Узбекистон республикаси олий ва урта

7.7. Uzok saqlashda namligi kichik bo`lgan donning uz-uzidan kizishi. 

Amalda namligi kritik namlikdan kichik bo`lgan don massasining uzok saqlash 

natijasida  uz-uzidan  kizish  holati  kuzatilgan.  Namligi  12...14  %  bo`lgan  bugdoy 

donini  omborda  3  -  5  yil  muddatda  saqlaganda,  xech  kanday  tashki  ta`sirsiz 

saqlashning uchinchi va turtinchi yillarida uz-uzidan kizish holati yuzaga kelgan. Bu 

holat  yozning  ikkinchi  yarmida  don  massasining  ustki  kavati,  anikrogi  uyum 

yuzasidan  0,5...0,8  m  chukurlikda  rivojlanadi.  Kuzga  karab  haroratning  sekin  usishi 

uzok davr (bir-ikki oy) ichida jarayonning tez rivojlanishi bilan tugaydi. 

Kuruk  don  massasining  uz-uzidan  kizishi  yuqori  katlamlarning  jipslashuviga 

olib keladi. 

Kuzatuvlar  natijasiga  ko`ra,  don  massasining  kizigan  katlamlarida  namligi 

boshqa  katlamlaridagi  namligidan  1,5...2,5  %  ga,  ba`zan  esa  undan  har  ko`prok 

ekanligi  aniklangan.  Jipslashgan,  ammo  hali  uz-uzidan  kizimagan  kavatlar  yuqori 

(1...2 % ga) namlikka ega bo`ladi. 

Kuruk  don  massasida  uz-uzidan  kizish  holatining  yuzaga  kelish  sababi 

shundan iboratki, (asosan yuqori katlamda) bu holat haroratning mavsumiy o`zgarish 

farki tufayli ruy beradi. 

Turli  haroratdagi  tashki  xavo  yuqori  katlamga  namlikning  aralashuvi  va 

kondensatsiyasi bilan kiradi. 

Ma`lum  katlamning  namlanishi  baxorgi  mavsumda  barcha  fiziologik 

jarayonlarning,  birinchi  navbatda  mikrofloraning  aktivlashuviga  olib  keladi.  Ammo 

yozgi  davrda  don  massasining  kichik  namligi,  xavo  harorati  va  nisbiy  namligining 

o`zgarishi,  ya`ni  don  umumiy  namligining  tekislashuvi  mikroorganizmlar 

rivojlanishini tuxtatadi. Har baxorda bu holatning takrorlanishi sekin-asta don kobik 

tukimalarining  buzilishi  va  mogor  zamburug`larining  tuplanishiga  olib  keladi. 

Natijada  baxorgi  mavsumlarning  birida  mikrobiologik  jarayonlar  shiddatli  tus  olib 

uz-uzidan kizish jarayonini yuzaga keltiradi. 

Saqlashga kiritilgan bugdoy doni partiyasini qabul kilgan kundan to uz-uzidan 

kizish  davrigacha  utgan  turt  yil  mobaynida  don  massasining  yuza  qismidagi 

mikrofloraning  rivojlanishi  ustida  utkazilgan  kuzatishlar  yuqorida  bayon  qilingan 

fikrni tula tasdiklaydi (1- jadval). 

---

 

52 

Bunda  butun  saqlash  davri  uchun  don  massasining  O`RTAcha  namligi 

13,8...14,2  %  ni  tashkil  kilgan.  Yuqori  (kechrok  kiziydigan)  katlam  namligi  ayrim 

davrlarda 13,4 % dan 16,5 % gacha, uz-uzidan kizish jarayonida esa 17,9 % ga kadar 

kutarilgan.  

1- jadval.