Va adabiyoti universiteti
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2 gul+chi цветовод flower-grower, florist 3 gul+zor цветник flower bed 4 gul+don цветочный горшокваза flowerpot 5 gul+chilik цветоводство flower-growing, 6 gul+iston цветочный край florishing city 2-slayd. “Gul” so‘zining yasalish andozalarini ko‘rsatish. A. Sodda yasama so‘zlar: gul+chi, gul+zor, gul+don,gul+chilik, gul+iston, gul+li, gul+gun. B. Qo‘shma yasama so‘zlar: gul+dasta, gul+bog‘,gul+safsar\safsargul, gul+toji+xo‘roz, gul+g‘uncha, gul+i+beor. C. “Gul” so‘zining shakl yasalish andozalarini qi yos lang: gul+i / gul+lar+im / gul+lar+ni, gul+ga / gul+ing+lar / gul+im,gul+lar / gul+lar+ing / gul+ingiz 3-slayd. “Gul” tarkibli so‘zlarning mavzuiy guruhlanishi. A. Shaxs otlari: a) kasb-kor: gul+chi; b) kishi otlari – ismlar: Gulchiroy, Gulruxsor,... B. O‘rin-joy otlari: Guliston, gulzor, Gulobod. V. Narsa-jihoz otlari: gul+don. G. O‘simlik (gul) nomlari: gulsafsar, gultojixo‘roz,... Maktab o‘quvchilari uchun tavsiya etilgan lug‘atlardan foydalanib, yuqoridagi mavzuiy guruhlarni to‘ldirib kelish uy vazifasi sifatida topshirilishi mumkin. O‘qituvchi darslikda tavsiya etilgan har bir qoida, mashq topshiriqlariga ijodiy yondashishi, o‘rni kelganda o‘quvchilarning bilim darajasiga moslab topshiriqlarnio‘zgartirishi ham mumkin. Bolaga lug‘aviy ma’nosini tushuntirish qiyin bo‘lgan so‘zlarni, ayniqsa, mavhum tushunchalar nomlarini tavsiya etmagan ma’qul. Darslikning 52 14-darsda quyidagi 48-mashq berilgan: “Nuqtalar o‘rniga qavs ichidagi mos qo‘shimchalarni qo‘yib gaplarni ko‘chiring. Mard…(-chi, -lik, -kor) – bu ezgu tuyg‘u muqaddas fazilat, tabarruk meros. Mard bo‘lgan kishilarda (-lar, -cha, -da) haqiqat, qanoat, sabr, ezgulik, vijdon, adolat, diyonat, insof, (be-, ba-, no-)…mardlarda yo‘g‘izlik, yomonlik, ojizlik, makkorlik, hasad, adolat, tubanlik, noinsoflik kabi sifatlar…(-da,-chi,-ni) uchratish mumkin.” Keltirilgan mashqdagi diyonat, ezgulik, iroda, xuruj, manzur, mulozim kabi so‘zlarni tushunish o‘quvchilarga biroz qiyinchilik tug‘diradi, natijada ularning fanga qiziqishi susayadi. Topshiriqni 15-darsning 51-mashqidagi topshiriqqa nisbatan ham qo‘llash mumkin. O‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirish uchun ularning yoshiga mos “Gulxan”, “G‘uncha” jurnallari, “Tong yulduzi” gazetasi yoki bolalar adabiyotidan misollar keltirish maqsadga muvofiq.Bunda ham topshiriq bajariladi, ham o‘quvchilarni gazeta, jurmal o‘qishlariga qiziqishlari ortadi. Tilshunoslikka oid manbalarning birida “So‘zning orfografiyasini bilish uchun uning biografiyasini bilmoq kerak”, degan asosli e’tirof bor. “Morfologiya” bo‘limining asl mohiyati ham so‘zga, uning har bir shakliga diqqatni jalb qilib, o‘quvchini savodli yozishga o‘rgatishdan iborat. Darslikdagi 19-dars mavzusi masalan, 69–70-mashq topshiriqlari shu maqsadga yo‘naltirilgan. Biroq bu matnlardagi yigit+cha, bog‘+ga, boylik(g)+ing, so‘ylayvering kabi so‘zlarning yozilishi bilan talaffuzini qiyoslab, chuqurroq tushuntirib berish kerak, chunki ularning tarkibi boshqa so‘zlardan farq qiladi. Xuddi shu kabi holatlarda o‘qituvchining ilmiy salohiyati, o‘quvchida ona tiliga bo‘lgan munosabatni tarbiyalashdagi xizmati sezilishi kerak. Demak, o‘qituvchi darslikda berilgan tayyor materiallardan foydalanibgina qolmay, balki o‘z bilimi bilan ularni to‘ldirishi, o‘quvchini ijodiy fi krlashga o‘rgatish uchun badiiy so‘zlar olamiga yetaklashi ham kerak. Masalan, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan matniy parchalar tavsiya etish, 52 Ona tili.6-sinf uchun darslik/Mahmudov N., Nurmonov A, Sobirov A., Nabiyeva D. – Toshkent:Tasvir, 2012.- B.17-18 ularda ishlatilgan so‘z va so‘z shakllarini aniqlab, shu o‘rindagi qo‘llanishni tushuntirib bera olish lozim. Misollar: 1) Bekorchiga kerakmas Ishlaganga bilinmas. O‘zi qo‘lsiz-oyoqsiz, Qarasangiz, ko‘rinmas. 2) Tikuvchimas, Bichuvchimas, Ignasi ancha ekan Yoviga sanchar ekan. 3) Quyon dedi: – Tulporjon, Olib keting bedamni – Oyoq og‘ir quyonjon, Chorlang biror odamni (Vali Ahmadjon). O‘quvchining ma’naviyatiga ijobiy ta’sir etuvchi, qadriyatlarimiz aks etgan quyidagi kabi uyadosh so‘zlarqatorini tavsiya etish ham yaxshi samara beradi: a) o‘zbek, o‘zbeklar, o‘zbekcha, o‘zbekchilik,o‘zbegim; O‘zbekxon, O‘zbekoyim, ...; O‘zbekiston, ...; b) bola, bolam, bolalik, bolajon, bolaparvar, serbola, ko‘p bolali, ...; “Bolajon” telekanali, ...; c) vatan, vatandosh, vatanparvar, vatangado, vatanfurush, ...; ona-Vatan, Vatanim – onam, ... Bolalar adabiyotida uchraydigan noodatiy yasalishlarni, o‘xshash so‘z shakllarini, takrorlarni toptirish, ularning qo‘llanishini tushuntirish ham o‘quvchida so‘z va so‘z tarkibiga qiziqishni uyg‘otadi. Ayrim misollar: ...Yozda changiston-u qishda Balchig‘iston ko‘chamen. (E.Vohidov) Gul bo‘lib, gulgul yonib, Gulshan aro Gulchehralar... (E.Vohidov) |