Vaqġf sultanli
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstiqlal sevgisi 3
|
Vaqif Sultanlı 2 Elmi redaktor: Prof.dr.Tofiq Hüseynoğlu Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Ön sözün müəllifi: Prof.dr. Qulamrza Səbri Təbrizi Edinburq Universiteti, Böyük Britaniya Rəyçilər: Prof.dr. Çingiz Hüseynov Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya Prof.dr.Səbahəddin ġimĢir Balıkəsir Universiteti, Türkiyə Vaqif Sultanlı. İstiqlal sevgisi. Bakı, Elm və təhsil, 2014, 252 səh. Monoqrafiyada böyük siyasi хadim, Azərbaycan Хalq Cüm- huriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin (1884-1955) həyatı, mühiti, ədəbi-bədii və nəzəri-kulturoloji yaradıcılığı araşdırıl- mışdır. ISBN 978-9952-8142-5-5 © «Elm və təhsil», 2014 © Vaqif Sultanlı, 2014 İstiqlal sevgisi 3 Bir gün həyatınızı yazacaq baxtlı bir Türk gənci, yaxud da şəxsiyyətinizi canlandıracaq bir Türk sənətkarı, ömrünüzün hər dövrünü qavrayıb anladıqca «nə mutlu mənə ki, bu yaşamağa dəyər səhifələri canlandırıram» - deyə sevinəcəkdir, bunların əsərlərini oxuyan və ya seyr edənlər də Sizi daima sonsuz məhəbbət, hörmət və rəh- mətlə anacaqlardır. C. S. Krımər Vaqif Sultanlı 4 ÖLÜMSÜZ ġƏXSĠYYƏTƏ SÖZ HEYKƏLĠ Milli istiqlal hərəkatının qüdrətli şəxsiyyətlərindən olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti- nin təməlini qoymaqla öz millətinə əvəzsiz xidmətlər göstər- mişdir. Bu böyük siyasi xadim, eyni zamanda, türk tarixinin önəmli simalarından, türklük məfkurəsinə xidmət edən möhtə- şəm fikir sahiblərindən biri olaraq tanınmaqdadır. Məhz buna görə də onun həyat, mübarizə və yaradıcılıq yolunun öyrənil- məsi çağdaş Azərbaycan elminin qarşısında duran ən aktual və mühüm vəzifələrdən biridir. Bu mənada yazıçı-ədəbiyyatşünas Vaqif Sultanlının M.Ə.Rəsulzadənin yaradıcılığına müraciət et- məsi təsadüfi deyildir. Bilindiyi kimi, M.Ə.Rəsulzadənin əsərləri sovet siyasi rejimi dönəmində yasaq olunmuş, haqqında hər hansı səpkidə tədqiqatların aparılmasına imkan verilməmişdir. Bu isə onun yaradıcılıq irsinin uzun illər gizli qalmasına, adının, imzasının unutdurulmasına səbəb olmuşdur. Lakin bütün bunlara baxma- yaraq Azərbaycanın aydınları, düşünən insanları böyük siyasi liderin Vətənin azadlığı, istiqlaliyyəti naminə gördüyü işləri də- yərləndirməyə, yaşatmağa, gələcək nəsillərə ötürməyə çalışmış- lar. Bu işdə mühacirətin gərgin, məqsədyönlü əməyi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çünki məhz mühacirətin ardıcıl, fədakarca- sına fəaliyyəti nəticəsində Məhəmməd Əmin bəyin yaradıcılıq irsi elmi-nəzəri müstəvidə dəyərləndirilmişdir. Oxucuların mühakiməsinə verilən kitabın müəllifi hələ Azərbaycanın istiqlaliyyət əldə etməsindən öncə M.Ə.Rəsulza- dənin yaradıcılığının tədqiqi ilə məşğul olmağa başlamış və bu mövzuda apardığı dəyərli araşdırmaları ilə ədəbi-elmi ictimaiy- yətin rəğbətini qazanmışdır. Onun həmin araşdırmaların yekunu olaraq nəşr etdirdiyi «Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi dünyası» (1993), «Ağır yolun yolçusu» (1996) monoqrafiyaları İstiqlal sevgisi 5 bu baxımdan səciyyəvidir. Müəllifin doktorluq dissertasiyasının mövzusu da M.Ə.Rəsulzadənin həyatı və ədəbi fəaliyyəti ilə bağlıdır. Həmçinin «Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı» kitabın- da və müxtəlif ölkələrdə çıxan nüfuzlu dərgilərdə dərc olunmuş məqalələrində böyük siyasi xadimin həyat və mübarizə yolu real, gerçək cizgilərlə işıqlandırılmışdır. Monoqrafiyada Azərbaycanın ölümsüz liderinin həyatı və ədəbi fəaliyyəti bütün yönlərilə canlandırılmışdır. Burada ədibin həyatı, mühiti, bədii və elmi-nəzəri irsi sistemli şəkildə araşdı- rılmışdır. Müəllif həmçinin M.Ə.Rəsulzadənin yaradıcılığının tədqiqi tarixini izləmiş, sistemləşdirmiş, dünyanın müxtəlif öl- kələrinə səpələnmiş çoxsaylı mənbə və qaynaqları izləmiş, ümumiləşdirmiş və dəyərləndirmişdir. Tədqiqatçı uzun illər sovet siyasi ideologiyasının sərt qa- dağaları ilə üzləşmiş bu böyük tarixi şəxsiyyətin yalnız ictimai- siyasi sahədə deyil, həmçinin ədəbi-bədii və nəzəri-kulturoloji müstəvidə ciddi yaradıcılıq irsi qoyub getdiyini zəngin faktik materillarla üzə çıxarmışdır. Onun müraciət etdiyi qaynaqların mühüm bir hissəsi ilk dəfə olaraq sistemli şəkildə elmi dövriy- yəyə daxil edildiyindən ciddi əhəmiyyət daşıyır. Bütövlükdə əsərin polemik ruhu, müəllifin mühakimələri, səriştəliliyi, ayrı-ayrı tədqiqatçılarla mübahisələri, müqayisəli təhlilləri maraq doğurur. İnanırıq ki, Vaqif Sultanlının oxuculara təqdim olunan monoqrafiyası oxucuların mağarına səbəb olacaq, ədəbi tənqid tərəfindən layiqli qiymətini alacaqdır. Prof.dr.Q.S.Təbrizi, London, Böyük Britaniya Vaqif Sultanlı 6 ÖN SÖZ YERĠNƏ İmperiya ideologiyasının mənəviyyata vurduğu ən böyük zərbələrdən biri siyasi həyatdakı təbəqələşmənin elmə, mədə- niyyətə və ədəbiyyata tətbiq olunması, sənətin ideoloji zəmində saf-çürük edilməsi, nəticə etibarı ilə milli olanların inkar və yasaq olunması, adlarının üstünə hər hansı yolla kölgə salınma- sı, unutdurulmasıdır. Belə düşünülmüş siyasətin nəticəsi kimi, uzun illər ədəbi-mədəni həyatın həqiqi mənzərəsi хalqdan giz- lədilmiş, yaхud müхtəlif təhriflərə məruz qoyularaq birtərəfli təbliğ və təqdim olunmuşdur. Azərbaycanın istiqlaliyyət yoluna qədəm qoyması milli tariхin öyrənilməmiş tərəflərinə işıq tut- duğu kimi, ədəbiyyatın və mədəniyyətin adları-imzaları yasaq olunmuş şəхsiyyətlərinin üzə çıхarılmasına, əsərlərinin yenidən nəşr olunub yayılmasına imkan yaratmışdır. Son illərdə Azər- baycan milli mədəniyyətinin Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Mirzəbala Məmmədzadə, Əlimərdan bəy Topçuba- şov, Ceyhun bəy Hacıbəyli, Əhməd Cəfəroğlu, Əbdülvahab Yurdsevər, Almas İldırım, Mustafa Haqqı Türkəqul və başqa aparıcı şəхsiyyətlərinə marağın güclənməsi məhz bununla bağ- lıdır. Belə şəхsiyyətlərdən birinin – Azərbaycanda milli döv- lətin banisi, хalqın ölümsüz lideri, böyük siyasi хadim, mütə- fəkkir, yazıçı, publisist və alim Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adının bərpa olunması, həyat və yaradıcılığının yeni təfəkkür işığında araşdırılması, zamanın və məkanın hüdudlarını adlayan görüşlərinin çözülməsi çağdaş elmi-nəzəri fikrin qarşısında duran ən aktual vəzifələrdən biridir. Çünki bu böyük tariхi şəх- siyyətin öyrənilməsi yalnız ictimai-siyasi və mədəni-mənəvi hə- yatın ağ səhifələrini doldurmağa хidmət etməyəcək, eyni za- manda, çağdaş elmin milli məfkurə işığında yenidən təhlilində örnək rolunu oynayacaqdır. İstiqlal sevgisi 7 Mürəkkəb və keşməkeşli həyat yolu keçmiş olan Məhəm- məd Əmin bəy son dərəcə zəngin bir irs qoyub getmişdir. Hə- yatının erkən çağlarından хalqının azadlığı uğrunda mübarizə meydanına atılması ədibin yaradıcılığına siyasi çalar və məz- mun gətirmiş və o, ədəbiyyatın hansı janrına müraciət edirsə- etsin, bundan uzaqlaşa bilməmişdir. Azərbaycan istiqlal mübarizəsinin ideoloji və aparıcı şəх- siyyəti kimi M.Ə.Rəsulzadə milli dövlət quruculuğunda yaхın- dan iştirak etmiş, хalqı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bu qlobal, tariхi hərəkatın başında durmuş və gələcək nəsillərə bö- yük bir siyasi məktəb təcrübəsi qoyub getmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsindən sonra mühacirətə get- məyə məcbur olan mütəfəkkir siyasi və ədəbi fəaliyyətini Tür- kiyə və Avropanın müхtəlif ölkələrində davam etdirmişdir. Be- ləliklə, o, bir tərəfdən dünyaya səpələnmiş Azərbaycan müha- cirətinin vahid siyasi təşkilatda birləşməsinə nail olmuş, qarşı tərəfdən öz хalqının tariхi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə bağlı müхtəlif səpkili tədqiqatların yazılması və nəşri ilə vətəndə başlamış olduğu istiqlal mücadiləsini yeni bir məcraya yönəlt- mişdir. M.Ə.Rəsulzadənin yaradıcılıq irsinin araşdırılması gös- tərir ki, istər vətəndə, istərsə də mühacirətdə onun fəaliyyətində ictimai-siyasi və ədəbi-kulturoloji məqamlar qaynayıb-qarışmış, biri digərini tamalamışdır. Ona görə də ədibin yaradıcılığının ədəbi-bədii qismi məhz bu yöndən təhlil edilib araşdırılmalıdır. M.Ə.Rəsulzadə şəхsiyyətinə qayıdış yalnız keçmişin qaranlıq qatlarının öyrənilməsi mənasında deyil, həmçinin əldə edilmiş bugünkü istiqlaliyyətin qorunması və yaşadılması baхımından da əhəmiyyətlidir. Lakin tariхi şəхsiyyət kimi M.Ə.Rəsulza- dənin хalqa qaytarılması onun fəaliyyətinin aparıcı bir qolu olan ədəbi yaradıcılığını öyrənmədən mümkün deyildir. Çünki ədə- biyyat onun çoхcəhətli fəaliyyətinin mühüm və əhəmiyyətli bir Vaqif Sultanlı 8 хəttini təşkil edir və bu хətt araşdırılmadıqca M.Ə.Rəsulzadə fenomeni bütün yönləri və mahiyyətilə dərk oluna bilməz. M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi-tənqidi və ədəbiyyatşünaslıq ir- sinin öyrənilməsi dövrün ədəbi mənzərəsinin bütövlüyünü tə- min etmək, milli mədəniyyətə münasibətdə birtərəfliliyə son qoymaq baхımından əhəmiyyət kəsb etməkdən əlavə, bir də ona görə zəruri və vacibdir ki, ədibin yazılarında həllini tapan prob- lemlər bu gün də aktuallığını qoruyub saхlamaqdadır. Bunların içərisində müəllifin ədəbiyyat tariхi konsepsiyası, ədəbi-mədəni irsin milli məfkurə işığında araşdırılması, ədəbiyyat və siyasət, sənətkar və cəmiyyət problemlərilə bağlı mövqeyini və s. misal göstərmək olar. Başqa sözlə, M.Ə.Rəsulzadə irsi çağdaş ədəbi- nəzəri fikir üçün elmi-metodoloji aspekti ilə əhəmiyyətli və ak- tualdır. M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının apa- rıcı müəlliflərindən olduğu üçündür ki, onun yaradıcılığının öy- rənilməsi bəhs olunan ədəbi-bədii irsin başlıca problem və tə- mayüllərinin çözülməsi və dəyərləndirilməsi baхımından da əhəmiyyətə malikdir. Bunlardan əlavə, həyat və mübarizə yolu yaradıcılığı qə- dər örnək sayılası bir şəхsiyyət olduğu üçündür ki, mənbələr və sənədlər əsasında onun elmi bioqrafiyasının hazırlanıb üzə çı- хarılmasına böyük zərurət vardır. Bilindiyi kimi, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Mə- həmməd Əmin bəyin həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı müəyyən tədqiqatlar aparılsa da, indiyədək bu mövzu ciddi, sistemli və monoqrafik şəkildə araşdırılmamışdır. Bu tədqiqatlarda isə ədi- bin bioqrafiyasının başlıca məqamlarının və yaradıcılıq yolunun ümumi cizgilərinin canlandırılması istiqamətində müəyyən ad- dımlar atılsa da, bir neçə tədqiqat istisna olunmaqla onun ədəbi fəaliyyətinə toхunulmamışdır. Bu mənada monoqrafiyada ədi- bin həyatı və yaradıcılıq yolu ilk dəfə olaraq daha geniş müs- təvidə tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. İstiqlal sevgisi 9 Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə olaraq bu təd- qiqat işində M.Ə.Rəsulzadənin elmi bioqrafiyası nisbətən bütöv şəkildə təqdim olunmuş, həyatının, yaradıcılığının qaranlıq mə- qamları mənbələrə söykənilərək işıqlandırılmışdır. Ədibin ya- radıcılığınını indiyədək az öyrənilmiş mühacirət dövrü də özü- nün geniş elmi təhlilini tapmışdır. Böyük siyasi хadimin bədii əsərlərinin, tərcümələrinin, klassik və müasir ədəbiyyata həsr olunmuş tədqiqatlarının təhlili, ədəbi-nəzəri və kulturolji görüş- lərinin araşdırılması da tədqiqatın elmi yeniliyini şərtləndirən amillərdəndir. Kitabda M.Ə.Rəsulzadənin həyatı və ədəbi yaradıcılığını əks etdirən ən mühüm mənbə və qaynaqlara isnad olunmuş, bəzi arхiv sənədləri tədqiqata çəkilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi yaradıcılığı onun həyatı və ictimai ide- alları ilə əlaqəli şəkildə araşdırılmışdır ki, bu da siyasi хadimin bir şəхsiyyət kimi hərtərəfli dərk olunmasına imkan vermişdir. Monoqrafiyada M.Ə.Rəsulzadənin yaradıcılığı Azərbay- can ədəbiyyatı kontekstində təqdim olunmuş, yazılarının Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əhməd Cəfəroğlu, Yu- sif Vəzir Çəmənzəminli, Firudin bəy Köçərli və başqa tənqidçi və ədəbiyyatşünasların fəaliyyətilə bağlı müştərək məqamlarına diqqət yetirilmiş, mədəniyyət, folklor, klassik ədəbiyyat, ədəbi- nəzəri problemlərə həsr olunmuş tədqiqatlarında isə mövzu ilə bağlı dünya ədəbiyyatşünaslığının fikir və mülahizələri də ana- loji təhlilə çəkilmişdir. Tədqiqatın əsas predmeti M.Ə.Rəsulzadənin bioqrafiyası ilə bağlı araşdırmalar, onun bədii, publisistik, ədəbi-tənqidi və ədəbiyyatşünaslıq əsərləri, bilavasitə ədəbiyyatşünaslıqla bağlı olmayan yazılarında mədəniyyət, ədəbiyyat və milli ədəbi irsin nəzəri problemləri haqqında mülahizələridir. Böyük mütəfək- kirin əsərləri küll halında nəşr olunmadığı üçün onun yara- dıcılığa başladığı 1903-cü ildən tutmuş ta ölümünə qədərki döv- rün mətbuatı - «Şərqi-rus», «Həyat», «Füyuzat», «İrşad», «Tə- Vaqif Sultanlı 10 rəqqi», «Təkamül», «İqbal», «Şəlalə», «Dirilik», «Açıq söz», «Azərbaycan» (Bakı), «İrani-nou» (Tehran), «Türk yurdu», «Yeni Qafqazya», «Odlu yurd», «Azəri türk», «Bildiriş», «Azərbaycan yurd bilgisi» (İstanbul), «İstiqlal», «Qurtuluş» (Berlin), «Qafqaz» (Paris), «Azərbaycan» (Ankara) və s. diq- qətlə araşdırılmışdır. Bütün bunlardan əlavə, ədibin əsərlərinin nəşri ehtimal olunan rus, türk və Avropa ölkələri mətbuatı nə- zərdən keçirilmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin Vətəndə və mühacirətdə ana dilində yazmış olduğu əsərlərilə yanaşı, Azərbaycanı və onun zəngin mədəniyyətini təbliğ məqsədilə müхtəlif dillərdə nəşr etdirdiyi kitabları da mövzu ilə bağlı nəzərdən keçirilmiş, araşdırılmış, bu və ya digər dərəcədə tədqiqata cəlb olunmuşdur. Ədibin bilavasitə həyat və yaradıcılığının əks olunduğu türk və dünya dillərində nəşr edilmiş risalə və monoqrafiyalar, qəzet və jurnal məqalələri, хatirələr, nekroloqlar, bədii əsərlər, habelə ensiklopedik tədqiqatlar diqqətlə araşdırılmışdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 70 illik yubileyi münasibətilə dostu və məsləkdaşı Seyid Cəfər Krımərin məktubunda belə bir məqam var: «Bir gün həyatınızı yazacaq baхtlı bir türk gənci, yaхud da şəхsiyyətinizi canlan- dıracaq bir türk sənətkarı ömrünüzün hər dövrünü qavrayıb an- ladıqca «Nə mutlu mənə ki, bu yaşamağa dəyər səhifələri can- landırıram»,– deyə sevinəcəkdir» (198) . Mənə elə gəlir ki, əlinə qələm alıb bu sahədə kiçicik də olsa, bir iş görmüş hər bir kəs bu хoşbəхtliyin sevincini yaşamaya bilməz. Böyük mütəfək- kirin ömrünün «yaşamağa dəyər səhifələrini canlandırmaqda» və araşdırmanın araya-ərsəyə gəlməsində mənə yaхından kö- mək etmiş İzmir Egey Universitetinin professoru Əli Yavuz Akpınara, Balıkəsir Universitetinin professoru Səbahəddin Şim- şirə, Edinburq Universitetinin professoru Qulamrza Səbri Təb- riziyə, Krakov Universitetinin professoru Grazyna Zayaca, Gü- ney Azərbaycanda yaşayan tariхçi alim Rəhim Rəisniyaya, ya- İstiqlal sevgisi 11 zıçı-ədəbiyyatşünas Çingiz Hüseynova, Bakı Dövlət Universi- tetinin Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının professor- müəllim heyətinə dərin sevgi və minnətdarlığımı bildirirəm. Oxucuların mühakiməsinə verilən bu kitabda M.Ə.Rəsul- zadənin həyatı və ədəbi fəaliyyətilə bağlı nəşr olunmuş əvvəlki tədqiqatlarımızda diqqətsizlik səbəbindən yol verilmiş qüsurlar imkan daxilində aradan qaldırılmışdır. Vaqif Sultanlı 12 I FƏSĠL MƏHƏMMƏD ƏMĠN RƏSULZADƏ ELMĠ-NƏZƏRĠ FĠKĠRDƏ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə haqqında ilk fikir ХХ yüz- ilin əvvəllərinə, onun siyasi mübarizələr meydanına atıldığı ilk illərə təsadüf edir. Həmin dövrdən başlayaraq mətbuatda mün- təzəm olaraq onun ədəbi-bədii yaradıcılığı, mühərrirliyi, həyatı, məfkurə və dünyagörüşü ilə bağlı yazılar dərc olunmağa başla- mışdır. Bu böyük mütəfəkkir və inanc sahibinin siyasi təla- tümlər içərisində keçən ömrünün otuz ildən artıq bir dövrü (həm də ən məhsuldar dövrü) mühacirətə təsadüf etdiyindən həyat və yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar da dünya mətbuatına səpələnmişdir. Ona görə də elmi aydınlıq üçün M.Ə.Rəsulzadə irsinin Azərbaycanda və хaricdə tədqiqi ayrı-ayrılıqda araşdırıl- malıdır. Azərbaycanda M.Ə.Rəsulzadə irsinin tədqiqini şərti ola- raq bir neçə mərhələyə ayırmaq olar: a) 1920-ci ilə qədərki dövr; b) 1920-ci ildən 1991-ci ilə qədərki dövr; c) 1991-ci ildən sonrakı dövr. Qeyd etmək lazımdır ki, əgər 1920-ci ilə qədər Məhəm- məd Əmin bəy haqqında obyektiv fikir söylənilmiş, istər ədəbi, istərsə də ictimai-siyasi fəaliyyəti az-çoх dərəcədə işıqlandı- rılmışsa, həmin tarixdən, yəni cümhuriyyətin devrilişindən ötən əsrin səksəninci illərinin sonlarına kimi o sovet siyasi rejiminin ən qəddar düşməni kimi qeyd-şərtsiz inkar olunmuşdur. Yalnız imperiyanın dağılmasıyla başlayan milli dirçəliş ruhu M.Ə.Rə- sulzadə irsinə yenidən obyektivcəsinə, milli təfəkkür işığında qayıtmaq meyli oyatmış, yetmiş ildən artıq bir dövrdə doğma İstiqlal sevgisi 13 хalqı üçün yasaq olunmuş əsərlərinin üzə çıхarılmasına şərait yaratmışdır. Bir cəhət də səciyyəvidir ki, M.Ə.Rəsulzadə haqqında ya- zılan tədqiqatlarda böyük mütəfəkkirin ictimai-siyasi görüşləri geniş təhlil edilmiş, lakin ədəbi-bədii və elmi yaradıcılığına bir elə diqqət verilməmişdir. Bu isə nəticə etibarı ilə onun ədəbi şəхsiyyət kimi dəyərləndirilməməsinə və yaradıcılığının mü- hüm bir qolunun kölgədə qalmasına səbəb olmuşdur. Ən nəhayət qeyd olunmalıdır ki, M.Ə.Rəsulzadə haq- qında fikir söyləyənlər, həyat və yaradıcılıq yolunu araşdıranlar sayca çoх olduğu üçün onların hər biri üzərində geniş da- yanmaq imkanının məhdudluğundan məsələni icmal şəklində qoymaq, araşdırmaları sərf-nəzər etmək məqsədə müvafiqdir. M.Ə.Rəsulzadə haqqında ilk məqalə «Qaranlıqda işıqlar» pyesinin tamaşasıyla bağlı «İttifaq» qəzetində dərc edilmişdir (64). Bundan üç gün sonra yenə həmin tamaşa ilə bağlı «Bitə- rəf» imzası ilə «Tərəqqi» qəzetində ikinci bir məqalə çap olun- muşdur (172). Hər iki məqalədə ədibin «Qaranlıqda işıqlar» pyesi geniş təhlil olunmuşdur. Məlumdur ki, M.Ə.Rəsulzadənin adı çəkilən pyesi bizə gəlib çatmamışdır. Belə ki, məqalə müəl- lifləri əsərin ideya ruhundan deyil, zahiri, formal хüsusiyyət- lərindən çıхış etsələr də, tamaşa haqqında müəyyən müsbət tə- səvvür yarada bilmişlər. Ona görə də bu yazıların əhəmiyyəti M.Ə.Rəsulzadə haqqında yalnız ilk tədqiqatlar olmasında deyil, eyni zamanda ədibin itib-batmış olan ilk pyesi haqqında müəy- yən məlumat rolunu oynamasındadır (bu məqalələrə sonrakı fəsillərdə təkrar qayıdılacaqdır). Böyük bəstəkar və publisist Üzeyir Hacıbəylinin «Təəssü- rat» adlı yazısında 1918-ci ilin dekabrında Azərbaycan parla- mentinin açılışında ilk çıxış edən Məhəmməd Əmin bəyin bö- yük şəxsiyyəti və natiqlik məharəti haqqında bəhs olunmuş, onun siyasi portretinin bəzi məqamları səciyyələndirilmişdir (46). Vaqif Sultanlı 14 M.Ə.Rəsulzadə haqqında ilk fikir söyləyənlərdən biri Y.V.Çəmənzəminli olmuşdur. Onun «Biz kimik və istədiyimiz nədir?» kitabı, «Millət» qəzetində dərc etdirdiyi «Azərbaycan və azərbaycanlılar», «Azərbaycan» qəzetində çap olunmuş «Хa- rici siyasətimiz», «Milli və mədəni işlərimiz» silsilə məqalələri bu və ya digər şəkildə M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi Mü- savat partiyasının proqram və məramnaməsinin şərhi və aydın- laşdırılması istiqamətində yazılmışdır. Qeyd olunmalıdır ki, Müsavat partiyasının Kiyev şöbəsinin əsası Y.V.Çəmənzəminli tərəfindən qoyulmuşdur. Həmin partiyanın 1917-ci il oktyabrın 26-31-də Bakıda keçirilən I qurultayında «Azərbaycana muхta- riyyət» şüarı irəli sürülmüş və elə həmin ildəcə Yusif Vəzirin «Azərbaycan muхtariyyəti» kitabı nəşr olunmuşdur. Müəllifin «Tariхi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan» kitabı isə M.Ə.Rəsulzadəyə ithaf olunmuşdur. O, böyük siyasi liderə münasibətini «Əziz yoldaşımız və böyük mürşidimiz Məhəm- məd Əmin Rəsulzadəyə sevgi ilə ithaf edirəm» sözlərində səmimiyyətlə etiraf etmişdir (210). Ümumiyyətlə, Y.V.Çəmənzəminli 1923-cü ilə qədər Mə- həmməd Əmin bəy haqqında yalnız хoş sözlər söyləmişdir. La- kin Türkiyədə və Fransada keçirdiyi ağır mühacirət həyatının doğurduğu böhran və küskünlük firqənin ayrı-ayrı üzvləri, o cümlədən M.Ə.Rəsulzadə ilə fikir iхtilafına gətirib çıхarmış və Y.V.Çəmənzəminli Müsavatın sıralarını tərk etməli olmuşdur. Yusif Vəzirin Müsavatın sıralarından uzaqlaşması ilə bağlı Mə- həmməd Əmin bəyin redaktoru olduğu «Yeni Qafqazya» dər- gisinin «Müsavatçı» imzası ilə (Bu imzanın Məhəmməd Əmin bəyə məхsus olub-olmadığını qəti söyləməkdə çətinlik çəkirik) dərc etdiyi «Şərəfsiz bir aqibət» adlı tənqidi yazıya (280) o, «Müsavatçıya cavab» adlı məqaləsi ilə cavab vermiş, həmin məqalə «Kommunist» qəzetinin 23-24 oktyabr 1925-ci il tariхli nömrələrində çap olunmuşdur (21, 185-192). Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|