V bob. Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini
-§.Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.2-§.Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning
shakllari Bugungi kundagi vaziyatni tahlil qilish asosida dunyoning ilg‗or mamlakatlarida iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning namoyon bo‗lish shakliga ko‗ra ikkita katta guruhga ajratish mumkin: 1) shakl va ko‗rinishlarni rivojlanish tedensiyalari; 2) davlatning iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash usullarining rivojlanishi borasidagi tendensiyalar. Birinchi guruhga boshqa faoliyat turlariga nisbatan iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash borasida davlat boshqaruv organlarining xatti-harakatlari va chora-tadbirlariga ustuvor ahamiyat berilishi bilan bog‗liq bo‗lgan tendensiyalar kiradi. Ikkinchi guruhga milliy loyihalarni amalga oshirish samaradorligi iqtisodiyotning samarali faoliyat ko‗rsatishiga tobora bog‗liq bo‗lib qolayotganligi, iqtisodiyotning raqobatbardoshlik darajasining ortishi yoki zaiflashishiga bog‗liq holda milliy xo‗jalikning hayotiy muhim sohalarini qo‗llab- quvvatlashning zarurligi, dunyoning turli mamlakatlari bilan iqtisodiy integratsiya aloqalarining kuchayishi. Murakkab ochiq iqtisodiy tizimlar rivojlanishining qonun va qonuniyatlari amal qilish mexanizmi asosida mazkur 134 tendensiyalarni o‗rganish mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning quyidagi qonuniyatlarini aniqlashtirish imkonini berdi: iqtisodiyotning samarali amal qilishi, birinchi navbatda, uning resurs ta‘minotiga bog‗liqdir. Milliy iqtisodiyot infratuzilmasining rivojlanishi, uning milliy iqtisodiyotning o‗zga soha va tarmoqlari, jahon xo‗jaligining boshqa milliy xo‗jalik sektorlari bilan o‗zaro aloqalarining kuchayib borishi asnosida iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning mavjud shakllarining tadrijiy taraqqiy etishi bilan bir qatorda, uni ta‘minlashning yangi shakllari ham vujudga kela boshlaydi; mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning samaradorligi ko‗rilayotgan chora-tadbirlarning natijaviyligiga va maxsus ajratilgan resurslardan qay tariqa foydalanilishiga bog‗liqdir. Raqobatchilarning milliy iqtisodiyotga ko‗rsatayotgan ta‘siri, xo‗jalikning boshqa milliy iqtisodiyotlar bilan o‗zaro aloqalarga kirishishi, davlatning iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash borasida amalga oshirayotgan maqsadli o‗zgartirishlari, bularning barchasi iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning mavjud shakl va yondashuvlarining takomillashuviga, iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning istiqbolli usullarining paydo bo‗lishiga turtki beradi. Xatti-harakatlarning ushbu tizimi maxsus ajratilgan kuch va resurslardan amalda samarali foydalanilishi, maxsus chora- tadbirlarning yuqori saviyada tashkil etilishi bilan ajralib turadi; iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning samaradorligi va bu borada ajratilayotgan kuch va resurslardan maqsadli foydalanilishi ko‗p jihatdan maxsus tashkiliy tuzilma faoliyatining yo‗lga qo‗yilganligiga bog‗liqdir. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash shakl va usullarini takomillashtirish iqtisodiy 135 xavfsizlikni ta‘minlashning bunday shakl va usullarini hayotga to‗laqonli joriy eta olish imkonini beruvchi maxsus tashkiliy tuzilma barpo etilishini ko‗zda tutadi; mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash samaradorligi qarshi tomonning iqtisodiyotga ta‘sir ko‗rsatishiga bog‗liqdir. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning asosiy yo‗nalishlarini ishlab chiqishda qarshi tomonning milliy iqtisodiyot soha va tarmoqlariga, ular o‗rtasidagi o‗zaro aloqalar darajasiga ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan ta‘siri atroflicha tahlil qilinadi va bu borada tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqiladi; iqtisodiy ko‗rsatkichlar mamlakat iqtisodiyotining boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti bilan o‗zaro aloqalari ko‗lami va tavsifiga ko‗ra ko‗p jihatdan bog‗liqdir. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida milliy xo‗jalikning makroiqtisodiy muhit bilan o‗zaro uyg‗unlikda rivojlanishi ta‘min etiladi. Bu esa iqtisodiyotning amalda bo‗lishi uchun qulay shart- sharoitlarning mavjud bo‗lishini taqozo etadi. Mazkur shart- sharoitlar quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi: ierarxik bo‗ysunish tartibida iqtisodiy tizimlar bilan o‗zaro aloqalarga kirishish chog‗ida ichki iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash; bir-biriga bo‗ysunmaydigan iqtisodiy tizimlar o‗rtasida o‗zaro hamkorlikdagi xatti-harakatlarni amalga oshirishda ikkala tomon uchun ham manfaatli bo‗lgan hamkorlik aloqalarini o‗rnatish; raqobatchi davlatlar iqtisodiy tizimi amal qilishining izdan chiqishi. Yuqorida ko‗rib chiqilgan qonuniyatlar mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning asosiy shakllarini aniqlashtirish imkonini beradi: 136 iqtisodiy patronaj; iqtisodiy kooperatsiya; iqtisodiy qarama- qarshilik. Iqtisodiy patronaj ( lotincha, patronus-homiy, qadimgi Rimda huquq va erkinliklari o‗z qo‗lida bo‗lmagan yoki kambag‗al fuqarolarning boy odamlarga mutlaq qaramligini ifoda etuvchi homiylikning alohida ko‗rinishi amalda bo‗lgan)– agar alohida tizimlar yaxlit bir butun tizim sifatida qaralsa, mamlakat iqtisodiyotida alohida ahamiyatga ega bo‗lgan iqtisodiy tizimlarning ichki xavfsizligini ta‘min etadi. Iqtisodiy patronaj doirasida global boshqarish tizimiga kiruvchi har bir boshqarish, ishlab chiqarish va shu kabi tizimlarning iqtisodiy nuqtayi nazardan xavfsiz amal qilishi ta‘min etiladi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning mazkur shaklini qo‗llab- quvvatlashning asosiy sababi shundaki, milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish har bir davlatning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bunda davlat, eng avvalo, faoliyatining buzilishi yoki to‗xtab qolishi mamlakat taqdiriga, uning iqtisodiyotiga jiddiy salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan milliy iqtisodiyotning eng muhim hayotiy tarmoq sohalarini qo‗llab-quvvatlashga e‘tibor qaratadi. Milliy xo‗jalikning favqulodda muhim tarmoqlari iqtisodiyotini tashkil etish va boshqarish bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishning o‗ziga xosligini belgilab beradi. Iqtisodiyotning mazkur sektorlarini davlat tomonidan boshqarishning shakl va usullari quyidagilarda namoyon bo‗ladi: 137 1) buyurtmachi monopoliyasining mavjudligi (aksariyat hollarda davlatning o‗zi buyurtmachi hisoblanadi); 2) mahsulotlarning sifat va texnik tavsiflariga alohida talablar qo‗yiladi. Mahsulotlar uchun sig‗imlilik, texnologiya darajasining yuksakligi kabi jihatlar muhim sanalsa, mazkur sohalarda amalga oshiriluvchi investitson loyihalar uchun esa uzoq muddatlilik va kapital sig‗imlilik kabilar muhim sanaladi; 3) strategik ahamiyatga ega bo‗lgan xomashyo materiallar zaxirasini yaratish, safarbar etiluvchi quvvatlarni bir maromda ushlab turishga doimiy ehtiyoj mavjud; 4) texnologiyalarni uzatishni cheklash, ishlab chiqarishlarni va olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarni takrorlash, ishlab chiqaruvchilar o‗rtasida piramidal aloqalarning vujudga kelishiga olib keluvchi ish tartibi, kooperatsiya va ixtisoslashuv jarayonlarining o‗ziga xos jihatlari; 5) tarmoq korxonalarining jahon bozoriga chiqish borasida ma‘lum cheklov va qiyinchiliklarga duch kelishi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning navbatdagi shakli iqtisodiy kooperatsiya hisoblanadi. Iqtisodiy kooperatsiya bir-biriga bo‗ysunmaydigan turli iqtisodiy tizimlarning o‗zaro hamkorlik aloqalarini yo‗lga qo‗yish orqali mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashga xizmat qiladi. Iqtisodiy kooperatsiya jarayonida milliy xo‗jaliklar bilan turli mamlakatlarning iqtisodiy tizimlari, xorijiy va xalqaro tashkilotlar o‗rtasida iqtisodiy resurslarni o‗zaro ayriboshlash borasida hamkorlik aloqalari yo‗lga qo‗yiladi. 138 Iqtisodiy kooperatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo‗ladi: 1) fuqarolik va harbiy ahamiyatga ega bo‗lgan iqtisodiyotning turli tarmoqlari va sohalarining xo‗jalik hamda ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan savdo qilish. Quyidagilar savdo aloqalarining asosiy maqsadi hisoblanadi: tovar ishlab chiqaruvchilar va eksportchi korxonalarning foydasini oshirish; eksportchi-mamlakat tashqi savdo balansini yaxshilash; ommaviy ishlab chiqarishni yo‗lga qo‗yish hisobiga mahsulot tannarxini pasaytirish va import qiluvchi mamlakat ishlab chiqaruvchilari va xaridorlari tomonidan ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari uchun sarflangan xarajatlarni qisman yoki to‗lig‗icha qoplash; xo‗jalik yurituvchi subyektlarning safarbarlik tayyorgarligini oshirish; 2) rivojlanayotgan mamlakatlarga ularning iqtisodiyotlarini mustahkamlash maqsadida moliyaviy va moddiy ko‗mak ko‗rsatish bo‗yicha kompleks chora-tadbirlarni o‗z ichiga oluvchi iqtisodiy ko‗mak ko‗rsatish. Iqtisodiy yordam alohida mamlakatlar hukumatlari yoki xususiy institutlar (tijorat banklari) o‗rtasidagi o‗zaro ikki tomonlama kelishuvlar va shu bilan bir qatorda jahon banki hamda boshqa xalqaro tashkilotlar bilan ko‗p tomonlama kelishuvlar asosida ko‗rsatiladi. Iqtisodiy yordam Iqtisodiy kooperatsiya – bu faoliyat samaradorligini oshirish maqsadida turli milliy xo‗jaliklarning hamkorlikdagi tuzilmalarga birlashishini taqozo etuvchi obyektiv zaruriyat hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning mazkur shaklini yanada takomillashtirish va rivojlantirish milliy iqtisodiyot doirasida tovar va xizmatlar ishlab chiqarish samaradorligini ta‘minlash nuqtayi nazaridan har doim ham yetarli bo‗lmasligi bilan izohlanadi. 139 ko‗mak qabul qiluvchi mamlakatlarga xorijiy valyutalar oqimining ko‗payishini va mamlakat ichki jamg‗armalar hajmining ortishini ta‘min etishi bilan bir qatorda ko‗mak qabul qiluvchi mamlakatlarga yangi texnika-texnologiyalar, bilimlar va boshqaruv usullaridan foydalanish imkoniyatini beradi. Quyidagilar iqtisodiy ko‗mak ko‗rsatishning asosiy maqsadlari hisoblanadi: ittifoqchi yoki sheriklarning iqtisodiy yoki harbiy salohiyatini oshirish; rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy yoki siyosiy jihatdan qaramligining ortishi; davlat va uning hokimiyat tuzilmalarida o‗z ta‘sir doirasini kengaytirish va chuqurlashtirish; mintaqada muhim strategik joylashuv o‗rniga ega bo‗lgan davlatlarning harbiy-siyosiy xatti-harakatlarini moddiy yoki moliyaviy jihatdan qo‗llab-quvvatlash. Xo‗jalik faoliyatini amalga oshirishning turli sohalarida mamlakatlarning xalqaro mehnat taqsimotiga asoslanuvchi iqtisodiy integratsiya iqtisodiy kooperatsiyaning oliy ko‗rinishi hisoblanadi. Iqtisodiy integratsiya quyidagi ko‗rinishlarda amalga oshadi: mahsulot ishlab chiqarish, standartlashtirish va ishlanmalar, mehnat vositalarini modernizatsiyalash hamda ta‘mirlash sohasida o‗zaro hamkorlik qilish va uyushmalar tuzish; 140 hamkorlikda iqtisodiy infratuzilmani rivojlantirish; hamkorlikda kadrlar tayyorlash va shu kabilar. Bir-biriga qarama-qarshi tomonlarning o‗zaro raqobat kurashida mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning asosiy shakli bo‗lib, qarshi iqtisodiy kurash hisoblanadi. Bunda qarshi kurashuvchi tomonlar harbiy kuch va salohiyatdan foydalanmagan holda, zarur iqtisodiy infratuzilmani rivojlantirish, iqtisodiy faoliyat olib borishning resurs bazasini kengaytirish, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish hisobiga mahsulotlar bozorida va ishlab chiqarish sohasida ustunlikni qo‗lga kiritishga harakat qiladilar. Qarshi kurashuvchi tomonlar o‗zaro kurashda ustunlikka intilar ekanlar, bunda turli usul va vositalardan foydalanadilar. Bu usul va vositalar sirasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: sanoat va texnologik shpionaj; eksport-import tashkilotlari, ishlab chiqarish obyektlarida josuslik va razvedka ishlarini amalga oshirish; strategik ahamiyatga ega bo‗lgan mahsulotlar, xomashyo resurslari, tovar va xizmatlar bozorida ekspansiyani amalga oshirish; strategik ahamiyatga ega bo‗lgan mahsulotlar, strategik xomashyo, oziq-ovqat, valyuta va shu kabilarga nisbatan eksport yoki import borasida embargo joriy etish. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash shakli sifatida iqtisodiy qarama-qarshilik – bu milliy xo‗jalikni himoya qilish va qarama-qarshi kurashuvchi tomonlarning iqtisodiyotiga samarali ta‘sir ko‗rsatishning turli usul va vositalaridan foydalangan holda davlatlar, ularning bloklari va koalitsiyalari yoki boshqa raqobatchilar o‗rtasidagi qarama-qarshiliklarni hal etishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimidir. 141 Bu borada iqtisodiy qarama-qarshilik davlatlararo (davlatlar ichidagi yoki koalitsiyalar o‗rtasida) kurashning quyidagi o‗ziga xos sohalarini qamrab oladi: 1) qarama-qarshi tomonlarning xo‗jalik faoliyati sohasi; 2) qarama-qarshi kurashuvchi tomonlarning siyosiy maqsadlariga bo‗ysundirilgan iqtisodiy kurash usullari va yo‗nalishlari; 3) transport, sanoat, moliya va boshqa shu kabi xo‗jalik tizimlari, obyektlari va ularning himoyasiga ta‘sir ko‗rsatish. Agar tomonlarning o‗zaro iqtisodiy qarama-qarshiligi urushga tayyorgarlik ko‗rish yoki uni amalga oshirish maqsadida olib borilsa, u holda mazkur qarama-qarshilik harbiy- iqtisodiy sohada qarama- qarshilik ko‗rinishini oladi. Iqtisodiy-harbiy qarama- qarshilik uchun quyidagi jihatlar xos: mustaqil bo‗lsada, qarama-qarshi tomonlar qarshi tomonning xo‗jalik faoliyati sohalariga turli yo‗llar va vositalar bilan aralashadi; harbiy sohada ta‘sirni kuchaytirish, harbiy tayyorgarlikni oshirish va harbiy mashg‗ulotlar yo‗nalishini qarshi tomonga yo‗naltirish; harbiy va fuqarolik ishlab chiqarishlari o‗rtasidagi nisbatlarni harbiy soha tomonga ko‗proq burish. Harbiy harakatlar aniq bo‗lib qolgan paytda, butun mamlakat iqtisodiyoti harbiy ishlab chiqarishga yo‗naltirilishi mumkin; 142 harbiy-iqtisodiy qarama-qarshilik harbiy kurashlar dinamikasi bilan uzviy bog‗liq hisoblanadi; harbiy harakatlarni olib borish uchun sarflanuvchi resurslar iste‘molining ortishi qarshi kurashuvchi tomonlar iqtisodiyotining ―harbiy yo‗l‖ga tushirilganligini va uning qanchalik chuqurlashganligini ko‗rsatadi, harbiy ishlab chiqarish tuzilmasi va hajmini belgilab beradi. Quyidagilar iqtisodiy jihatdan bir-biri bilan qarama-qarshi kurashuvchi tomonlarning asosiy maqsadlari hisoblanadi: qarama-qarshi tomonning xo‗jalik faoliyati sohalarini qisqartirish (ishlab chiqarish va mahsulot sotib olish hajmini oshirish yoki kamaytirish, iqtisodiyotning mobilizatsion tayyorgarlik darajasini oshirish va shu kabilar); sanoat hududlari, ishlab chiqarish obyektlari, transport va boshqa xo‗jalik maydonlarini yo‗q qilish (egallab olish, buzib tashlash) yoki himoya qilish. Iqtisodiy qarama-qarshilik borasida o‗zaro kurashuvchi tomonlarning kurash strategiyalari, odatda, quyidagi maqsadlarga bo‗ysundirilgan bo‗ladi: 1) strategik xomashyo, oziq-ovqat, qurol-yarog‗ va harbiy texnika eskporti (importi) hajmlarini oshirish yoki kamaytirish; 2) qarz va kreditlar berish yoki olish; 3) xomashyo va boshqa resurslarning strategik zaxiralarini yaratish; 4) qarama-qarshi tomonlarning iqtisodiyotini beqarorlashtirish; 5) asosiy ishlab chiqarishlar, transport kommunikatsiyalarini zaxiralash; 143 6) ittifoqchi davlatlar va neytral mamlakatlarning ishlab chiqarish quvvatlari, xomashyo va boshqa resurslaridan keng foydalanish. Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotini har tomonlama taraqqiy ettirish, uning jahon xo‗jaligidagi raqobatbardoshligini oshirish, iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash maqsadida yuqorida tilga olib o‗tilgan iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning turli usul va vositalaridan keng foydalanish talab etiladi. Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|