Valyuta kursi, to‘lov balansi va uning taqchilligi (2 soat) To‘lov balansi, uning tuzilishi va taqchilligi

SDR birligi qiymati (1994 yil 15 avgustdagi holati)

Valyuta	Valyuta qiymati (valyuta birligi)*	15 avgustdagi almashtirish kursi**	Dollar ekvivalenti:***
Nemis markasi DM	0,4530	1,55150	0,291787
Fransuz franki	0,8000	5,32800	0,150150
YApon ienasi	31,8000	100,370000	0,316828
Buyuk Britaniya Funt sterlingi	0.0812	1,54400	0,125373
AQSH dollari	0,5720	1,00000	0,572000
JAMI			1,456138

Izoh: 1 SDR=1,45 614 AQSH doll. AQSH doll.= 0,686748 SDR***
SDR savatchasining valyuta komponentlari.
** Valyuta birliklarida AQSH dollari uchun almashuv kursi, bir funt uchun AQSH dollarida hisoblangan funt sterlingi kursidan tashqari.
*** valyuta komponenti ahamiyatining almashuv kursi ahamiyati nisbatining natijasi sifatida hisoblangan AQSH dollaridagi ekvivalent.
**** AQSH dollarining SDRdagi rasmiy qiymati-dollar ekvivalenti summasiga teskari kattalik ya’ni verguldan sung oltinchi belgigacha 1/1,456138.

Ko‘pgina iqtisodchilar SDRni kamroq zahira valyuta sifatida, ko‘proq kredit sifatida ko‘rish mumkin deb hisoblaydilar. Xullas, SDR ham zahira valyuta ham kreditdir. Uni yaratuvchilardan biri aytganidek SDR “ayrimlar qora yo‘lli oq ayrimlar oq yo‘lli qora jonivor sifatida ko‘radigan” - zebraga o‘xshaydi.

Valyuta savatchasi qiymati asosida belgilanadigan yana bir jamoa zahira valyuta birligi EKYUdir. EKYU (Europe an curren cy unit) EIga kiruvchi Evropaning ilg‘or 12 davlati valyutalariga asoslangan edi. Ular bir valyutaning savatchadagi og‘irligi a’zo-davlatlarning EI YAMMsi va Ittifoq ichidagi eksportdagi ulushiga muvofiq belgilanadi. 1 EKYU taxminan 1,3 AQSH dollariga tenglashtirilgan edi. SDRdan farqli ularoq EKYUning rasmiy emissiyasi qisman naqd oltin va dollarga aylantirilgan. EKYU emissiyasining hajmi SDRdan ko‘p.
Xuddi SDR kabi EKYU ham naqdsiz shaklda - ular bo‘yicha naqdsiz ko‘chirishda markaziy banklar (yoki tijorat banklari) schyotlarida yozuv sifatida namoyon bo‘ladi.
Evropa valyuta tizimida (EVT) EI har bir a’zosi valyutasining EKYUda hisoblangan asosiy kursi belgilangan. Mana shu asosiy kurs negizida valyutalarning o‘zaro kursi hisoblanadi. Bu kursdan kurslar amalda 2,25% dan ortiq farq qilishi mumkin emas. EVTga qo‘shilgan ispan peseti uchun imtiyozli rejim va Italiya lirasi uchun 1993 yil avgustidan 15% gacha o‘zgarishlar chegarasi o‘rnatilgan.
EKYU yaratishdan maqsad - ayrim EIga a’zo davlatlarni valyuta kurslarining barqarorligiga erishish edi. EKYUni yaratishning undagi muhim tomonlaridan biri AQSH dollarining oltinni o‘rnini bosish uchun etarli darajada ishonchli emasligidir.
Bundan tashqari EKYUni yaratish Evropa valyuta tizimini dollar o‘zgarishi va AQSHning iqtisodiy total diktatiga bog‘liqlikdan ozod qilinishi ham ko‘zda tutildi. EKYU qo‘shma fondlar va xalqaro valyuta-kredit moliya tashkilotlarida valyuta birligi sifatida, yagona qishloq xo‘jaligi narxlari, EI a’zolari markaziy banklarining valyuta intervensiyasini o‘tkazishda hisob-kitoblari valyutasi sifatida namoyon bo‘ladi. 500dan ortiq yirik xalqaro tashkilotlar EKYUdan kredit berishda foydalanadilar.


4. Evropa iqtisodiy hamjamiyatining tuzilishi yagona Evropa valyutasini yaratishni ko‘zda tutmagan edi. Ammo 70-yillarning o‘rtalariga kelib yagona valyuta ittifoqini tuzish yo‘llarini qidirish faollashdi. Evropa hamjamiyati liderlari nafaqat AQSH dollariga muqobil valyuta birligini yaratish, balki valyuta intervensiyasini amalga oshirish, valyuta o‘zgarishlarini davlat tomonidan nazorat qilishni amalga oshirishga harakat qildilar.
Murakkab muzoqaralar natijasida EI doirasida 1979 yilning martida Evropa valyuta tizimi (EVT) tashkil topdi. EVT - umumiy iqtisodiy munosabatlarni namoyon qiluvchi, iqtisodiy integratsiya doirasida milliy valyutalarning ishlashi bilan bog‘liq bo‘lgan xalqaro (mintaqaviy) valyuta tizimidir. EVT - jahon valyuta tizimining eng muhim tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi.
Evropa valyuta tizimini yaratilish tarixining asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat. 1972 yilda EIHning, Vazirlar Kengashi hamjamiyatiga kiruvchi davlatlar valyutalarining bir-biriga nisbatan o‘zgarishi amplitudasini cheklash haqida qaror qabul qildi. Ushbu maqsadga erishish uchun Markaziy banklar valyuta bozoridagi intervensiyalarini muvofiqlashtirishlari lozim edi. SHunday qilib “Evropa valyuta iloni” tug‘ildi. EIH, davlatlari valyutalarining bir-biriga nisbatan kursining o‘zgarishi turli yillarda ±4,5% gacha ruxsat berildi. Grafik tasvirda “ilon” EIhga a’zo 6ta davlat (GFR, Fransiya, Italiya, Niderlandiya, Belgiya, Lyuksemburg) valyutalarining o‘zaro kursining o‘zgarishlarini eng kam miqdorini bildirgan. Agar mamlakat valyutasining kursi mumkin bo‘lganidan pastga tushib ketsa, Markaziy bank milliy valyutani chet el valyutasida sotib olishi lozim bo‘lgan.
“Valyuta iloni” a’zo-davlatlarning u yoki bu tarkibi bilan 1979 yilda V.Jiskar d, Esten va G. SHmidt taklifi bilan Evropa valyuta tizimi kiritilgunicha amalda bo‘ldi. EVT o‘zida uch muhim elementni (EKYU - EVT asosiga, valyuta kurslari va intervensiyalari mexanizmi, Hamjamiyat davlatlari valyutalari nisbatida har ikki tomonga ±2,25% dan ortiq o‘zgarishi mumkin emasligini) qamrab oladi. Evropa valyuta tizimida valyuta intervensiyasi bilan bog‘liq vaqtinchalik to‘lov balansi defisiti va hisob-kitoblarni qoplash uchun Markaziy banklarga kredit berish yo‘li bilan davlatlararo mintaqaviy valyutani tartibga solish amalga oshirilagan. Evropa valyuta tizimi oldiga quyidagi maqsadlar qo‘yilgan:

• 
  EI ichida yuqori valyuta barqarorligini o‘rnatish;
  
• 
  barqarorlik sharoitida o‘sish strategiyasining asosiy elementi bo‘lish;
  
• 
  iqtisodiy rivojlanish jarayonlarining o‘zaro bog‘liqligini kuchaytirish va Evropa jarayoniga yangi turtki berish;
  
• 
  xalqaro iqtisodiy va valyuta munosabatlariga barqarorlashtiruvchi ta’sir ko‘rsatish.
  

Evropa valyuta tizimi harakat mexanizmi EKYU tashkil qilish va barqaror, ammo tartibga solinuvchi EI davlatlari orasida valyuta kurslari orqali qiymatni o‘zaro o‘lchash negizini o‘rnatishni ko‘zda tutadi. EVT valyuta rezervlarini umumiy foydalanishga berilishini kafolatlaydi. YAratilgan tizim EI ichida kredit mexanizmlarining butun bir arsenalini harakatga keltiradi. Evropa valyuta tizimining faoliyat jarayoni va rivojlanish “Delar rejasi” bilan chambarchas bog‘liq. 1989 yilda EIning atoqli arbobi (EIK raisi) J.Delar Evropa valyuta birlashuvining uch bosqichli rejasini tasvirlagan hisobotni taqdim qildi. Bu plan quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1) alohida EI davlatlarining muvofiqlashtirilgan iqtisodiy va valyuta siyosatini amalga oshirish; 2) EI Markaziy bankini tashkil qilish; 3)Milliy valyutalarni EI ning yagona valyutasiga almashtirish.
1990 yilda Evropa valyuta tizimi kengaydi. Unga Angliya, Ispaniya, Portugaliya kirdi. 1991 yilda yagona Evropa hududini tashkil qilish haqidagi Maastrixt shartnomasi imzolandi. Bu shartnomaga muvofiq EI a’zolarining hukumat boshliqlari valyuta ittifoqini tuzish haqida kelishib oladilar.
G‘arbiy Evropa valyutalari o‘zgarishini tartibga solish maqsadida tuzilgan Evropa valyuta tizimi qariyb 15 yil mobaynida o‘z vazifalarini muvaffaqiyatli bajardi. Ammo 1992 yilning kuzidan u izdan chiqa boshladi. Bir yil mobaynida 1992 yil sentyabridan EVT dan Angliya funt sterlingi, Ispaniya peseti va Portugaliya eskudosi devalvasiya qilindi.
Buning asosiy sabablaridan biri - qayd qilingan davlatlar markaziy banklarining valyuta devalvasiyasiga umid qilib, kursni pasayishiga o‘ynayotgan birja olib-sotarlarining tobora kuchayayotgan hujumlariga dosh berishga qodir emasliklaridadir. Natijada 1993 yil yozida EVT ga kiruvchi 8 pul birligidan 5 tasi - Fransiya va Belgiya franki, Daniya kronasi, Ispaniya peseti va Portugaliya eskudosi o‘rnatilgan eng past darajaga tushib qoldi. Markaziy banklar tomonidan o‘z valyutalarini sun’iy ravishda ushlab turish mumkin emas degan qapop qabul qilindi. Ular belgilangan kurslar atrofida u yoki bu tomonga 15%ga o‘zgarishlari mumkin. Markaziy banklar shuningdek almashish kurslarini qo‘llash maqsadida yuqori darajada saqlab turgan hisobga olish stavkalarini pasaytirishlari mumkin.
Maastrixt shartnomasi qaroriga muvofiq EI davlatlari tomonidan valyuta ittifoqi tuzishning oxiri, ya’ni milliy valyutalar bir-biriga nisbatan yakuniy qayd qilinadigan bosqichi 90-yillar oxirida ro‘y berishi kerak edi.
EI rejasiga binoan valyuta ittifoqni tashkil qilinishi uch bosqichda amalga oshirilishi kerak edi.
1998 yilda boshlanadigan birinchi bosqichda valyuta ittifoqiga kirish uchun ruxsatnoma beradigan mezonga javob beradigan davlatlar aniqlanadi. Maastrixt shartnomasi tomonidan belgilangan bu mezonli qarorga quyidagilarni - inflasiya darajasi, davlat byudjeti kamomadi (3%dan ortiq emas), hisobga olish stavkasining o‘lchami, milliy valyutaning barqarorligi va boshqalarni kiritish mumkin.
Ushbu mezonlarga to‘liq javob beruvchi davlatlar birinchi guruhga kirib, bu guruh davlatlari, valyuta ittifoqini tashkil qiladi. Avvaliga bu mezonlarga faqat Germaniya, Lyuksemburg, Irlandiya va Avstriya javob bergan edi. 1998 yilning oxirigacha Markaziy Evropa banki tashkil qilinib, Evropa Markaziy banklar tizimi harakatga keltirildi.
Ikkinchi bosqichda (1999-2001 yy.) Markaziy Evropa banki, birinchi qadam sifatida valyuta almashtirish bo‘yicha operasiyalarda yagona valyutani ishlata boshladi. Tijorat banklari va moliyaviy tashkilotlar undan valyuta bozorlarida keng foydalanisha boshladilar.
Keyingi uchinchi bosqichda (2002 y.) milliy tanga va qog‘oz pullarni yangi Evropa pul birligi EVRO bilan almashtirildi. YAngi yagona valyuta naqd pul muomalasiga kiritildi. Milliy valyutada amalga oshirilayotgan hisob-kitoblar tizimiga mos o‘zgartirishlar kiritildi. Boshlanishida (6 oy mobaynida) yangi valyuta milliy valyutalar bilan bir vaqtda muomalada bo‘ldi. Bu davrning oxiriga kelib, rejaga muvofiq milliy valyutalar “to‘lov vositasi statusini yo‘qotdilar”. Uchinchi bosqichda Evropa valyuta-iqtisodiy ittifoqi hududida barcha bank schyotlari Evropa valyutasiga konvertirlanadigan bo‘ldi.
YAgona Evropa valyutasi, iqtisodchi olimlarning fikricha, dunyoda eng kuchlilardan biri bo‘lishi uchun barcha imkoniyatlarga ega. U inflyasiya bilan ko‘rashishni engillashtirib, AQSH va YAponiya bilan bozorlar uchun ko‘rashda EI davlatlari tovar va xizmatlarining raqobatbardoshliligini oshirib EI barqarorligining muhim omiliga aylanib boradi.
EVROning paydo bo‘lishi qimmatli kog‘ozlar bilan bog‘liq barcha kelishuvlar hajmining oshishiga olib kelishi lozim. YAgona valyutaning kiritilishi butun dunyo investorlarining EI ga bo‘lgan qiziqishlari tobora oshirib bormoqda. EVRO ni juda muhim bo‘lgan valyuta bozoriga aylantirish kerak. YAgona valyutaning o‘zi esa kapital bozorida dollarning o‘rnini egallash uchun barcha imkoniyatlarga ega. EVRO ga o‘tish butun dunyodagi moliyaviy holatga muhim o‘zgartirishlar kiritmoqda. YAgona Evropa valyutasi dollar va iena bilan teng raqobat qilishi mumkin. Banklar, qonunga ko‘ra, kelishuvlar sonining keskin o‘sishi va investitsiyalarning yanada baynalminallashuvi sababli moliyaviy bozorlarda oladigan foydalarining oshishiga umid qilishlari kerak.
YAngi pul birligi, shuningdek bor valyutani boshqa valyutaga almashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan sezilarli harajatlarni yuqotish imkonini beradi. Bu harajatlar ba’zi hisob-kitoblarga qaraganda yiliga 40 mlrd. AQSH dollaridan 50 mlrd. dollargacha borgan. Masalan, 2 ming dollar bilan 10-12 kun G‘arbiy Evropa davlatlari bo‘ylab yurgan fransuz sayyohi bir valyutani ikkinchi valyutaga almashtirishda bu summaning qariyb 40-50%ini yo‘qotgan. Ayni paytda, EVROning paydo bo‘lishi bilan negizida EI ichida endi tenglashtiriladigan hisobga olish stavkalari farqi yotadigan operasiyalar ham yo‘qoladi.
5. Xalqaro valyuta va moliya-kredit bozorlari jahon xo‘jaligida, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning juda muhim bo‘g‘inlaridan biridir. XX – XXI asrlar bo‘sag‘asida jahon mamlakatlarida moliya bozorlari gurkirab rivojlandi. Dunyoning ilg‘or davlatlari umumiy moliya aktivlari, ularning yalpi ichki mahsulotiga (YAIM) nisbatan 2,5 barobarga o‘sdi. Jahon valyuta va savdo operasiyalari qiymatlarining nisbati esa dunyoning ilg‘or davlatlari umumiy aktivlari, ularning yalpi ichki mahsulotiga nisbatan 2,5 barobar tez o‘sdi. Jahon valyuta va savdo operasiyalari qiymatlarining nisbati 1980 yildagi 10:1 dan 1992 yildagi 60:1 gacha o‘sdi. SHu bilan birga, xorij ekspertlarining fikricha, davlat obligasiyalarining xalqaro bozori ba’zi bir kattaliklar bo‘yicha faqatgina 1920 yildagidek faoldir. Kapitalni harakatchanligi asr boshidagi darajaga yaqinlashmoqda, xolos.
Jahon iqtisodiyotida faoliyatidagi kapital davriy oboroti qonuniyati moliyaviy bozor rivojlanishining obektiv asosidir. Jahonning ba’zi joylarida ortiqcha erkin kapital paydo bo‘ladi, ba’zi joylarda unga talab paydo bo‘ladi. Jahon valyuta moliya-kredit bozorlari bu qarama-qarshiliklarni jahon xo‘jaligi darajasida hal qiladi. Jahon valyuta, kredit, qimmatli qog‘ozlar bozorlari tashkil topishining ko‘rinishi quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- kapitalning ishlab chiqarish va bank ishida konsentrasiyasida;
- xo‘jalik aloqalarining baynalminallashuvida;
- banklararo telekommunikasiyalarining rivojlanishida.
Valyuta bozorlari - xorijiy valyutaning milliy valyutaga bo‘lgan talab va taklifi asosida hosil bo‘luvchi kurs bo‘yicha oldi-sotdisini amalga oshiriladigan markazdir. Milliy valyuta bozorlari rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan barcha davlatlarda mavjud. Milliy bozorlar va ularning o‘zaro aloqalari rivojlanib borishi bilan yagona jahon valyuta bozori vujudga keladi. U o‘z ichiga jahon, mintaqaviy, milliy (mahalliy) valyuta bozorlarini o‘z ichiga oladi. Bu bozorlar valyuta operasiyalarining hajmi, xarakteri va operasiyalarda qatnashayotgan valyutalar miqdori bilan bir-biridan farq qiladi. Jahon valyuta bozorlari jahon moliya markazlarida (JMM) to‘planadi.
Jahon moliya markazlari - bu banklar, ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari yig‘iladigan joy. Unda xalqaro valyuta, kredit, moliya operasiyalari, qimmatli qog‘ozlar, oltin oldi-sotdisi amalga oshiriladi. Xalqaro moliya markazlari orasida London, Nyu-YOrk, Frankfurt, Parij, Syurix, Tokiodagi bozorlar ajralib turadi. 1973 yildan 1992 yilgacha valyuta operasiyalar hajmi kuniga 10-20 mln. AQSH doll. dan 900 mlrd. AQSH doll.ga o‘sdi.
90-yillarning boshida xalqaro valyuta savdosining 50% ga yaqini uch jahon valyuta bozorida amalga oshiriladi. Jumladan, London valyuta bozorida kuniga 187 mlrd. doll., Nyu-YOrk - kuniga 129 mlrd. doll., Tokio valyuta bozida esa kuniga xalqoro valyuta savdosining 115 mlrd. dollari amalga oshirildi. 90-yillar o‘rtasiga kelib, xalqaro valyuta operasiyalarining umumiy kunlik hajmi 1 trln. 230 mlrd. doll. ga etdi. Mintaqaviy va mahalliy valyuta bozorlarida ma’lum bir konvertirlanadigan valyutalar bilan operasiyalar o‘tkaziladi. Masalan, Xitoyning valyuta markazlarida 5ta asosiy sanoati rivojlangan davlatlarning valyutalari bilan operasiyalar o‘tkazadi. Zamonaviy jahon xo‘jaligida valyuta bozorlari uchun quyidagilar o‘ziga xosdir:

1. 
   Jahon xo‘jalik aloqalarining baynalminallashuvi, valyuta savdosi amalga oshirishda avtomatik aloqa vositalaridan keng foydalanish asosida valyuta bozorlarini baynalminallashuvi;
   
2. 
   Valyuta operasiyalarining nomarkazlashuvi va global miqyosi;
   
3. 
   Valyuta operasiyalarining unifikasiyasi;
   
4. 
   CHayqovchilik savdosining keng miqyosidaligi.