Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат щ ти с о д и ё т университети

5.  O ’zbekistonning xalqaro valyuta kredit mulosabatlarida rolini oshirish

yo’nalishlari

Ma'lumki,  mamlakatimiz  iqtisodiyotida  tarkibiy  o ’zgartirishlarni  amalga 

oshirish  va  uning  uchun  investitsiyalar  jalb  etish,  shu  jumladan,  xorijiy

19 Moliya vazirligining 2019 yilning III choraklik uchun O ’zbekiston Respublikasining Davlat qarzi holati va 

dinamikasi sharhi, Toshkent, 2019 yil, 25 bet.

41

---

investitsiyalarni,  ayniqsa,  to ’g ’ridan-to’g ’ri  investitsiyalarni  jalb  etishga  hamda 

valqaro  valyuta-kredit  munosabatlarini  rivojlantirishga  qaratilgan  islohotlarning 

dastlabki bosqichlaridan boshlab katta e'tibor qaratib  kelinmoqda va buning uchun 

islohotlarning  strategik  maqsad  va  vazifalaridan  kelib  chiqib  hamda  O ’zbekiston 

iqtisodiyotining o ’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib yuqorida tavsiflangan davlat 

siyosati asoslangan.

Mamlakatimiz  iqtisodiyotini  tarkibiy  o ’zgartirishdagi  davlat  siyosati  -  

respublikamizning  iqtisodiy  va  siyosiy  mustaqilligini  ta'minlay  oladigan  va 

xalqimizni  farovon yashashi  uchun munosib  shart-sharoitlar yaratib  berishga qodir 

bo’lgan  batamom  yangi  x o ’jalik  majmuasini  yaratishga  qaratilgan.  Ana  shu 

siyosatni  amalga  oshirish  uchun  iqtisodiyotni  tarkibiy  o ’zgartirishlarning  asosiy 

yo’nalishlari ishlab chiqilgan20.

O ’zbekistonning  jahon  iqtisodiyotiga  qo’shilishining  shart-sharoitlari  va 

tashqi  iqtisodiy  faoliyatini  amalga  oshirish  imkoniyatlari  Respublika  davlat 

mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan vujudga kela boshladi.  Bunday vaziyatda tashqi 

iqtisodiy  majmuani  boshqarishning  o ’ziga  xos  tizimini  shakllantirish,  tashqi 

aloqalarni  yo’lga  qo’yish  borasida  qoida  va  tamoyillarni  ishlab  chiqish, 

respublikaning jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilish yo’llarini belgilash taqozo etiladi.

Respublika  tashqi  siyosatini  amalga  oshirishning  asosiy  tamoyillari  teng 

huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik negizida qurilsa, uning qoidalari ikki tomonlama 

va ko’p tomonlama shartnoma munosabatlarida o’zaro manfaatli aloqalar o ’rnatish, 

xalqaro iqtisodiy ittifoqlar doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga asoslanadi.

O ’zbekistonning  xalqaro  mehnat  taqsimoti  va  jahon  xo ’jalik  aloqalarida 

ishtirok etishning asosi ochiq turdagi iqtisodiyotni vujudga keltirishdir.  Shu sababli 

respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin qisqa davr ichida 80 dan ortiq davlat 

bilan  diplomatiya  munosabatlarini  o ’rnatdi,  dunyoning  20  dan  ortiq  davlatida 

diplomatiya  elchixonalarini  ochdi,  ko’pgina  xalqaro  tashkilotlar  -   BMT  iqtisodiy 

muassasalari,  Jahon  banki,  Xalqaro  bank,  Xalqaro  valyuta  fondi,  Xalqaro  moliya

20 Голышев В.А., Закирова С.А. Национальная экономика Республики Узбекистан в переходный период: 

Учебное пособие. -  Т.: УМЭД, 2007.  -  142 с.

42

---

korporatsiyasi,  Iqtisodiy  taraqqiyotga  ko’maklashuvchi  tashkilot  kabi  boshqa 

xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a ’zo bo’lib kirdi.

O ’zbekistonning jahon xo ’jaligiga integratsiyalashuvi jarayonlarining o ’ziga 

xos xususiyatlari to ’g ’risida to ’xtalib,  birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov  shunday 

degan edi:  “Integratsiya haqida gapirar ekanmiz,  manfaatlar birikuvining xilma-xil 

mexanizmlari  va  shakllari  hamda  integratsiya  turlari  mavjudligiga  asoslanamiz. 

Bunga  sherikchilik  va  hamkorlik  qilishga  intilayotgan  mamlakatlarning 

boshlang’ich shart-sharoitlari turlichaligi  sababdir.  O ’zbekiston bir vaqtning o ’zida 

turli  darajalarda  -   dunyo  miqyosida  va  mintaqa  ko’lamida  -   integratsiya 

jarayonlarida qatnashsa-da, ammo bir muhim qoidaga:  bir davlat bilan yaqinlashish 

hisobiga boshqasidan  uzoqlashmaslikka  amal  qiladi.  Shu  sababli  O ’zbekistonning 

jahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuvi serqirra jarayondir”21.

Bugungi  kunda  O ’zbekistonning jahon  xo’jaligiga  integratsiyalashuvi  ko’p 

darajali tizim sifatida amal qilib, uni quyidagi beshta darajaga ajratish mumkin:

S   global;

S   transkontinental;

S   mintaqalararo;

S   mintaqaviy;

S   mahalliy.

O ’zbekistonning  global  darajada  amalga  oshiriluvchi  strategik  integratsion 

vazifasi -  bu mamlakatdagi barcha xo ’jalik sub’ektlarining tashqi bozor bilan o’zaro 

aloqasini ta ’minlash uchun teng huquqli va milliy manfaatlarga mos keluvchi shart- 

sharoitlarni yaratish asosida uning xalqaro valyuta-moliya va savdo mexanizmlariga 

bevosita qo’shilishidir.  O ’zbekistonning BMT,  Yevropada xavfsizlik va hamkorlik 

tashkiloti  (OBSE),  Yevropa  hamjamiyati,  NATO,  Jahon  banki,  Xalqaro  valyuta 

fondi,  Iqtisodiy  hamkorlik  tashkiloti  (EKO)  kabi  tashkilotlar  faoliyatidagi  faol 

ishtiroki uning jahon xo ’jaligiga yanada kengroq integratsiyalashuvini ta’minlaydi.

21  Karimov I.A. O ’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 

-  T.: O’zbekiston,  1997, 299-bet.

43

---

O ’zbekistonning  transkontinental  darajada  amalga  oshiriluvchi  integratsion 

vazifasi  -   bu xalqaro  transosiyo  Iqtisodiy  xamkorlik  tashkiloti  (EKO)  doirasidagi 

o’zaro  aloqalarni  yanada  kuchaytirishdan  iborat.  Bu  tashkilot  1992  yilda  tashkil 

etilgan bo’lib,  o ’z  ichiga  Osiyo  qit’asining  10  ta  davlati  (Turkiya,  Eron,  Pokiston, 

A fg’oniston,  O ’zbekiston,  Qozog’iston,  Qirg’iziston,  Tojikiston,  Turkmaniston va 

Ozarbayjon)ni 

oladi. 

Uning 

asosiy 

maqsadi 

-  

xo ’jalikning 

transport, 

kommunikatsiyalar,  sanoat,  qishloq  xo ’jaligi,  savdo,  turizm,  ishchi  kuchi 

resurslarini  rivojlantirish  kabi  sohalarida  mintaqaviy  va  xalqaro  iqtisodiy 

hamkorlikni yo’lga qo’yishdan iborat.

O ’zbekistonning  mintaqalararo  darajada  yangi  mustaqil  davlatlar  -   MDH 

mamlakatlari bilan integratsiyaga kirishadi. O ’zbekiston birinchilar qatorida MDHni 

tashkil  etish  g ’oyasini  qo’llab-quvvatladi,  uning  tashkilotchilari  tarkibiga  kirdi, 

integratsion  va  kooperatsion  aloqalarini  mustahkamlash  hamda  uning  Xalqaro 

iqtisodiy qo’mita (MEK), Davlatlararo bank (MGB), MDH Statistika qo’mitasi kabi 

institutsional tuzilmalarini shakllantirishda faol ishtirok etmoqda.

O ’zbekistonning  mintaqaviy  darajadagi  integratsiyasi  -   bu  umumiy tarixga, 

yagona  madaniy  an’analarga,  o ’xshash  turmush  tarzi  va  mentalitetga  ega  bo’lgan 

qardosh  xalqlarni  birlashtiruvchi  Markaziy  Osiyo  mamlakatlari  o ’rtasidagi 

hamkorlikni  mustahkamlash  va  rivojlantirishdan  iborat.  Bunday  integratsion 

aloqaning  aniq  shakli  sifatida  1992  yilning  yanvar  oyida tashkil  etilgan  Markaziy 

Osiyo mintaqaviy hamkorligi (SARS) tashkil etildi.

Yana 

bir 

istiqbolli, 

kuchli 

salohiyatga 

ega 

bo’lgan 

mintaqaviy 

birlashmalardan biri  -   Shanxay hamkorlik tashkiloti  (ShOS)dir.  Bu tashkilot 2001 

yilning  15  iyunida  oltita  -   O ’zbekiston,  Qozog’iston,  Qirg’iziston,  Tojikiston, 

Rossiya va Xitoy mamlakatlari hamkorligida tashkil etildi.

O ’zbekistonning  Shanxay  hamkorlik  tashkiloti  mamlakatlari  bilan  iqtisodiy 

integratsiyasining  kuchayishi  ko’p  jihatdan  mazkur  mamlakatlarning  milliy 

manfaatdorligi bilan belgilanadi. Eng avvalo, O ’zbekiston raqobat jihatidan nisbatan 

ustunlikka  ega  bo’lgan  ishlab  chiqarish  sohalari  tovarlari  -   paxta  xom  ashyosi,

44

---

mashinasozlik,  kimyo  sanoati,  qurilish  materiallari  sanoati,  elektr  energetikasi 

tovarlarining savdosini kengaytirishi maqsadga muvofiqdir.

O ’zbekistonning jahon  hamjamiyatiga  kirib  borishi  BMTning  respublikada 

amalga oshirayotgan iqtisodiy,  ta’lim,  sog’liqni  saqlash,  madaniyat,  fan  sohalarida 

amalga  oshirilayotgan loyihalarida ham namoyon  bo’ladi.  Yevropa Ittifoqiga a ’zo 

bo’lgan  mamlakatlar  bilan  iqtisodiy  va  savdo  sohasidagi  hamkorlik,  NATOning 

«Tinchlik  yo’lidagi  sheriklik»  dasturida  mamlakatimiz  ishtiroki  uning  jahon 

xo’jaligi qo’shilishning navbatdagi yo’nalishidir.

O ’zbekistonning Xalqaro valyuta fondi va jahon banki bilan hamkorligi tashqi 

iqtisodiy  faoliyatini  amalga  oshirishdagi  navbatdagi  yo’nalishdir.  Bu  yo’nalishda 

XVF  bilan  tizimli  qayta  qurilishlarni  mablag’  bilan  ta’minlash,  tizimli  va 

makroiqtisodiy  siyosat  sohasidagi  tadbirkorlarni  qo’llab-quvvatlash  dasturlari 

maqullandi.

Jahon  bank tashkilotlari  -  Xalqaro  ta’mirlash va rivojlanish  banki  (XTRB), 

Xalqaro  rivojlanish  uyushmasi  (XRU),  Xalqaro  moliya  korporatsiyasi  (XMK)  va 

Investitsiyalarni 

kafolatlash 

xalqaro 

agentligi 

(IKXA) 

bilan 

hamkorlik 

O ’zbekistonning  tashqi  iqtisodiy  strategiyasini  amalga  oshirishda  muhim  rol 

o’ynaydi.  Xalqaro  moliya  korporatsiyasi  (XMK)  ham  O ’zbekistonda  bir  qator 

loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etmoqda.

O ’zbekistonning  tashqi  iqtisodiy  faoliyatini  amalga  oshirishda  Yevropa 

tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB) alohida rol o ’ynaydi.

Shunday  qilib,  O ’zbekistonning  jahon  hamjamiyatiga  qo’shilishida  dunyo 

mamlakatlari,  xalqaro  va  mintaqaviy  tashkilotlar  bilan  hamkorlik  hal  qiluvchi 

o’ringa  ega  bo’lib,  bu  milliy  iqtisodiyotning  baynalmilallashuvini  kuchaytiradi 

hamda iqtisodiy taraqqiyotini yuqori bosqichga ko’tarishning asosiy tashqi omillari 

hisoblanadi.

45

---

Xulosa

Xalqaro  valuta-kredit  munosabatlari  -   bozor  iqtisodiyotining  tarkibiy  qismi 

va  eng  murakkab jarayonlaridan  biridir.  K o’plab  omillar  ta ’sirida  xalqaro  valuta- 

kredit  munosabatlarimurakkablashmoqda  va  hozirgi  sharoitda  o ’zining  o ’ta 

beqarorligi bilan ahamiyatlidir.

Pulning jahon  x o ’jaligida  amal  qilishi  va  turli  xalqaro  iqtisodiy  aloqalarga 

(tashqi  savdo,  ishchi  kuchi  va  kapital  migratsiyasi,  daromadlar,  qarzlar  va 

subsidiyalar  oqimi,  ilmiy-texnikaviy  mahsulotlarni  ayirboshlash,  turizm  va  h.k.) 

xizmat  qilishi  bilan  bog’liq  iqtisodiy  munosabatlar  xalqaro  valyuta-kredit 

munosabatlari  deb  ataladi.  Xalqaro  valyuta-kredit  munosabatlari  pulning  xalqaro 

to ’lov  munosabatida  amal  qilish  jarayonida  vujudga  keladi.  Valyuta  -   bu 

mamlakatlar pul birligi (masalan,  so’m,  dollar,  funt sterling va h.k.).  Har bir milliy 

bozor o ’zining milliy valyuta tizimiga ega b o ’ladi.

Xalqaro  valuta  munosabatlari  -   valutaning  jahon  xo ’jaligida  amal  qilishi 

borasida  shakllanadigan  va  milliy  x o ’jaliklar  faoliyati  natijalarining  o ’zaro 

almashuviga xizmat k o ’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir.

Xalqaro  kredit  -  bu  ssuda  kapitaliing  xalqaro  miqyosida harakati  bo’lib,  bu 

harakat tovar va valyuta ko ’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik 

va xaq to ’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir.

Mamlakatning  ishlab  chiqarish  salohiyati,  iqtisodiy  rivojlanish  darajalari, 

moddiy va ma'naviy ishlab chiqarish sifatlari va hajmining o ’sishi,  ishlab chiqarish 

infratuzilmasining tarakqiyoti ko ’p jihatdan xalqaro valyuta-kredit munosabatlariga 

bog’liq.

Shunigndek,  xalqaro  valuta-kredit  munosabatlari  jamiyatda  moddiy  va 

nomoddiy  ishlab  chiqarish  sohalariga  maqsadli  va  asoslangan  investitsiyalar jalb 

etishni  o ’zida  aks  ettiradi.  U   yoki  bu  davlatning  zamonaviy  xalqaro  valuta-kredit 

munosabatlari  iqtisodiyotda  tarkibiy  o ’zgarishlarni  amalga  oshirish,  qishloq 

xo ’jaligini  ko’tarish,  tabiiy  resurslardan  oqilona  foydalanish,  aholini  ish  bilan 

ta'minlash, fan va texnikani rivojlantirish va shuningdek, ekologik muammolarni hal 

etish bilan ajralib turadi.

46

---

O ’zbekistonda  islohotlarning  hozirgi  bosqichida  Xalqaro  valuta-kredit 

munosabatlarining  bosh  maqsadi  -   iqtisodiyotda  tarkibiy  o ’zgartirishlarni, 

modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini  amalga  oshirish uchun korxonalar 

va  kompaniyalarning  investitsion  faolligini  yanada  kuchaytirish,  iqtisodiytoni 

raqobatbardoshligini  ta’minlash,  markazlashmagan  investitsiyalarni  ko’paytirish, 

iqtisodiyotga ko’proq investitsiyalarni jalb qilishdir.

Jahon  tajribasi  shuni  ko ’rsatadiki,  xalqaro  valuta-kredit  munosabatlarida 

strategik investorlar ko’p miqdordagi mablag’larni birinchi navbatda iqtisodiyoti o ’z 

ichki  imkoniyatlari  asosida  barqaror  va  izchil  ravishda  rivojlanayotgan 

mamlakatlarga  yo ’naltiradi. 

Aynan  shunday  mamlakatlardagina  qo’yilgan 

mablag’lar  saqlanishiga  va  barqaror  foyda  olishga  m o’ljal  qilsa  bo ’ladi.  Ichki  va 

xorijiy  investorlarni  birinchi  navbatda  minimal  darajadagi  soliq  imtiyozlari  emas, 

balki biznesdagi keyingi qulay va maqbul istiqbollar qiziqtiradi.  Qolaversa, ular eng 

avvalo mintaqalarning emas, balki mamlakatning xatarlilik darajasini hisobga oladi.

47

---