Узбекистон Республикаси

Ettinchi guruhga inson bir mashina yoki hayvonni boshqardigan sport turlari kiradi, (ot sporti avtosport va boshqalar).

Sakkizinchi guruhga ko’p kurashli sport turlari kiradi. Unda taktika sport turi tarkibiga kiritilgan har –bir sport turiga xos tarzda kurash olib boriladi. Shu bilan birgalikda, musobaqalar jarayonida taktika alohida turlarda erishilgan yutuqlardan kelib chiqgan holda o’zgarishi mumkun.

Sport turi o’ziga xosliklardan tashqari, taktikaga qator boshqa omillar ham ta’sir utkazishi mumkun. Ular orasida musobaqa qoidalarini tilga olish mumkun. ularning o’zgartirilishi sport mashqini bajarish usuliga nisbatan , sport kurashi yuritilishi muddatlari cheklanishiga nisbattan talablar kirishi mumkun.

Sport taktikasi o’zgartirilishiga ta’sir etuvchi ommillar orasida, muayyan holatlarda sportchi yoki sport jamoasiga nisbatan quyiladigan talablar tiliga olinishi mumkun. masalan, siklik turlarda, sportchi quyidagi uchta talablardan kelib chiqgan holda taktika variantini tanlash mumkun: yuqori natija ko’rsatish; natijadan qat’iy nazar golib chiqish; natija ko’rsatish yoki musobaqalarni davom ettirish huquqini beruvchi urin egallash ( chorak finalda, yarimfinald, finalda). Sportchi taktikasi, jamoaviy musobaqalar haqidagi nizomdan kelib chiquvchi vazifalarga ham bog’liq bo’lishi mumkun [6, 11, 21, 37, 44].

Sport taktikasiga ta’sir etuvchi ommillar sirasiga sport musobaqalariga xos bo’lgan tashqi sharoitlar ham tilga olinishi kerak, mya’niy musobaqalar joyi, yorug’ligi, meteorollogik sharoitlar va boshqalar.

Sportchi taktikasi tanlanishiga raqib xususiyatlari ham ta’sir etadi: bo’y va tana og’rligi kursatkichlari, sport malakasi, harakat, ma’naviy, irodaviy va ruhiy xususiyatlar, sport kurashini yuritish turi va hokazo. Bularning barchasi yakkakurash va sport uyinlarida ixtisoslashuvchi shaxslar faoliyatiga ta’sir etadi/ masalan, bokschi harakatlari raqib turishi ( chap yoki o’ng tomondan kurash yuritish), qullar uzunligi, reaksiya tezligiga bog’liq, basketbolchi harakatlari – raqib zonavoy yoki personal himoya tizimida harakatlanishi, bo’yi uzunligiga bogliq. Sportchi yoki jamoa mashhurligi darajasi ham taktika tanlanishiga ta’sir etish mumkun.

Sport taktikasiga ta’sir etuvch keyingi muhim omil sifatida sportchining holati, uning jismoniy ko’rsatkichlari, tehnik, taktik, ruhiy tayyorgarligi darajasi, imkoniyatlarini tushuna olish darajasi, chiniqganligi, musobaqa turli, sharoitlarda kurash yurita olishi, ruhiy holatini nazorat qila olishiga bog’liq. Taktik vazifalar echilishiga holsizlanish ham ta’sir etishi mumkun.

Harakat faoliyati sirasiga kiruvch imkoniyatlarni belgilash uchun turli tushunchalar foydalaniladi; jismoniy, harakat, mator, psixamator, psixofizik va hakozo. Jismoniy tarbiya nazariyasi, va uslubiyatida ko’pincha “jismoniy” yoki “harakat imkoniyatlari” tushunchasi qo’llaniladi.

Umumiy kurinishda jismoniy imkoniyatlar individual xususiyatlar sifatida belgilanib ular inson harakat imkoniyatlarini belgilovchi omil sifatida baholanadi, ammo bular sirasiga faqatgina u yoki bu harakat faoliyatini amalgam oshirishga qaratilgan imkoniyatlarni nazarda tutadi.

Kuch imkoniyatlari ostida insonning tashqi kuchlanishini enga olish yoki mushak kuchlanishlari yordamida unga qarashlik qarata olish tushuniladi. Kuch imkoniyatlarining quyidagi turlari ajratiladi. Kuch, kuch –tezlik va kuch chiniqish darajasi.

Tezlik imkoniyatlari ostida sharoitlar uchun minimal bo’lgan vaqt davomida harakatlarini bajarishni ta’minlovchi inson imkoniyatlari tushuniladi. Quyidagi turdagi tezlik imkoniyatlari ajratiladi: tezlik reaksiyasi, birlamchi harakat tezligi, harakat tempi. Ularning tezlik imkoniyatlarining elementar deb

sanash lozim. Tezlik imkoniyatlari sirasiga butun harakat ammallarini bajarish, tezda maksimal tezlikni to’plash va uni uzoq muddat davomida saqlay bilish tushuniladi.

Chiniqish ostida effektivlik darajasini tushurmagan holda, muayan, harakatni uzoq muddat bajarish tushuniladi. Mazkur holatda mushak faoliyati jarayonida jismoniy toliqishga qarshilik kursatish tushiniladi. Chiniqish turlari juda kup: tezlik, kuch, lokal, xududiy, global, statistik, dinamik, yurak –tomir, mushak hamda umumiy va mahsus, emotsanal, o’yin, masofaviy, koordinatsonal, sakrash va hakozo.

Egiluvchanlik -bu bir –biriga nisbatan bo’g’inlar harakatchanlik darajasini belgilovchi tayanch -harakat apparati morfofunksional xususiyatlardir. “ egiluvchanlik” atamasi, butun tana bug’inlarda summar harakatchanlik nazarda tutilgan hollarda qullanilishi lozim. Aloxida bug’inlarga nisbattan esa, egiluvchanlik haqida emas, harakatchanlik haqida gaprish to’g’ri buladi, masalan elka bug’inlari harakatchanligi.

Koordinatsional imkoniyatlar bu harakatni boshqarish va optimal iroda etishga tayyorgarlikni belgilovchi individ imkoniyatdir. Koordinatsion imkoniyatlar maxsus, o’ziga hos va umumiy turlarga bulinadi.

Umumiy koordinatsion imkoniyatlar ostida kelib chiqishi va mohiyatiga kura turli bo’lgan harakatlarni iroda etish va optimal boshqarishga tayyorgarlikni belgilovchi insonning potensial amalga oshirilgan yoki oshirilishi mumkun bulgan imkoniyatlardir.

Maxsus koordinatsion imkoniyatlar -bu kelib chiqishi va moxiyatiga ko’ra o’hshash bo’lgan harakatlarni iroda etish va optimal boshqarishga tayyorgarlikni belgilovchi insonning potensial amalga oshirilgan yoki oshirilishi mumkun bo’lgan imkoniyatlardir. O’ziga xos koordinatsion imkoniyatlar ostida alohida o’ziga hos harakatlarning optimal darajada boshqarilishi va iroda etishi bo’yicha individ imkoniyatlar tushuniladi ( koordinatsiyaga, ritimga, reaksiyaga va boshqalarga).

Elementar va murakkab koordinatsion imkoniyatlar ajratadi. Elementar koordiatsion imkoniyatlar yurish, yugurish va boshqalarda nomoyon buladi, murakkab koordinatsion imkoniyatlar –o’yinlarda, yakka kurashlarda nomoyon bo’ladi.