilishi  kerak.  Ammo  har  bir  yer 
uchastkasi  maydonining  miqdorini  va  sifatini  bilmasdan  turib  agrotexnika  va 
meliorativ holatini yaxshilash tadbirlarini belgilab bo‘lmaydi. 
Yer hisobi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini ixtisoslashtirishda juda katta 
ahamiyatga  ega.  Birinchi  navbatda  yer  hisobida  yuqori  aniqlikda  bo‘lishi  zarur. 
Buning  uchun  yer  hisobini  yer  toifalariga,  shirkat,  fermer  xo‘jaliklariga, 
jumladan,  haydalma  yerlar,  ko‘p  yillik  daraxtzorlar,  pichanzorlar,  yaylovlar  va 
boshqa yer turlariga bo‘lingan holda olib borish talab qilinadi. 
Ma’lumki,  respublikamiz  viloyatlarining  tabiiy  va  iqtisodiy  sharoitlarini 
xilma-xilligini  hisobga  olinib,  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini  davlat  tomonidan 
xarid qilishda yer hisobiga quyidagi talablar qo‘yiladi: 
-xo‘jalikning yirik shahar, sanoat markazi va qayta ishlash korxonalariga nisbatan 
joylashishi; 
-qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yer miqdorining sifati va tabiiy sharoiti; 
-chorvachilikda iqtisodiy foyda keltiradigan u yoki bu ekin turlarini tanlash; 
-qishloq xo‘jaligini ixtisoslashtirish. 
 
Bulardan  tashqari  har  qaysi  tuman  va  viloyatda  asosiy  qishloq  xo‘jalik 
mahsulotlarining yalpi xajmi hisoblanib, iste’mol mollarining miqdori aniqlanadi. 
Xo‘jaliklararo  va  ichki  yer  tuzish  ishlarini,  davlat  xo‘jaliklarining  markazlarini 
belgilashda, shirkat xo‘jaliklaridagi ishlab chiqarish bo‘linmalarini aniqlashda yer 
hisobi zimmasiga ma’lum darajada ma’suliyat yuklatiladi. 
Yerni  davlat  yoki  jamoat  ehtiyojlari  uchun  olib  berilishida  xo‘jalik 
yerlarining  miqdori,  sifati,  yer  turlari  va  ulardan  foydalanish  darajasi, 
o‘zlashtiriladigan  yangi  yer  maydonlarining  hisob-kitoblari  yer  hisobiga 
asoslanadi.  Bulardan  tashqari,  yer  hisobi  hamda  qiymati  haqidagi  ma’lumotlar 
yerdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan soliqqa asos bo‘ladi. 

---

 
50 
Yer  hisobi  davlat  yer  kadastrining  tarkibiy  qismi  bo‘lgani  holda  xo‘jalik 
hisobining  bir  turi  hisoblanadi.  Uni  olib  borishning  o‘ziga  xos  xususiyatlari 
mavjud.  Bu  xususiyatlar  yer  maydonlarining  ishlab  chiqarish  vositasi  sifatidagi 
xususiyatlari  bilan  bog‘liqdir.  Xalq    xo‘jaligi    tarmoqlarida  yer  belgilangan 
maqsadlarda  foydalaniladi. Shunday  ekan, yer hisobini doimiy ravishda yuritib 
ishlari  borish  amalga  oshirib  boriladi.  Yer  uy-joy  binolarini,  sanoat,  transport, 
qishloq xo‘jaligi, o‘rmon xo‘jaligi korxonalari, madaniyat muassasalari, sog‘liqni 
saqlash maskanlari va boshqalarni joylashish o‘rni sifatida hisobga olinadi. 
Ishlab chiqarishning turli tarmoqlari bo‘yicha yerlarni hisob qilishning, bir 
tomondan  umumiylik,  ikkinchi  tomondan  esa  o‘ziga  xos  xususiyatlari  ham 
mavjuddir.  Bu  hol  ishlab  chiqarishning  turli  tarmoqlarida  va  inson  faoliyatining 
boshqa  sohalarida  yerning  tutgan  o‘rni  bilan  bog‘liqdir.  Hamma  joyda  yer 
maydon yoki hududning asosi sifatida hisob-kitob qilinadi. Shu sababli ham u eng 
avvalo, o‘zining o‘lchamlari va hududdagi joylashuvi bilan izohlanadi. U yoki bu 
sanoat  korxonasini  hududiy  joylashtirish  va  qurilish  uchun  ushbu  maqsadga 
berilgan  yoki  ajratilgan  yer  maydoni  to‘g‘risida  ma’lumotga  ega  bo‘lishi  zarur. 
Ammo  zarur  o‘lchamdagi  maydon  bitta  yoki  bir  nechta  alohida  joylashgan 
uchastkalardan  tashkil  topgan  bo‘lishi  mumkin.  Shu  sababli  ham  ishlab 
chiqarishni to‘g‘ri  tashkil  etish uchun korxonaga ajratilgan yerning makon holati 
to‘g‘risidagi ma’lumotga ega bo‘lish zarur. 
Ishlab chiqarishning ba’zi tarmoqlarida (qishloq xo‘jaligi, o‘rmon xo‘jaligi) 
yerlarni  makon  asosi  sifatida  hisob  qilishdan  tashqari,  unga  asosiy  ishlab 
chiqarish  vositasi  sifatida  ham  qarash  zarur  bo‘ladi.  Bu  esa  o‘z  navbatida 
yerlardan  foydalanish  va  ularning  sifat  holati  to‘g‘risidagi  maxsus  ma’lumotlar 
olish zaruriyatini tug‘diradi. Bunga birinchi navbatda qishloq xo‘jalik yerlarining 
tarkibi va sifat holati to‘g‘risidagi ma’lumotlar kiradi. 
Yer  hisobida  yerlarning  miqdor  jihatidan  hisobini  yuritish  hamda  sifat 
tavsifini  berish  uchun  odatda  natural  o‘lchovlar  qo‘llaniladi.  Yer  hisobi  xalq 
xo‘jaligini  rejalashtirish,  mamlakat  yagona  yer  fondidan  oqilona  va  samarali 
foydalanish  hamda  ularni  muhofaza  qilish  uchun  zarur  bo‘lgan  yer 
maydonlarining  miqori,  sifati  va  xo‘jalik  jihatdan  foydalanish  to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarni olish, qayta ishlash, tahlil qilish hamda bir tizimga keltirgan holda 
saqlashga  yo‘naltirilgan.  U  muhim  xo‘jalik  ahamiyatiga  ega.  Undagi  mavjud 
ma’lumotlarning  mazmuni  eng  avvalo  qishloq  xo‘jaligi  zaruriyati  bo‘yicha 
aniqlanadi.  Negaki  yer  xalq  xo‘jaligining  alohida  tarmoklarida  turli-tuman 
maqsadlarda  foydalanilar  ekan,  shu  sababli  ham  yer  hisobiga  turlicha  aniqlik  va 
talablar qo‘yiladi. 
Qo‘yilgan  aniq  vazifalariga  va  asosiy  maqsadlariga  qarab  yer  hisobi 
turlicha  ahamiyatga  ega  bo‘lishi  mumkin.  Ba’zan  u  davlat  miq’yosdagi  yoki 
ma’lum bir tarmoq bo‘yicha tadbir sifatida gavdalanadi. Umumdavlat vazifalarni 
bajarishda  (xalq  xo‘jaligini  rejalashtirish,  mamlakat  yagona  yer  fondidan 
foydalanish  va  uni  muhofaza  qilish  va  h.k.)  u  yer  hisobi  davlat  tadbiri  sifatida 
namoyon  bo‘ladi.  Bunday  sharoitda  uning  vazifasi,  mazmuni  hamda  yuritish 
tartibi  davlat  tomonidan  belgilanadi:  yer  hisobi  ma’lumotlari  va  ularni  olish 

---

 
51 
usullari;  hisob  kitob  va  hisobot  xujjatlarining  shakllari  va  mazmuni;  uni  amalga 
oshiruvchi organlar va mutaxassislar; yerlarni hisob qilish ishlarini doimiy yuritib 
borish vazifalari bajariladi. 
Hisob-kitob  va  hisobot  ishlarini  yuritishning  belgilab  berilgan  tartibi 
mamlakatning barcha hududlari uchun majburiydir. Davlat yer hisobining ob’ekti 
bo‘lib yagona mamlakat yer fondi xizmat kiladi. 
Xalq xo‘jaligining u yoki bu tarmog‘i masalalarini muvaffaqiyatli hal qilish 
maqsadida  ushbu  tarmoq  ustidan  rahbarlik  qilayotgan  idoraga  shu  tarmoq 
korxonalari  foydalanayotgan  yerlari  to‘g‘risida  ma’lumotlar  zarur  bo‘ladi. 
Masalan,  o‘rmon  xo‘jaligi  korxonalari  tomonidan  o‘rmon  xo‘jaligini  oqilona  va 
samarali  yuritish  uchun  ular  ixtiyoridagi  foydalanilayotgan,  o‘rmon  blan 
qoplangan  hududning  holati  va  mavjud  foydalanilishi  to‘g‘risida  aniq 
ma’lumotlar  zarur  yoki  shahar  hokimiyati  va  uning  organlariga  shahar 
chegarasidagi  yerlarning  holati  va  haqiqiy  foydalanilayotganlik  darajasi  to‘g‘-
risida ma’lumotlar zarur. Shu maqsadlar uchun xam yerlarning davlat hisobi bilan 
bir  qatorda  tarmoq  hisobining  ob’ekti  bo‘lib,  ma’lum  bir  vazirlik  (idora) 
ixtiyoridagi yerlar xizmat qiladi. Ushbu hisob turlari o‘rtasida ma’lum bir o‘zaro 
uzviy aloqa bo‘lishi zarur. 
Tarmoq  bo‘yicha  yer  hisobi  davlat  yer  hisobining  mazmuni  va  talablarini 
hisobga  olgan  holda  tuziladi.  U  o‘z  tarkibiga  tarmoq  ishlab  chiqarishi  bo‘yicha 
davlat yer hisobi uchun zarur bo‘lgan barcha ma’lumotlarni, shuningdek aniq bir 
tarmoq  masalalarini  hal  qilish  uchun  zarur  bo‘lgan  o‘ziga  xos  ma’lumotlarni 
oladi. Shuning uchun ham yerlarning tarmoq hisobini yuritish tartibini o‘rnatishda 
ushbu  masalalar  yerlarni  davlat  hisobini  amalga  oshirish  vazifasi  yuklangan 
organlar bilan kelishilgan buladi. 
Yerlarning  mavjud  holati  va  foydalanish  bo‘yicha  hisob-kitob  ishlari 
yuqori  sifatli  plan-xarita  materiallari  asosida  olib  boriladi.  Barcha  yer  fondi 
ma’muriy-hududiy  birliklar  bo‘yicha  hisob  qilinadi.  Yerning  sifati  tuproq 
qatlamining  sho‘rlanishi,  tuproqlarning  ozuqa  moddalar  bilan  ta’minlanganlik 
darajasi,  joyning  rel’efi,  tabiiy  o‘tlarning  holati,  yer  maydonlarining  meliorativ 
holati va boshqalar bo‘yicha aniqlanadi. 
Yerlarni  hisob  qilish  mamlakat  bo‘yicha  yagona  uslubiyat  asosida 
o‘tkailadi. Bu esa o‘z navbatida hisobga olinadigan yer toifalari va respublikaning 
alohida  mintaqalari  bo‘yicha  ma’lumotlarni  bir  -  birlari  bilan  taqqoslashni 
ta’minlaydi.  Shu  maqsadlarda  yer  turlarini  yagona  uslubda  tasniflashda,  yer 
hisobining  ma’lumotlarini  olish,  qayta  ishlash  va  tarz  guruhlashning  yagona 
tizimi qo‘llaniladi. 
Yer hisobining ob’ekti yagona davlat yer fondi bo‘lganligi sababli kimning 
ixtiyorida 
bo‘lishidan,  ushbu  yer  maydonlari  ma’lum  maqsadlarda 
foydalanilayaptimi  yoki  yo‘qmi,  bulardan  qat’iy  nazar,  yer  fondiga  kiruvchi 
barcha  yer  uchastkalari  hisob  qilinadi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  yagona  davlat 
yer  fondining  barcha  maydonlarini  yer  hisobi  hamma  yer  uchastkalarini  qamrab 
olishi  kerak.  Bu  esa  o‘z  navbatida,  umumiy  maydonni,  uni  yer  toifalari  va  yer 
turlari bo‘yicha taqsimlanishini to‘g‘ri aniqlash imkonini beradi. 

---

 
52 
Yer  hisobini  to‘g‘ri  tashkil  etishning  muhim  sharti  uni  o‘z  vaqtida  va 
uzluksiz  yuritishdir.  Bu  esa  yer  hisobi  ma’lumotlarini  davr  talabi  darajasida 
tutishga  imkon  beradi.  Bu  tamoyil  yer  maydonlarining  holati  va  foydalanishida 
ro‘y beradigan miqdoriy va sifat o‘zgarishlarni tizimli tarzda hisob qilib borishga 
zaruriyat  tug‘diradi.  Yer  maydonlarini  hisob  qilishda  barcha  o‘zgarishlar  joyida 
qayd  qilinganidan  so‘nggina  yer  hisobi  xujjatlariga  qayd  qilish  zarur.  Miqdoriy 
ma’lumotlarni  turli  grafiklar,  diagrammalar  tarzida  kursatish  maqsadga 
muvofiqdir.  Yer  xisobi  va  yer  hisoboti  xujjatlari  o‘rtasida  mantiqiy  jihatdan 
doimiy  ravishda  bog‘liqlik  bo‘lishi  kerak.  Chunki  yer  hisobi  natijalari  yer 
balansini tuzishga birlamchi asos bo‘ladi. 
Yer hisobini o‘tkazishda kam xarajat talab qiladigan ma’lumotlarni olish va 
qayta  ishlash  usullari  hamda  texnik  vositalardan  foydalanish  zarur.  Zamonaviy 
kompyuterlarni  va  tasvirga  olish  hamda  kuzatuvning  takomillashgan  usullarini 
qo‘llash  mamlakat  yagona  yer  fondi  hisobini  to‘g‘ri,  o‘z  vaqtida  yuqori  sifatda 
amalga  oshirishga  imkon  beradi.  Bu  esa  o‘z  navbatida  davlat  yer  kadastrini 
muvaffaqiyatli yuritishga zamin tayyorlaydi.