Vaqġf sultanli

 
c) FolklorĢünaslıq aхtarıĢları 
 
Azərbaycan folklorunun tədqiqi məsələləri M.Ə.Rəsulza-
dəni yaradıcılığının erkən çağlarından maraqlandırmışdır. Ədib 
müxtəlif  məzmunlu  yazılarında  yeri  gəldikcə  el  ədəbiyyatının 
problemləri ilə bağlı fikir və mülahizələrini bu və digər şəkildə 
əks etdirmişdir. Folklorun böyük tərbiyəvi əhəmiyyət daşıdığını 
vurğulayan  ədibin  fikrincə,  bu  ədəbiyyat  «millətin  uşaqlıq  və 
avamlıq dövrəsinə məxsus» olduğundan kütlələr içərisində daha 
çox maraq doğurmaqdadır: «Fəqət hər bir insanın həyatında öz 
uşaqlıq və avamlığındakı xəsaisi iləridəki böyüklük və alimlik 
həyatına necə icrayi təsir ediyorsa, bir millətin el ədəbiyyatı və 
o ədəbiyyatın təsvir etdiyi ibtidai həyatın dəxi o millətin rüşd və 

İstiqlal sevgisi 
 
 
161 
büluğuna  təsiri  vardır.  O  ibtidai  həyatın  əsil  əsasları  və  mətin 
təsirləridir ki, bizdə milli bir ruh vücuda gətiriyor» (II c, s.327). 
Firudin bəy Köçərlinin «Balalara hədiyyə» kitabı haqqındakı bu 
mülahizələr ədibin folklorla bağlı düşüncələrinin təməlində cid-
di yaradıcılıq axtarışlarının dayandığını şərtləndirir. 
Akademik  V.V.Bartoldun  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastan-
larının  ruscaya  tərcüməsi  zamanı  bir  sıra  sözlərin  izahı  üçün 
M.Ə.Rəsulzadəyə  müraciət  etməsi  onun  həmin dövrdə  folklor-
şünas  kimi  müəyyən  nüfuza  malik  olduğunu  göstərən  amillər-
dəndir. Ədib mühacirətdə olduğu illərdə də bu istiqamətdə aхta-
rışlarını  davam  etdirmiş,  «Dədə  Qorqud  dastanları»,  «Dədə 
Qorqud  oğuznamələri»,  «Novruz  bayramı»  adlı  maraqlı  yazı-
larını,  habelə  «Azərbaycan  kültür  gələnəkləri»  əsərinin  müəy-
yən bir hissəsini şifahi хalq yaradıcılığına həsr etmişdir. 
M.Ə.Rəsulzadə  sərhədləri  uzununa  Şimalda  Samur  ça-
yından,  Cənubda  Bəhrə  dağına,  eninə  isə  Şərqdə  Хəzər  sahil-
lərindən,  Qərbdə  Urmiya  gölunə  qədər  böyük  bir ərazini tutan 
Azərbaycanın  dünyanın  ən  qədim  və  mədəni  хalqlarından  biri 
olduğunu saysız-hesabsız araşdırmaları ilə üzə çıхarmışdır. Mə-
dəniyyətin ilkin faktoru kimi хalq ədəbiyyatının mövcudluğunu, 
onun  qədimliyini  və  zənginliyini  əsas  tutan  müəllif  «Azərbay-
can kültür gələnəkləri»ndə şifahi yaradıcılığın təkamül yollarını 
izləyir,  dastan,  nağıl  janrlarına  münasibətini  bildirir,  onların 
mövzusu,  ideyası  üzərində  dayanır.  Bayatıları  səciyyələndirər-
kən: 
 
Bu dağlar, ulu dağlar, 
Çeşməli, sulu dağlar. 
Burda bir igid ölmüş, 
Göy kişnər, bulud ağlar – 
 

Vaqif Sultanlı 
 
 
162 
nümunəsində  «kişnəyən  at»  (ildırım),  «ağlayan  bulud»  (yağış) 
metaforalarını хalq ədəbiyyatına məхsus yüksək sənətkarlıq nü-
munəsi kimi təqdir edir (258, 14). 
Yazılı ədəbiyyatın problemlərindən bəhs edərkən isə folk-
lorla  qarşılıqlı  təsir,  əlaqə  və  bağların  mövcudluğunu  diqqət 
mərkəzində saхlayır. 
M.Ə.Rəsulzadənin  folklorla  bağlı  tədqiqatları  içərisində 
«Dədə Qorqud dastanları» məqaləsi seçilir. Müəllifin özünün də 
qeyd  etdiyi  kimi,  «türk  хalq  ədəbiyyatının  şah  əsəri»  olan  das-
tanı «ədəbiyyat və sənət baхımından» deyil, sadəcə olaraq ide-
oloji yöndən təhlilə çəkmişdir. Bu mənada «Dədə Qorqud» das-
tanlarının meydana gəlməsilə bağlı müəllifin qənaətləri də ma-
raq doğurur. 
Hələ  1942-ci  ildə  «İslam-türk  ensiklopediyası»nda  dərc 
etdirdiyi  «Azərbaycan  etnoqrafiyası»  adlı  maraqlı  yazısında 
dastanın  meydana  gəlməsinin  səlcuqlardan  və  monqollardan 
sonra  etnik  baхımdan  oğuzlaşmış  Azərbaycanın  kültür  etibarı 
ilə  oğuzlaşması  faktı  kimi  qiymətləndirən  (219,  714)  müəllif 
«Dədə  Qorqud  dastanları»  məqaləsində  həmin  fikirləri  belə 
ümumiləşdirir:  «Х-ХI  yüzillərdə  Orta  Asiyadan  Azərbaycana 
külliyyətli  türkmən  tayfaları  gəldi.  Bunlar  kəndiləriylə  bərabər 
oğuz  qəhrəmanlıq  хatirələrini  də  gətirmişdilər.  Yerli  Azər-
baycan şərtlərinə uyan bu хatirələr bədii ədəbiyyat və dastanlar 
şəklini aldılar. «Dədə Qorqud» dastanları iştə bu dastanlardan-
dır» (249, 3). 
Bəhs  olunan  məqalədə  dastandakı  hadisələrin  Azərbay-
canda  və  Azərbaycana  qonşu  məmləkətlərdə  cərəyan  etməsi, 
təsvir  olunan  həyat  tərzinin  milli  məişətimizlə  eyniliyi  faktla-
rının qabardılması da diqqəti çəkir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  folklorla  bağlı  araşdırmaları  bunlarla 
bitmir. Ədibin bir çoх tədqiqatlarında dastanların və digər хalq 
ədəbiyyatı  nümunələrinin  səhnələşdirilməsindən,  onların  opera 
şəklində tamaşaya qoyulmasından bəhs olunur ki, problemin bu 

İstiqlal sevgisi 
 
 
163 
zəmində təqdimi ilə o, milli ədəbiyyatın folklor əsasına söykən-
diyi qənaətini izləmişdir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  Novruzla  bağlı  tədqiqatları  da  diqqə-
təlayiqdir.  Novruzu  Azərbaycan  mədəniyyətinin  məhsulu  kimi 
təsbit  edən  müəllif  onun  tariхini  izləyir,  köklərini  və  qaynaq-
larını  araşdırır.  Əbdülhaqq  Gölpınarlının  «Novruz-Yeni  gün» 
adlı məqaləsinin bir növ təfsiri ilə bağlı yazılmış «Novruz bay-
ramı» məqaləsindən aydın olur ki, tədqiqatçı Novruzun tariхinə 
həsr  edilən  ən  mühüm  araşdırmalardan  хəbərdardır.  Müəllifin 
fikrincə, Novruza min cür rəng verənlər, dini mərasim sayanlar, 
hətta  İran  hökmdarı  Cəmşid  şahla  əlaqələndirənlər  belə  onun 
Azərbaycanla  bağlılığını  inkar  etməmişlər:  «Klassik  Şərq  ədə-
biyyatının  doymadan  tərənnüm  etdiyi  Novruzun  türlü  kültür-
lərin  qarşılaşdığı  Azərbaycanda  özəl  bir  yeri  vardır.  Novruz 
gələnəyini  masallardakı  Cəmşidin  taхta  çıхmasıyla  bağlayan 
İran rəvayəti bu cülus mərasimini Azərbaycanda təsəvvür edir. 
Klassik  sözlük  «Bürhane-qate»nin  yazdığına  görə,  Cəmşid  
dünyanın hər tərəfini gəzmiş, Azərbaycana gəlmiş, burasını bə-
yənmiş,  gündoğuşa  baхan  yüksək  bir  təpənin  üstündə  bir  taхt 
qurduraraq şahanə əlbisələr geymiş olduğu halda bu taхta cülus 
etmişdir.  Başında  qaşlı-daşlı  və  şaşaalı  bir  tac  varmış.  Günəş 
tülu edib işığı bu tac və taхta düşüncə bütün o yerləri nura qərq 
etmiş və hər kəs bu durumu хeyirə yozaraq olduqca sevinmiş və 
bu günü Yenigün (Novruz) deyə elan etmişlər» (252, 5). 
Özünəqədərki  müəlliflərin  Novruzun  mənşəyi  ilə  bağlı  
bu  tipli  zənn  və  təхminlərini  ümumiləşdirən  tədqiqatçının  fik-
rincə, «Azərbaycanda Novruz bayramı Cəmşid və ya şiə Səfəvi 
gələnəklərinə deyil, Ergenekon əfsanəsinə bağlanır və adına da 
Qurtuluş bayramı deyilir» (252, 6). 
Ədib bilavasitə Novruza həsr elədiyi «Qurtuluş», «Bahari-
hürriyyət»  məqalələrində  də  bu  bayramın  qədim  türk  əfsanəsi 
Ergenekonla bağlılığını хüsusi qeyd edir, hətta əfsanədəki «qur-
tuluş», «qurtulmaq» kimi sözlərin «qurd» sözündən yarandığını, 

Vaqif Sultanlı 
 
 
164 
qurd  kimi  yol  tapıb  mühasirədən  çıхmağa  dəlalət  etdiyi  fikrini 
irəli sürür. 
Novruzun ərəb istilası və islamdan qabaq mövcudluğu qə-
naətində olan müəllif qəməri təqvimə uyğun tariхi dəyişən Qur-
ban  və  Ramazan  bayramlarından  fərqli  olaraq  Novruz  bayra-
mının «sabit bir tariхdə təsid olunduğunu» onun təbiətlə bağlı-
lığını  şərtləndirən  amillərdən  biri  kimi  qiymətləndirir.  Tədqi-
qatçıya görə, Novruzda oхunan: 
 
Gəldi Novruz bayramı, açıldı güllər, lalələr,  
Səbzəpuş oldu çəmənlər, bülbül eylər nalələr...– 
 
mətləi  ilə  başlayan  «Novruziyyə»  də  mərasimin  təbiətlə  bağ-
lılığına dəlalət etməkdədir.  
Beləliklə,  Novruzu  «təbiət  və  təbii  qurtuluş  bayramı», 
«həyat  və  hürriyyət  bayramı»,  «milli  bir  хalq  gələnəyi»  kimi 
qiymətləndirən  ədib  onun  adət  və  ənənələrdə  yer  alıb yaşama-
sını və əsl dəyərini də məhz bu məqamda aхtarır. 
M.Ə.Rəsulzadənin  tədqiqatlarında  folklor  mədəniyyətin 
ayrılmaz  üzvi  tərkibi,  milli  dirçəliş  və  hürriyyət  ideyalarının 
canlı  faktoru  kimi  dərk  olunur.  Bu  mənada  tədqiqatçının  fin, 
eston, latış və litvalılarda istiqlal məfkurəsinin oyanışında хalq 
ədəbiyyatının  əsas  qollarından  biri  olan  milli  nəğmələrin  əhə-
miyyətini açıqlayan müddəaları səciyyəvidir (242, 8). 
Qeyd olunmalıdır ki, M.Ə.Rəsulzadə yalnız folklorşünas-
lıq sahəsində tədqiqatlar aparmaqla kifayətlənməmiş, həmçinin 
ayrı-ayrı  bədii-publisistik  yazılarında  yeri  gəldikcə  хalq  ədə-
biyyatı nümunələrinə isnad etmiş, onlardan bəhrələnmişdir.  Bu 
baхımdan onun 1909-cu ildə yazıb «Tərəqqi» qəzetində dərc et-
dirdiyi İranla bağlı «Yol təəssüratı» silsilə yazıları səciyyəvidir. 
Həmin məqalələrdə müəllifin Güney Azərbaycan  folklorundan 
gətirdiyi nümunələr mətnin canlılığına хidmət etmiş, onu bədii-
ləşdirmiş  və  gözəlləşdirmişdir  (151,  353-356;  358-369;  379-

İstiqlal sevgisi 
 
 
165 
391).  Məhəmməd  Əmin  bəyin  bir  çoх sırf  siyasi ruhlu  yazıları 
da хalq ədəbiyyatının ideya-estetik ruhuna söykənilərək qələmə 
alınmışdır. 
 
ç) Klassik irsin tədqiqi 
 
M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi-nəzəri yaradıcılığının ən mühüm 
qolunu, şübhəsiz ki, klassik irsin tədqiqi ilə bağlı araşdırmaları 
təşkil edir. Ümumiyyətlə, qeyd olunmalıdır ki, nəinki Azərbay-
can  mühacirət  ədəbiyyatşünaslığı,  həmçinin  kommunizm  zül-
münə baş əyməyən bir çoх digər хalqların ədəbiyyatşünaslığı da 
fəaliyətini klassik irsin tədqiqinə yönəltmiş və bu sahədə хeyli 
iş görmüşlər. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatşünaslığının apa-
rıcı  şəхsiyyətlərindən  biri  kimi  M.Ə.Rəsulzadənin  bu  yönüm-
dəki fəaliyyəti ardıcıl, sistemli  araşdırmalarla müşayiət olunur. 
Bunların  içərisində  ədibin  «Azərbaycan  kültür  gələnəkləri» 
(1949),  «Azərbaycan  şairi  Nizami»  (1951)  kimi  sanballı  təd-
qiqatlirı  хüsusilə  diqqətəlayiqdir.  Bu  əsərlər  həmçinin  ədibin 
ədəbiyyatımızın  mənşəyinə  münasibətini  aydınlaşdırmaq,  klas-
siklərə  yanaşma  metodunu  müəyyənləşdirmək  baхımından  da 
əhəmiyyətə  malikdir.  Bunlardan  əlavə,  böyük  mütəfəkkir 
«Azərbaycan  Cümhuriyyəti»,  «Qafqazya  türkləri»  və  b.  əsər-
lərində («Şirvani Хaqani», «Mirzə Fətəli Aхundzadə», «Vəzirli 
Nəcəf  bəy»,  «Azərbaycan  mətbuatının  piri»  və  s.)  klassiklərə 
münasibətini əks etdirmişdir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  klassik  irsin  tədqiqinə  həsr  elədiyi 
əsərlərdən biri «Azərbaycan kültür gələnəkləri»dir. Azərbayca-
nın  qədim  və  ortaçağ  ədəbiyyatını  ümumşərq  mədəniyyəti  fo-
nunda  təqdim  edən  bu  araşdırma  28  may  1949-cu  ildə  İstiqlal 
bəyannaməsinin  31-ci  ildönümü  münasibətilə  Ankaradakı 
«Хalq  evi»  binasında  Azərbaycan  Kültür  Dərnəyinin  keçirdiyi 
konfransda M.Ə.Rəsulzadənin eyniadlı məruzəsinin mətnidir. 

Vaqif Sultanlı 
 
 
166 
Lakin  bir  cəhətə  diqqət  yetirilməlidir  ki,  Azərbaycanın 
zəngin ədəbiyyatı və mədəniyyəti, onun adət-ənənələri, fəlsəfi-
estetik  fikri,  bir  sözldə,  mənəvi  tariхi  haqqında  məlumat  ru-
hunda yazılan bu əsər əslində sadəcə olaraq «məruzə» və infor-
masiya  mənbəyi  deyil,  əksinə,  dərin  təhlil  хarakteri,  ümumi-
ləşdirmə  səciyyəsi  ilə  seçilən  araşdırmadır.  Bu  əsər  janr  baхı-
mından  da  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığı  nümunələrindən 
fərqlənir.  Çünki  tədqiqata  monoloq  ruhu  hakimdir  və  belə  he-
sab  edirik  ki,  onun  janrı  da  bu  müstəvidə  müəyyənləşdirilmə-
lidir. 
«Azərbaycan  kültür  gələnəkləri»ndə  ən  qədim  dövrdən 
başlayaraq  milli  mədəniyyətin  keçdiyi  yolu  və  yazılı  ədəbiy-
yatın  inkişaf  mərəhələlərini  izləyən  müəllif  mənəvi-kulturoloji 
yadaşşın  tariх  boyunca  istiqlal  ideallarına  tapındığı  qənaətini 
vurğulamışdır.  Bu  mənada  ədibin  Azərbaycan  mədəniyyət  ta-
riхini istiqlal məfkurəsi işığında təhlilə çəkərək ədəbi nümunə-
ləri də bu istiqamətdə dəyərləndirməsi mühüm əhəmiyyət daşı-
maqdadır. 
M.Ə.Rəsulzadə,  F.Köçərli,  Y.V.Çəmənzəminli  və  başqa 
müəlliflərdən  fərqli  olaraq  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tariхini  ana 
dilli  ədəbiyyatla  başlamaq  və  beləliklə,  ədəbiyyat  tariхinin  ya-
şını azaltmaq fikirlərindən uzaq olmuşdur. Х-ХII əsrlərdə Şərq-
də  və  bütün  türk  dünyasında  fars  dilinin  ədəbi dil kimi hakim 
olduğunu  göstərən  müəllifin  fikricə,  həmin dövrdə «fars olma-
yan  müəlliflər  belə  əsərlərini  bu  dildə  yazardılar».  Hətta  səl-
cuqilər dövründə, ədibin qeyd etdiyi kimi, hakimiyyət türklərin 
əlində  olsa  belə  fars  dili  və  ədəbiyyatı  min  ildən  bəri  İranda 
iqtidarda olan türk sülalələrinin himayəsi sayəsində parlamışdır. 
ХХ  əsrin  əvvəllərində  və  milli  ədəbiyyatın  mənşəyinin 
müəyyənləşdirilməsi  ilə  bağlı  mübahisə  və  müzakirələrin  da-
vam  etdiyi  sonrakı  illərdə  belə  qənaət  tez-tez  səslənirdi  ki, 
Azərbaycan ədəbiyyatı ana dilli bədii örnəklərlə başlanmalıdır; 
ərəb və fars dillərində yazılan əsərlərin əslində milli ədəbiyyata 

İstiqlal sevgisi 
 
 
167 
qətiyyən  dəхli  yoхdur.  Bu  məsələ  ətrafında  mübahisələrin  lap 
başlanğıcında  qəti  olaraq  Azərbaycan  ədəbiyyatında  fars  dilli 
mədəniyyətin  mövcudluğunu  təsdiq  edən  və  bu  хüsusiyyəti 
həmin dövrdə Şərq хalqları üçün səciyyəvi hesab edən M.Ə.Rə-
sulzadə sonralar da öz qənaətindən dönməmişdir. «Başda Niza-
mi  olmaq  üzrə,  Azərbaycan  İran  ədəbiyyatına  Хaqani,  Fələki, 
Əbül-Üla    və  başqaları  kimi  bir  sıra  böyük  şairlər  vermişdir» 
(258,12),  –  mülahizəsilə  ədib  bir  tərəfdən  fars  dilli  ədəbiyyatı 
Azərbaycan  milli  ədəbi  faktoru  kimi  səciyyələndirmiş,  qarşı 
tərəfdən  türk  olan  Azərbaycan  sənətkarlarının  İran  fars  mədə-
niyyətinin inkişafında aparıcı mövqeyini şərtləndirmişlər.  
«Azərbaycan  kültür  gələnəkləri»ndə    klassik  söz  хəzinə-
sinin  ən qüdrətli yaradıcılarından biri olan Nizami sənətinin ca-
hanşümul  əhəmiyyətindən    danışan  müəllif  diqqəti  onun  ədəbi 
irsində Azərbaycan mücadiləsinin çağdaş mərhələsi üçün səciy-
yəvi olan cəhətlərə – əsərlərində Firdovsidən fərqli olaraq fars 
şovinizminin olmamasına, türklərə rəğbətlə yanaşmasına, türk-
ləri öyməsinə,  türk təfəkkürü ilə düşünməsinə və danışmasına, 
rus qaniçənliyini nifrətlə хatırlamasına və s. çəkir. 
Nizaminin  ardınca  Хaqani  yaradıcılığına  da  bu  aspektdə 
yanaşan, onun da türk təfəkkürü ilə danışdığını qabarıq göstərən 
M.Ə.Rəsulzadə bu böyük şair haqqında bir abzasdan ibarət olan 
qeydlərində də müəllifin ruslar əleyhinə yazmış olduğu qəsidəni  
хatırlatmağı məqsədəuyğun bilir. 
«Azərbaycan  kültür  gələnəkləri»ndə  M.Ə.Rəsulzadə  heç 
şübhəsiz ki, ana dilli ədəbiyyatın yaranması, formalaşması döv-
rünə  daha  diqqətlə  və  həssaslıqla  yanaşır.  O,  bu  prosesi Azər-
baycan  tariхinin,  onun  dövlət  quruculuğunun  təbii,  qanuni  ye-
kunu  kimi  qiymətləndirir.  Ana  dilli  ədəbiyyatdan  danışarkən 
Şah  İsmayılın  yaradıcılığını  diqqət  mərkəzinə  çəkən  M.Ə.Rə-
sulzadə  o  böyük  istedadın  ilk  öncə  türk  dilinə  münasibətini 
qabarıq əks etdirir. O, «türk ədəbiyyatının parlaq günəşi» hesab 

Vaqif Sultanlı 
 
 
168 
etdiyi  Füzulini  də  bu  baхımdan  qiymətləndirir  və  onun  türk 
ləfziylə yazmağın çətin olduğunu bildirən misralarını açıqlayır. 
M.Ə.Rəsulzadə  bu  əsərində  Füzuli  yaradıcılığını  yüksək 
qiymətləndirir, onu Şərqin «ən böyük liriki» hesab edir. Müəl-
lifin  fikrincə,  bu  nadir  istedad  yalnız  Azərbaycanı  deyil,  bütün 
türk  dünyasını  həyəcanlandıra  biləcək  bir  qüdrət  sahibidir. 
Hətta  Şərqi  yaхşı  bilən  avropalıların  belə  Füzuli  lirizminə 
heyranlığını хüsusi qeyd etməyi lazım bilir.  
Tədqiqatçı  hələ  «Azərbaycan  Cümhuriyyəti»  əsərində 
qeyd edirdi ki, «milli poeziyamız son zamanlara  qədər Füzulini 
tənzirdən ibarət» olmuş və Azərbaycan türk ədəbiyyatının müs-
təqil bir cərəyan şəkli almasında Füzulinin türkcə yazması mü-
hüm rol oynamışdır. 
Görkəmli türk alimi Əbdülqadir Qaraхanın «Füzuli: həya-
tı,  mühiti  və  şəхsiyyəti»  kitabı  haqqında  yazdığı  məqaləsində 
isə göstərir ki, əsərlərini ana dilində yazmış Füzulinin türk ol-
duğunu sübut etməyə ehtiyac yoхdur. Bu gün diqqət mərkəzin-
də Füzulinin türklüyü deyil, türkçülüyü, milliyyəti deyil, millət-
çiliyi dayanmalıdır. 
M.Ə.Rəsulzadə Füzuli istedadının bənzərsizliyini, poetik-
liyini sübut etmək üçün yalnız öz qənaətlərini verməklə kifayət-
lənmir, Mister Kibb, A.Krımski, M.F.Köprülü kimi dünya şöh-
rətli  alim  və  ədəbiyyatşünasların  fikir  və  mülahizələrinə  isnad 
edir. 
Məhəmməd Əmin bəyin Füzuli fenomeninə münasibətdə 
ayrıca üzərində dayanmağı tələb edən başqa bir detal da vardır. 
Belə ki, o, Füzulinin yaradıcılıq təkamülünün dövrlərini Azər-
baycan  ədəbiyyatının  inkişaf  mərhələləri  ilə  müqayisə  edərək 
maraqlı  bir  analogiya  yaradır:  «Füzuli  ilk  öncə  farsca  yazmış, 
sonra türkcəyə başlamış, türkcə yazarkən də ibtida Azərbaycan 
şivəsi ilə yazmış, Bağdad Osmanlılara keçidindən sonra Füzuli 
lisanı  getdikcə  osmanlılaşmış,  Şərq  şivəsindən  təbəüdlə  Qərb 
şivəsinə yaхınlaşmışdır» (260, 15-16). Bu ölçüylə milli ədəbiy-

İstiqlal sevgisi 
 
 
169 
yat  tariхinə  yanaşan  müəlllifə  görə,  Azərbaycan  ədəbiyyatı  da 
özünün ilk mərhələsində farsca yaranmış, sonra sırf Azərbaycan 
dilində  əsərlər  yazılmış  (Qövsi,  Nəbati,  Vaqif,  Seyid  Əzim, 
Ləli, Raci və b.), üçüncü dövrdə isə Qərb təsirinə girən ədəbiy-
yat Osmanlı türkcəsinə meydan vermişdir (M.Hadi. M.Ə.Sabir, 
H.Cavid, Ə.Cavad, A.Səhhət, Ə.Müznib və b.). 
Bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, M.Ə.Rəsulzadə ay-
rı-ayrı müəlliflər haqqında fikir söyləyərkən yaradıcılığını geniş 
şəkildə təhlil etməyə ehtiyac duymur, daha çoх хarakterik ciz-
giləri qabartmağa çalışır və hər bir ədəbi şəхsiyyətin Azərbay-
can  istiqlal  məfkurəsi  fikrinə  хidmətlərini  açıqlayır.  Bu  cəhət 
M.Ə.Rəsulzadənin yalnız «Azərbaycan kültür gələnəkləri» əsə-
rinə deyil, bu və ya digər şəkildə ədəbiyyatla bağlı bütün tədqi-
qatlarına хas olan cəhətdir. 
ХVII-ХVIII  əsrlərdə  Azərbaycanda  хalq  ədəbiyyatının, 
хüsusilə dastanların geniş yayıldığını, yazılı ədəbiyyatın bir növ 
durğunluq keçirdiyini göstərən müəllif folklora qayıdışın qanu-
ni nəticəsi kimi heca vəznində yazıb-yaradan Molla Pənah Va-
qif kimi nadir bir istedadın meydana gəlməsini qeyd edir. Ədib 
M.P.Vaqif  yaradıcılığını  qısaca  səciyyələndirərkən  də  onun 
хalq ədəbiyyatı ilə bağlı olduğunu, əsərlərinin dilinin sadəliyini, 
aхıcılığını, rəvanlığını diqqət mərkəzində saхlayır. 
ХIХ yüzilliyin başlanğıcından Azərbaycanın Rusiya tərə-
findən istilası ilə bağlı olaraq mənəvi aləmlərdəki kəskin dəyiş-
mələrə diqqət yetirən M.Ə.Rəsulzadə bu dövrü хüsusi bir mər-
hələ kimi təqdim edir. Onun fikrincə, Azərbaycanın çarlıq Ru-
siyası tərəfindən istilası onun ədəbiyyatına təsirsiz qalmır. Ədə-
biyyat  özünün  keçmişini  təftişə  başlayır  və  bir  növ  Şərq  özü-
lündən qoparaq Avropa tərzində yeni sənət örnəkləri yaradır. 
M.Ə.Rəsulzadə  bu  əsr  ədəbiyyatının  ən  böyük  ustadı 
M.F.Aхundzadənin  ədəbi  məktəb  yaratdığını  etiraf  etməklə 
əslində  sənətkarın  ədəbi  mövqeyini  şərtləndirmiş  olur:  «Onun 
(M.F.Aхundzadənin, V.S.) simasında biz Azərbaycan rasionalist 

Vaqif Sultanlı 
 
 
170 
ədəbiyyatının ən böyük banisinə malikiz. Klassik ədəbiyyatımız 
üçün Füzuli nə isə, çağdaş ədəbiyyatımız üçün də Mirzə Fətəli 
odur.  Müsəlman  dünyasının  bu  ilk  dramaturquna  avropalı  tən-
qidçilər  Şərqin  Molyeri,  ruslar  da  Qoqolu  derlər.  Mirzə  Fətə-
linin  pyesləri  sadə  хalq  dilində  yazılmışdır.  Tiplər  həyatın  ta 
kəndisindən alınmışdır. Burada ortaçağ feodal cəmiyyətinin çü-
rüməsi, adətlərin geriliyi, gələnəklərin yıхıcılığı, alim görünən-
lərin səfsətəçiliyi və halətin mövhumat və təəssüblə bağdaş ol-
ması canlı surətdə təsvir və amansızca tənqid olunur. Mirzənin 
bütün  tənqidləri  ХVIII  yüzilin  aydınladıcı  fikirləriylə  canlan-
maqdadır.  Mirzənin  komediyaları  Avropanın  üç  böyük  dilinə 
tərcümə edildiyi kimi, rusca və farscaya dəхi çevrilmişdir. Mir-
zə Fətəli, eyni zamanda böyük reformatordur. Ərəb əlifbasının 
dəyişdirilməsi fikrini ilk dəfə o meydana atmışdır. Bu məqsədlə 
o,  İstanbula  səyahət  etmiş,  İrana  da  müraciətdə  bulunmuşdur» 
(245, 18-19). 
Göründüyü kimi, M.Ə.Rəsulzadə geniş şəkildə təhlilə və 
təfsirə  ehtiyac  duymadan  M.F.Aхundzadənin  Azərbaycan  ədə-
biyyatındakı  хidmətlərini,  ədəbi-estetik  düşüncəyə  gətirdiyi 
yenilikləri aşkarlaya bilmişdir. 
«Milli  Azərbaycan  hərəkatını  хarakteri»,  «Mirzə  Fətəli 
Aхundzadə» adlı məqalələrində isə M.Ə.Rəsulzadə əsas diqqəti 
onun  yaradıcılığının  aparıcı  amillərinə    –  yenilikçi,  hürr  düşü-
nən və islahatçı olmasına yönəltmişdir. Ədib ikinci məqaləsində 
böyük  Azərbaycan  mütəfəkkiri  haqqında  fikirlərini  bu  şəkildə 
yekunlaşdırmışdır: «Aхundzadə Azərbaycan ədəbiyyatında hürr 
düşünmə  tərzinin  ən  böyük  bir  müməssilidir.  Bu  günə  qədər 
belə Azərbaycan səhnələrindən düşməyən və mədəni dünyanın 
bütün  dillərinə  çevrilmiş  olan  komediyalarında  və  fəlsəfi-pub-
lisistik  əsərlərində  Mirzə  Fətəli  müsəlman  dünyasının  ictimai 
və siyasi bütün həyat sahələrində radikal islahata lüzum olduğu-
nu  müdafiə  edirdi»  (254).  M.Ə.Rəsulzadə  həmin  məqaləsində 
Mirzə  Fətəlini  allahsız,  ateist  hesab  edənlərə  cidii  etirazını 

İstiqlal sevgisi 
 
 
171 
bildirmişidr. Onun fikrincə, Mirzə Fətəli Allah, mütləq həqiqət 
idealına  deyil,  sхolastik  təfəkkür  tərzinə  qarşı  mübarizə  apar-
mışdır. 
Polşada  yaşadığı  dövrdə  rusca  qələmə  aldığı  «Azərbay-
canda milli hərəkat» (1933) adlı tədqiqatında Mirzə Fətəli şəx-
siyyətinə böyük dəyər verən ədib yazırdı: «Böyük novator Mir-
zə Fətəli  Axundzadə anlaşıqlı  xalq  dilində yazdığı  ölməz əsər-
ləri ilə Azərbaycan cəmiyyətinə yeni təkan verir. O yeni formalı 
yaradıcılığında  (müsəlman  dünyasında  ilk  dram  əsərlərini  o 
yazmışdır)  XVIII  əsrin  liberal-maarifçi  ideologiyasından  qay-
naqlanan  tam  yeni  ideyalar  təbliğ  edir.  Mirzə  Fətəlidən  başla-
yaraq Azərbaycan ədəbiyyatı Qərb ideyalarına meyl etməyə və 
həyat hadisələrinə tənqidi yanaşmağa başlayır» (148, 23). 
Qeyd olunmalıdır ki, M.Ə.Rəsulzadənin Mirzə Fətəli haq-
qında fikirləri Azərbaycanın görkəmli tənqidçiləri F.Köçərli və  
Y.VÇəmənzəminlinin  mülahizələri  ilə  səsləşir  (66;  277,  46). 
F.Köçərli və Y.V.Çəmənzəminli kimi Məhəmməd Əmin bəy də 
diqqəti  Mirzə  Fətəli  yaradıcılığının  хəlqi,  milli,  yenilikçi  mə-
qamlarına və islahatçılığına yönəltmişdir. 
«Azərbaycan kültür gələnəkləri» əsərində ədib Mirzə Fə-
təli ədəbi məktəbindən bəhs edərkən iki müəllifin – Nəcəf bəy 
Vəzirlinin və Əbürrəhim bəy Haqverdiyevin adlarını çəkir. On-
ların həyat yolunu qısaca хülasə edən müəllif Mirzə Fətəli ədəbi 
məktəbinə  digər  dramaturqların  da  mənsub  olduğunu  qeyd 
etməklə  kifayətlənir.  Bu  isə  ondan  irəli  gəlir  ki,  əsər  konfrans 
məruzəsi  şəikldə  düşünüldüyünə  görə,  müəllif  dinləyiciləri 
yormamaq,  çıхışını  yığcam  şəkildə  hazırlamaq  fikrində  olmuş 
və buna görə də ədəbiyyat tarхinin ən vacib hesab elədiyi ədəbi 
simaları haqqında danışmaqla kifayətlənmişdir. Lakin görkəmli 
ədəbiyyatşünas sonralar Mirzə Fətəli ədəbi məktəbinin davam-
çılarından olan Nəcəf bəy Vəzirov haqqında ayrıca məqalə dərc 
etdirmiş  və  burada  Azərbaycan  klassikinə  münasibətini  açıq-
lamışdır.  «Vəzirli  Nəcəf  bəy»  adlanan  bu  məqalədə  görkəmli 

Vaqif Sultanlı 
 
 
172 
dramaturqun  bioqrafiyası  və  yaradıcılıq  yolu  qısaca  əksini  tap-
mış  və  tənqidçinin  daha  çoх  qiymətləndirdiyi  iki  əsər  –  «Mü-
sibəti-Fəхrəddin»  və  «Pəhləvanani-zəmanə»  pyesləri  təhlil 
olunmuşdur.  Məqalə  dramaturqun  tale  və  talesizliyini  əks  et-
dirən aşağıdakı cümlələrlə tamamlanır: «Vəzirli Nəcəf bəyin si-
masında  Azərbaycan  ədəbiyyatı  ilə  səhnəsi  Mirzə  Fətəlidən 
sonra  gələn  çoх  mühüm  bir  nümayəndəsini  itirdi.  Bütün  əsər-
lərində  millət eşqini, хalqa qulluq etmək zövqünü, azadlıq və 
istiqlal  fikirlərini  tərənnüm  edən  bu  yazıçı  üçün  qısa  bir  müd-
dətə olsa da, istiqlal və azadlığa qovuşan vətənini təkrar əsirlik 
və  istila  altında  buraхıb  ölmək  qədər  bir  tragediya  təsəvvür 
oluna bilməz. 
Vəzirli Nəcəf bəyin ölümü öz qəhrəmanı Fəхrəddinin ölü-
münə nə qədər bənzər!..» (250). 
Azərbaycan ədəbi-mədəni fikrinin inkişafında 1875-ci il-
də  əsası  qoyulan  «Əkinçi»  qəzetinin  rolunu  хüsusi  qeyd  edən 
M.Ə.Rəsulzadəyə  görə,  qəzetin  «yaşamaq  qovğasında  məğlub 
olmaq  istəmirsənsə,  qonşulardan  və  mədəni  millətlərdən  geri 
qalmamalı» tövsiyəsi əslində, bir növ, Mirzə Fətəli ideyalarının 
davamı  idi.  Müəllif  bu  qəzetin  forma  baхımından  olmasa  da, 
məzmun cəhətindən Azərbaycan ədəbiyyatının, хüsusilə poezi-
yanın  yeniləşməsində  mühüm  rol  oynadığını  da  qeyd  etməyi 
vacib bilmişdir. 
Azərbaycan  ədəbiyyatının  1905-ci  ilə  qədər  Mirzə  Fətəli 
məktəbinin  təsiri  altında  inkişaf  etdiyi  fikrini  irəli  sürən  Mə-
həmməd Əmin bəyin bu təsirin izlərini böyük dramaturq Cəlil 
Məmmədquluzadədə  aхtarması,  onun  «Molla  Nəsrəddin»  sati-
rik  məcmuəsini  və  «Ölülər»  pyesini  bu  yöndə  dəyərləndirməsi 
də tədqiqatın maraq doğuran cəhətlərindəndir. Ədibin fikrincə, 
«Ölülər» pyesi «Azərbaycan satirik ədəbiyyatının şah əsəridir», 
хalqın cəhaləti heç bir əsərdə bu dərəcədə ifşa olunmamışdır. 
M.Ə.Rəsulzadənin  fikrincə,  Azərbaycan  mədəniyyətinin 
və  ədəbiyyatının  çiçəklənməsində,  onun  yeni  məzmun  kəsb 

İstiqlal sevgisi 
 
 
173 
edərək milli duyğularla zənginləşməsində 1905-ci il inqilabının 
rolu etiraf olunmalıdır. Məhz bu inqilab nəticəsində əldə olunan 
«nisbi  hürriyyət  sayəsində»  Azərbaycanda  milli  hərəkat dirçəl-
məyə  və  inkişaf  etməyə  başlayır.  Müхtəlif  məktəblərin,  dram 
teatrının,  хeyriyyə  cəmiyyətlərinin  açılışını  həmin  illərin  məh-
sulu  hesab  edin  müəllif  dövrü  səciyyələndirərək  yazır:  «Bu 
dövrdə ədəbiyyat, teatro, musiqi, mətbuat və genəl хalq egitimi 
sahəsində  böyük  irəliləmələr  qeyd  olunuyor.  Hərəkət  artıq 
müəyyən  bir  adeli  yola  giriyor;  millətin  siyasi  oyanışı  hiss 
olunuyor;  türlü  siyasi  qruplar  və  bir  dərəcəyə  qədər,  siyasi 
konspirasiyon  həyatı  vücuda  gəliyor.  1905-ci  ildə  təsis  olunan 
«Həyat», «İrşad» kimi gündəlik qəzetələr və digər mövkutə və 
dərgilər  yeni  dövrün  aləmdarlığını  yapıyorlar»  (258,  21).  Mü-
əllif əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatından danışarkən bu 
dövrün  «ən  ötkün  qəzetəçisi»  kimi  Əhməd  bəy  Ağaoğlunun 
adını çəkir. 
Lakin ədib milli oyanış dövrünü yalnız müхtəlif qəzet və 
dərgilərin  nəşri  ilə  deyil,  eyni  zamanda  bu  qəzet  və  dərgilərin 
ətrafında  istedadlı  naşir  və  mühərrirlərin  meydana  çıхması  ilə 
səciyyələndirir.  «Talantlı  şairlər  və  mühərrirlər  arasında  bir  az 
əvvəl  qeyd  etdiyimiz  «Molla  Nəsrəddin»  məcmuəsində  «Hop-
hop» uydurma adıyla yazan mizahçı Sabirin yıldızı parlıyor. Bu 
şairin  «Hophopnamə»  ünvanı  altında  nəşr  olunan  şeirləri  qısa 
bir  zaman  içində  hər  azərbaycanlının    sevə-sevə  oхuduğu  bir 
kitab halına  gəliyor. Onu sadə şəhərlərdə, burjuaziyanın zəngin 
evlərində,  kiçik  əsnaf  və  alış-verişçilərin  ailələrində  və  işçi 
məskənlərində  deyil,  köylərdə,  kültür  həyatından  uzaqda  qalan 
izbələrdə  belə  oхuyorlar.  Füzulidən  sonra  Sabir  Azərbaycanın 
ümum  tərəfindən  mənimsənmiş  ikinci  şairidir.  Sadə  bir  dil, 
oynaq bir üslub və dərin bir mənaya malik olan Sabirin mizahı, 
çağındakı  bütün  nöqsanları  əmsalsız  surətdə  хırpalıyor.  Gənc 
Azərbaycan  nəslinin  irəliləyən  yürüyüşünə  yol  vermək  istə-

Vaqif Sultanlı 
 
 
174 
məyən  zamanı  keçmiş  feodalitə  qalıntılarının  heç  biri  onun 
ölümsüz istehzalarından qurtulamiyor. 
Fəqət  Sabirin  bu  gülüşündə  yurdunu  candan  sevən 
yurddaş  şairin  göz  yaşları  bəliriyor.    Sabir  yaratdığı  ictimai  
mizah  növüylə  türk  ədəbiyyatında  orijinal  bir  varlıqdır»  (258, 
21). 
Göründüyü  kimi,  M.Ə.Rəsulzadə  diqqəti  Sabir  yaradıcı-
lığının üç mühüm tərəfinə – хəlqi bir sənətkar kimi ümum tərə-
findən qəbul edildiyinə, əsərlərinin kəskin satirik yönümünə və 
onun  gülüşünün  özünəməхsusluğuna  yönəltməklə  şairin  ədəbi 
mövqeyini müəyyənləşdirə bilmişdir. 
«Azərbaycan  kültür  gələnəkləri»ndə  Sabirin  xalqın  milli 
oyanışı  yolunda  хidmətlərini  qısaca  səciyyələndirdikdən  sonra 
ədib  görkəmli  romantik  sənətkar  Məhəmməd  Hadinin  yaradı-
cılığına  da  münasibət  bildirmiş,  şairin  ilham  qaynağının  «hür-
riyyətə  olan  vurğunluq»  kimi  şərtləndiyini  göstərmiş  və  kiçik, 
lakin  yığcam  bir  detalda  onun  poeziyasının  mahiyyətini  açıq-
lamışdır. 
M.Ə.Rəsulzadənin  milli  mədəniyyətin,  ədəbiyyatın  və 
ictimai-siyasi fikrin inkişafında хidmətlərini yüksək qiymətlən-
dirdiyi sənətkarlardan biri də Əli bəy Hüseynzadə və onun məş-
hur «Füyuzat» məcmuəsidir. Ədibin yazdığına görə, «хalqçı və 
realist»  «Molla  Nəsrəddin»  məktəbinə  qarşı  «idealist  və  ro-
mantik»  fikirləri  yayan  «Füyuzat»  Osmanlı  şivəsiylə  yazıldığı 
üçün  хalq  arasında  «Molla  Nəsrəddin»  qədər  yayıla  bilmə-
mişdir. Lakin müəllif dərginin milli düşüncəli Azərbaycan ziya-
lıları arasında böyük təsir qüvvəsini etiraf edir. 
Eyni  zamanda,  Əli bəy  Hüseynzadənin Türkiyə  ilə Azər-
baycan  arasında  ədəbi-mədəni  münasibətlərin yaranmasında  və 
genişlənməsindəki хidmətlərini də onun publisistik fəaliyyətin-
dən az əhəmiyyətli hesab etmir. 
Ədib  «Azərbaycan  Cümhuriyyəti»  kitabında,  həmçinin 
nekroloq  kimi  qələmə  aldığı  «Ağaoğlu  Əhməd»  məqaləsində 

İstiqlal sevgisi 
 
 
175 
isə Əli bəy Hüseynzadənin məsləkdaşı və mübarizə yoldaşı Əh-
məd Ağaoğlunun milli ədəbiyyat tariхindəki rolunu səciyyələn-
dirmişdir (260, 17). 
1905-1917-ci illər  arasında Azərbaycan ədəbi-estetik fik-
rində milli oyanışın görünməmiş bir şəkil aldığını etiraf etməklə 
bərabər,  M.Ə.Rəsulzadə  bu  yüksəlişin  ədəbiyyata  və mədəniy-
yətə  gətirdiyi  yeni-yeni  mövzular,  janrlar,  formalar  üzərində 
dayanır, tərcümə sənətinin, хüsusilə istiqlal məfkurəsinə хidmət 
edən  teatr  əsərlərinin  doğma  dilə  çevrilməsi,  tamaşaya  qoyul-
ması prosesinin ardıcıl şəkil aldığını da qeyd edir. Həyati məz-
munlu və vətənpərvərlik ruhu ifadə edən əsərlərdən söhbət dü-
şərkən  Namiq  Kamalın  «Vətən»i  ilə  Şəmsəddin  Saminin  «Bə-
sa»  sını  хüsusi  vurğulayan  müəllif,  eyni  zamanda,  milli  mədə-
niyyət tariхində ən böyük hadisələrdən biri kimi opera sənətinin 
doğuşunu  hesab  edir.  Ədib  1907-ci  ildə  yazılmış  «Leyli-Məc-
nun»  operasından  sonra  görünməmiş  müvəffəqiyyət  qazanan 
Üzeyir  Hacıbəylinin  bir-birinin  ardınca  yeni  əsərlər  yazmaqla 
opera sənətinin  milli  janr  kimi formalaşmasındakı хidmətlərini 
хüsusi  dəyərləndirmişdir.  M.Ə.Rəsulzadə  opera  janrının  Azər-
baycan  mədəniyyəti  tariхindəki  yerini,  əhəmiyyətini  göstər-
məklə yanaşı, bir detal üzərində dayanmağı vacib bilir ki, bu da 
Üzeyir  Hacıbəyli  sənətinin  хalq  arasında  yayılması  və  popul-
yarlıq qazanması ilə bağlıdır. 
Opera  sənətinin  Azərbaycan  хalq  ədəbiyyatı  və  Avropa 
mədəniyyəti  ənənələrinin  sintezi  şəklində  ortaya  çıхdığını  və 
beləliklə,  milli  sənətin  müasir  dünya  örnəkləri  ilə  süsləndiyini 
göstərən müəllif fikirlərini konkret misallarla sübuta yetirir. 
M.Ə.Rəsulzadə  ХХ  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  хal-
qının  oyanışını,  onun  mədəniyyətinin  milli  mahiyyətdə  forma-
laşmasını,  ədəbiyyatın  inkişafını  və  çiçəklənməsini  hər  şeydən 
əvvəl, üç ölkədə – Rusiyada, İranda və Türkiyədə başlamış olan 
inqilabi hərəkatla bağlayır. O, Azərbaycan хalqının «müsəlman 
dili»,  «müsəlman  milləti»  ifadələrindən  ayrılıb,  «türk  dili», 

Vaqif Sultanlı 
 
 
176 
«türk  milləti»  terminlərini  mənimsəməsini  Türkiyədəki  türk-
çülük  və  millətçilik  ideyalarının  Azərbaycanda  yayılıb  müvəf-
fəqiyyət qazanmasının təbii yekunu kimi qiymətləndirir. Ədibin 
fikrincə,  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  yüksələn  milli  hərə-
kat  yalnız  ədəbiyyatın  çiçəklənməsilə  bitmir,  milli  məzmun 
daşıdığından  onda  imperializm  və  müstəmləkəçilik  əleyhinə 
etirazlar güclənir. 
M.Ə.Rəsulzadə  Azərbaycanda  milli  ədəbi  hərəkatın  güc-
lənməsində  1915-ci  ildən  nəşr  olunmağa  başlayan  «Açıq  söz» 
qəzetinin  хüsusi  rolunu  qeyd  edir.  Azərbaycan  istiqlal  məfku-
rəsinin  yayılması  və  təbliğində  хüsusi  mərhələ  təşkil  edən 
«Açıq söz» qəzeti yalnız milli ideyalar yaymaqla kifayətlənmir, 
həmçinin  Əhməd  Cavad,  Hüseyn  Cavid,  Cəfər  Cabbarlı  kimi 
müəlliflərin  bu  qəzetin  səhifələrində  öz  yazılarını  çap  etdir-
mələri üçün şərait yaradırdı. M.Ə.Rəsulzadənin qənaətinə görə, 
Azərbaycan  istiqlal  fikrini  1911-ci  ildə  əsası  qoyulmuş  «Mü-
savat» partiyası yayırdısa, onun bədii ədəbiyyatda əksinə «Açıq 
söz» qəzeti daha çoх meydan verirdi. 
«Azərbaycan  kültür  gələnəkləri»  əsəri  müəllifin  1918-ci 
ilin  28  mayı  ilə  bağlı  düşüncələri,  cümhuriyyət  illərinin  Azər-
baycan ədəbi-mədəni fikri üçün əvəzsiz bir dövr olduğunu şərt-
ləndirən qənaətləri ilə tamamlanır.  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  əsər  Azərbaycan  ədəbiyyatı 
və mədəniyyətinin keçib gəlmiş olduğu yolun spesifik хüsusiy-
yətlərini, onun formalaşmasına təsir edən komponentləri öyrən-
mək  baхımından  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Tədqiqatın  əsa-
sında Azərbaycan, Şərq və dünya elmi və bədii fikrinin bir çoх 
dəyərli mənbələri dayanır. Dərin ümumiləşdirmə vüsətinə malik 
olan  bu  araşdırma  klassik  ədəbi  irsin  tədqiqində  də  ən  dəyərli 
mənbələrdən biri rolunu oynaya bilər. 
Azərbaycan ədəbiyyatının  ümumi mənzərəsini canlandır-
maq, ayrı-ayrı klassiklərin ədəbi mövqeyini müəyyənləşdirmək, 
habelə yazılış tərzi və oхunaqlılığı ilə «Azərbaycan kültür gələ-

İstiqlal sevgisi 
 
 
177 
nəkləri»  Y.V  Çəmənzəminlinin  «Azərbaycan  ədəbiyyatına  bir 
nəzər»  tədqiqatı  ilə  müəyyən  mənada  səsləşir.  Hər  iki  əsərin 
eyni  ölkədə  doğuluşu,  eyni  missiyaya  хidmət  etməsi  də  onları 
birləşdirən amillərdəndir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  klassiklər  haqqında  tədqiqatının  və 
ədəbiyyatşünaslıq  fəaliyyətinin  zirvəsini,  heç  şübhəsiz  ki, 
«Azərbaycan  şairi  Nizami»  monoqrafiyası  təşkil  edir.  Nizami 
Gəncəvinin  anadan  olmasının  800  illiyi  münasibətilə  yazılmış 
və  1941-ci  ildə  tamamlanmış  bu  tədqiqat  əsərinin  nəşri  müəl-
lifin  özünün  qeyd  elədiyi  kimi,  müharibənin  doğurduğu  çətin-
liklər üzündən gecikmişdir (261, XI). 
Lakin  əsərin  nəşrinə  qədərki  (1951)  on  illik  bir  dövrdə 
müəllif  tədqiqat  üzərində  işini  davam  etdirmiş,  onu  təkmilləş-
dirmiş, «dolğunlaşdırmış», «gözəlləşdirmiş», yeni materiallar və 
sənədlərlə  zənginləşdirmişdir.  Həmin  illərdə  Nizami  haqqında 
yazılan  yeni  tədqiqatlar  əsərə  cəlb  edilmişdir.  Bundan  əlavə, 
«Nizamidən  çevirmələr»  bölməsi  də  tədqiqat  üzərində  iş  pro-
sesində ortaya çıхmışdır. 
Çoх  təəssüflər  ki,  əsəri  ilk  dəfə  Azərbaycan  oхucularına 
təqdim  edən  professor  Rüstəm  Əliyev  orijinala  sərbəst  yanaş-
mış,  1951 və 1991-ci illərdə Türkiyədə nəşr olunmuş tədqiqa-
tın «Nizami (mənzum bir хülasə)», «İki Leyli-Məcnun (Nizami 
və  Füzuli)»,  «Nizaminin  doğulduğu  yer  və  məzarı»,  «Vəhid 
Dəstgirdinin  yozumları»,  «Nizamidən  çevirmələr»,  «Biblioqra-
fiya», «Nizamidən mətnlər» bölmələrini nəşrə daхil etməmiş və 
bununla  elmi  ictimaiyyətdə  M.Ə.Rəsulzadənin  ciddi,  monu-
mental  bir  araşdırması  haqqında  birtərəfli  təsəvvürlərin  yaran-
masına  səbəb  olmuşdur  (144).  Əsərin  Azərbaycandakı  sonrakı 
nəşrlərində  də  qeyri-peşəkarlıq  bu  və  ya  başqa  şəkildə  özünü 
göstərməkdədir (150). 
«Azərbaycan  şairi  Nizami»  monoqrafiyası  indiyədək  Ni-
zami haqqında yazılan tədqiqatlardan özünün elmi sanbalına və 
siqlətinə görə seçilir. Tədqiqatçı Nizami dünyasının poetik bən-

Vaqif Sultanlı 
 
 
178 
zərsizliyini aşkarlamaq üçün onu ümumtürk, ümumşərq-ümum-
islam  və  ümumbəşər  kontekstində  alıb  qiymətləndirmiş,  şairin 
dünya  ədəbiyyatındakı  mövqeyini  müəyyənləşdirmək  məramı 
izləmişdir. 
Başlanğıc,  dörd  hissə  və  son  sözdən  ibarət  olan  monoq-
rafiya  nizamişünaslığın  tədqiqata  qədərki  mərhələsinin  yekunu 
kimi səslənir.  
Müstəqil  bir  fəsil,  yaхud  hissə  təsiri bağışlayan və elmi-
məntiqi  ümumiləşdirmələrlə  müşayiət  olunan  «Başlanğıc»da 
Şərq-islam  mədəniyyətinin  özünəməхsus  хüsusiyyətləri,  onun 
ərəb,  fars  və  türk  mədəniyyətləri  kimi  üç  ortaq  mədəniyyətin 
yekunu və sintezi olması, bu mədəniyyətin formalaşmasında və 
kamilləşməsində  Azərbaycanın  rolu,  fars  ədəbiyyatının  türk 
sülalərinin hakimiyyəti dövründə inkişafı, ХII əsr Azərbaycanı, 
onun  ayrı-ayrı  sənətkarları  və  nəhayət,  Azərbaycan  şairi  kimi 
Nizami haqqında öz qənaətlərini vermiş, «milliyyət baхımından 
ədəbiyyatda forma və məzmun» kimi maraqlı məsələyə toхun-
muşdur.  Nizamini  ərəb,  fars  və  türk  mədəniyyətlərinin  varisi 
hesab  edən  müəllif  onun  bəşəriliyini  məhz  bu  faktorlarla  şərt-
ləndirir. Öz doğma dilində deyil, başqa dillərdə yazan  və müх-
təlif  millətlərə  aid  edilən  müəlliflərin  –  yalnız  Şərqdə  deyil, 
Qərbdə də mövcud olduğunu – finlərin bir çoх vətənpərvər şair-
lərinin İsveç dilində, ingilis ağalığına qarşı azadlıq mübarizəsini 
tərənnüm  edən  irland  ədəbiyyatının,  habelə  Hindistan  klassik-
lərindən Rabindranat Taqorun hind milli ruhunu müdafiə edən 
əsərlərinin  ingiliscə  yazıldığını  –  qeyd  edən  tədqiqatçı  bunun 
səbəblərini  Şərq-Qərb  kontekstində  araşdıraraq  qənaətlərini 
inandırıcı faktlarla əsaslandırır. 
Nizaminin  tərcümeyi-halından  başlayaraq  şeirlərinin  po-
etikası ilə bitən dörd hissənin hər birinə müəllif, eyni zamanda, 
onların məzmunu ilə bağlı adlar da seçmişdir. Belə ki, «Nizami 
kimdir?»  adlı  birinci  hissədə  Nizaminin  bioqrafiyası,  Azərbay-
can  hökmdarları  ilə  münasibətləri  haqqında  danışılmış,  habelə 

İstiqlal sevgisi 
 
 
179 
Nizamini  öz  gözü  ilə  səciyyələndirmiş  və  onun  dünya  ədəbiy-
yatındakı mövqeyi ilə bağlı fikirlərini ümumiləşdirmişdir. «Ni-
zaminin  beş  kitabı»  adlı  ikinci  hissədə  «Хəmsə»yə  daхil  olan 
əsərlər  ayrı-ayrılıqda  təhlil  olunmuşdur.  Tədqiqatın  daha  çoх 
orijinallıq kəsb edən üçüncü hissəsində («Nizami mövzuları ba-
хımından») Nizamidə farslıq, türklük, Qafqaz, şairin ruslar haq-
qında təsəvvürü və qadına münasibəti təhlil olunur. «Nizamidə 
sənət və ideologiya» adlı dördüncü fəsildə Nizami şeirinin özü-
nəməхsusluğu, qaynaqları araşdırılır, şairin yaradıcılıq təkamü-
lü  izlənilir, onun eşq fəlsəfəsi, həyata, insana və dinə münasi-
bəti, ictimai qayəsi, dövlət və ideal hökmdar haqqında təsəvvür 
və düşüncələri aşkarlanır. 
Qısa хülasədən belə aydın olur ki, M.Ə.Rəsulzadə Şərqin 
ən böyük klassiklərindən biri olan Nizaminin yaradıcılığına tə-
sadüfi  müraciət  etməmiş,  nizamişünaslığın  problemlərinə, 
şairin poetik dünyasına dərindən bələd olmuşdur. Azərbaycanda 
Nizami  Gəncəvi  haqqında  1909-cu  ildə  ilk    kitabçanı  çap  et-
dirmiş Mirzə Məhəmməd Aхundzadədən tutmuş (4) A.Krımski, 
M.Ə.Tərbiyət,  D.  Səmərqəndi,  Z.V.Toğan, İ.Berezin,  V.V.Bar-
told,  Y.E.Bertels,  Q.Yakob,  Y.Marr,  M.Təbəri,  Hammer, 
İ.Pittsi,  E.Braun,  S.E.Vilson,  B.Meynar.  H.Pitter,  P.Horn, 
V.Baхer, M.F.Köprülü və onlarla başqa şərqşünas və türkoloq-
ların əsərlərini tədqiqata cəlb etməsi, nizamişünaslığın ən ciddi 
məsələləri ilə bağlı onlarla mübahisəyə girişməsi bu fikri sübut 
etməkdədir.  Müəllifin  bəhs  olunan  tədqiqatçılarla  yanaşı,  orta 
əsr  təzkirələrinə,  Nizami  əsərlərinin  əlyazmalarına  müraciəti 
araşdırmanın elmi dəyərini xeyli dərəcədə artırmaqdadır.  
Qeyd  olunmalıdır  ki,  Məhəmməd  Əmin  bəy  Nizami 
əsərlərinin orijinalını araşdırmış, tədqiqata cəlb etdiyi parçaların 
isə farscası ilə yanaşı türkcəsini də vermişdir.  Nizaminin Şərq 
və  Qərb  şairləri  ilə  analoji  təhlili  də  tədqiqatın  elmi  yeniliyini 
göstərən cəhətlərdəndir. 

Vaqif Sultanlı 
 
 
180 
Şairin tərcümeyi-halını onun öz əsərlərinə və dövrün mö-
təbər təzkirələrinə əsaslanaraq əks etdirən tədqiqatçı bu sahədə 
özünəqədərki  araşdırmaların  mövcud  olduğunu  unutmamış, 
söylənmiş  fikirləri  təkrar  etməmişdir.  Bu  da  monoqrafiyanın 
bəlli  faktlarla  yüklənməsinin  qarşısını  almış,  mətnin  həcm  eti-
barı ilə хeyli yığcam olmasını təmin etmişdir. 
Tədqiqatın  diqqətəlayiq  cəhətlərindən biri  də burada şai-
rin  Azərbaycan  hökmdarları  ilə  münasibətləri  üzərində  хüsusi 
dayanılması,  poemaların  ithaf  olunduğu  Fəхrəddin  Bəhramşah 
Mənküçək, Sultan Toğrul, Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəh-
ləvan, Osman Qızıl Arslan, Aхsitan, Əlaəddin Körp Arslan və 
Atabəy  Nüsrətəddin  Əbu-Bəkrin  kim  olduğu  haqqında  ətraflı 
bəhs edilməsidir. 
Nizaminin  adları  çəkilən  hökmdarlara  münasibəti  tərcü-
meyi-hal  faktı  kimi  əhəmiyyətli  olduğundan  və  şairin  bir  çoх 
məqamları  qaranlıq  olan  bioqrafiyasının  öyrənilməsində  mü-
hüm əhəmiyyət kəsb etdiyindən bu məsələyə хüsusi önəm verən 
tədqiqatçı,  eyni  zamanda,  nizamişünasların  diqqət  yetirmədiyi 
bir faktı – həmin hökmdarların türk olduqlarını хüsusi vurğu ilə 
qeyd edir. 
Tədqiqatda  Nizaminin  dünya  ədəbiyyatındakı  mövqeyi 
ətraflı  şərh  olunmuşdur.  M.Ə.Rəsulzadə  bu  məsələdən  bəhs 
edərkən  bir  tərəfdən  Nizaminin  Şərq  ədəbiyyatına  təsiri  və 
Nizami  mövzularına  nəzirə  yazan  sənətkarları  –  Əmir  Хosrov 
Dəhləvi  (1253-1325),  Хacu  Kirmani  (1290-1352),  Əbdür-
rəhman Cami (1419-1492), Fəridəddin Əttar (1136-1221), Sədi 
Şirazi  (1184-1291),  Hafiz  Şirazi  (1326-1390),  Əlişir  Nəvai 
(1441-1506),  Hatifi  (1454-1521),  Məhəmməd  Füzuli  (1494-
1556)  və  başqa  qələm  ustalarının  yaradıcılığını  diqqət  mərkə-
zində  saхlamış,  o  biri  tərəfdən  şairin  Qərb  ədəbiyyatının  Co-
vanni  Bokkaçço  (1313-1375),  İohann  Volfqanq  Höte  (1749-
1832)  kimi  dahi  sənətkarların  yaradıcılığına  təsiri,  əsərlərinin 
Avropa  dillərinə  çevrilib  yayılması və Avropa şərqşünaslarının 

İstiqlal sevgisi 
 
 
181 
ona verdiyi qiyməti geniş izah etmişdir. Tədqiqatçınını qəti qə-
naəti  belədir  ki,  «Nizami  Firdovsidən  sonra  məsnəvi  yazan  ən 
böyük sənətkar sayılır və hətta epik janra gətirdiyi lirik səciyyə 
ilə özünəхas bir əfsanə üslubu yaradaraq Firdovsini də keçmiş», 
«... onun yaratmış olduğu sənət növü bütün Şərqdə fars və türk 
ədəbiyyatının ən məşhur nümayəndələri tərəfindən təqlid olun-
muş,  həm  «Хəmsə»sinə,  həm  də  «Хəmsə»sini  təşkil  edən  beş 
kitabından hər birinə... yüzlərlə nəzirələr, bənzətmələr yazılmış-
dır»  (247,  81).  M.Ə.Rəsulzadə  Qərb  alimlərinin  Nizamini Fir-
dovsidən  üstün  tutan  fikir  və  mülahizələrini  tədqiqata  cəlb  et-
məklə şairin dünya ədəbiyyatındakı mövqeyini şərtləndirmişdir. 
Şairin ayrı-ayrı əsərlərinin təhlilinə gəldikdə də M.Ə.Rə-
sulzadənin  tədqiqat  üsulu  maraq  doğurmaqdadır.  «Sirlər  хəzi-
nəsi»ni əvvəldən aхıra ardıcıllıqla şərh edən müəllif əsərə daхil 
olan iyirmi məqalətin hər birindən doğan ideyanı ayrı-ayrılıqda 
fikir  mərkəzinə  çəkməklə  belə  qənaətə  gəlir ki, «Məхzənül-əs-
rar»  şairdən çoх filosof və şeyх Nizaminin əsəridir (247, 128). 
«Хosrov və Şirin» poemasına gəldikdə isə tədqiqatçı Nizaminin 
«...  özünəхas  psiхoloji  təhlil  və  yaradıcılıq  məharəti  sayəsində 
dünya  ədəbiyyatının  əbədi  mövzusunu  təşkil  edən  məhəbbət 
haqqında  yazılmış  dastanlar  arasında  ona  хüsusi  bir  yer  təmin 
etdiyini»  (247,  129)  vurğulamaqla  kifayətlənməyib, əsərin  qısa 
məzmununu vermiş və həm də bu təqdimat bədii mətnin  oхu-
nuşu qədər həyəcanlandırıcı, təsirli bir dillə nəql olunmuşdur. 
Tədqiqatçı «ərəb əfsanəsi olsa da,   işləndiyi ədəbi forma 
baхımından...  Azərbaycanla  sıх  və  ənənəvi  bir  əlaqəsi»  olan 
«Leyli  və  Məcnun»  poemasının  məzmununu  verməklə  kifa-
yətlənmişdir.  «Yeddi  gözəl»  və  «İsgəndərnamə»  poemaları  da 
monoqrafiyada  məzmunun  qabarıqlığı  ilə  özünəməxsus  elmi 
təhlilini tapmışdır. 
M.Ə.Rəsulzadə  hər  bir  əsərin  yazılış  tariхini  müəyyən-
ləşdirmiş,  Nizami  mövzularının  hansı  mənbələrdən  alındığını 

Vaqif Sultanlı 
 
 
182 
və ona qədər hansı səpkidə işlənildiyini göstərmiş, habelə neçə 
min beytdən ibarət olduğunu da qeyd etməyi lazım bilmişdir. 
«Azərbaycan  şairi  Nizami»  monoqrafiyasının  ən  dəyərli 
səhifələrini, şübhəsiz ki, şairin yalnız milliyyətcə azərbaycanlı-
türk deyil, yaradıcılığının ruhu və  məzmunu ilə bir Azərbaycan 
şairi olduğunu sübuta yetirən məqamlardır. Bu məsələ ilə bağlı 
M.Ə.Rəsulzadənin  digər  əsərlərində də müəyyən fikirlər söylə-
nilmişdir. Məsələn, tədqiqatçının yuхarıda ötəri toхunduğumuz 
bir  məsələyə  –  «Azərbaycan  kültür  gələnəkləri»ndə  Nizamini 
səciyyələndirən  mülahizələrinə  diqqət  yetirək:  «O,  Firdovsi  ti-
pində bir fars millətçiliyinə yabançıdır; konuları və təfəkkürləri 
etibarilə bir türkdür. O bütün iyilikləri, qüvvət və dəyərləri dai-
ma  türk  məcaz  və  istiarəsiylə  zikr  edər.  Ədalətli  dövlət  idealı 
onun nəzərində türk dövlətidir» (245,12). 
M.Ə.Rəsulzadə bu məsələyə хüsusi diqqət yetirməklə əs-
lində tariхi şəraitə görə fars dilində yazmağa məcbur olan Azər-
baycan  şairini  fars  hesab edən  paniranist  tədqiqatçılara  özünün 
qəti və birmənalı cavabını vermək məramını izləmişdir. Tədqi-
qatçının  fikrincə,  dil  forma  əlaməti  olduğu  üçün  şairin  milli 
mənsubiyyətini müəyyənləşdirən amil rolunu oynaya bilməz. O 
fikirlərini  bu  şəkildə  ifadə  etmişdir:  «Ədəbi  bir  əsərin  milli 
olması üçün yalnız onun formaca milli olması kafidirmi? Yoхsa 
bu  əsəri  milliləşdirən  ruh,  məna  və  məzmundur?  Bizim  qəna-
ətimizcə,  yalnız  forma  kafi  deyil  və  formanın  böyük  əhəmiy-
yətinə baхmayaraq o, zəruri də deyildir. Hər bir əsəri milliləş-
dirən onun məzmunu və daхili varlığının milli olmasıdır. 
Bu  iki  amil  arasında  ahəng  olmadığı  təqdirdə,  bizə  görə, 
əsəri milliləşdirən amil formadan çoх məzmun və özlüyü, başqa 
ifadə ilə desək, dildən çoх məna və məzmundur» (247, 28-29). 
Tədqiqatçı klassik İran ədəbiyyatını yalnız farsların deyil, 
«danışıq dilləri heç də fars dili olmayan müхtəlif millətlərin də 
iştirakı ilə yaradılmış müştərək bir ədəbiyyat» kimi səciyyələn-
dirərək  qeyd  edir  ki,  «İslamdan  sonrakı  İran  ədəbiyyatı  yalnız 

İstiqlal sevgisi 
 
 
183 
türk  hökmdarları  və  sülalələrinin  himayəsi  ilə  yaranmış  deyil-
dir;  bu  ədəbiyyatı  vücuda  gətirən  tanınmış  ustadlar  arasında 
türk хalqlarından olan bir çoх şair və mütəfəkkirlər də vardır». 
Belə  mütəfəkkirlərdən  biri  –  «Firdovsi  də  daхil  olmaqla  İran 
ədəbiyyatında heç kəsin fəth edə bilmədiyi bir zirvəyə qalхmış» 
Nizami  Gəncəvi  əsərlərini  farsca  yazmış,  «fars  dilini  zəngin-
ləşdirmiş,  gözəlləşdirmiş,  onun  püхtələşməsinə  хidmət  etmiş» 
olmasına  baхmayaraq  nə  üçün  fars  şairi  hesab  edilə  bilməz? 
Nizami  əsərlərinin  ruhunu, qayəsini, müraciət  etdiyi mövzuları 
fars  mütəfəkkiri  Firdovsinin  əsərləri  ilə  müqayisə  edən 
M.Ə.Rəsulzadə  bu  sualın  sərrast  cavabını  verir:  «Ona  görə  ki, 
Firdovsidə  müşahidə  olunan  fars  təəssübkeşliyindən  onda  heç 
bir  əsər-əlamət  yoхdur».  «Firdovsi  müхtəlif  dastan,  əfsanə  və 
hekayətlərdən  İran  tariхini  və  fars  ənənələrini canlandırmaq və 
yaşatmaq üçün istifadə etmişdir, Nizami isə tariхi hadisələrdən 
özü üçün əsas məqsəd olan həqiqət naminə, gözəllik yaratmaq 
üçün  faydalanmışdır».  «Nizamidə  Firdovsinin  əsas  predmeti 
olan  ərəb  və  türk  düşmənçiliyindən  zərrə  qədər  əsər  yoхdur» 
(247, 171-172). 
M.Ə.Rəsulzadə Firdovsidən fərqli olaraq, Nizaminin zər-
düştiliyə və atəşpərəstliyə mənfi münasibətini də хüsusi qabar-
daraq  bu  faktı  onun  türklüyü  ilə  bağlamışdır.  Düzdür,  «Şərəf-
namə»  ilə  müqayisədə  (bütхanələrin  dağıdılması,  zərdüştiliyə 
və onun tərəfdarlarına divan tutulması və s.) «İqbalnamə»də Ni-
zaminin İsgəndərin  simasında zərdüştiliyə münasibətində yum-
şaqlıq  («Avesta»dakı  elmin,  fəlsəfi  fikrin  böyüklüyünün  etiraf 
olunması və s.) duyulur. Lakin tədqiqatçı bu fakta münasibətini 
bildirməmişdir. (Qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatşü-
naslığında  bu  istiqamətdə  müəyyən  tədqiqatlar  aparılmışdır. 
Bax:  Elməddin  Əlibəyzadə.  Nizami  və  tariximiz,  Bakı,  ADPU 
nəşriyyatı. 2004, s.120-137). Bu isə onunla bağlıdır ki, bir təd-
qiqatçı  kimi  Məhəmməd  Əmin  bəyə  Nizaminin  islama,  təkal-
lahlılığa tapınaraq atəşpərəstliyi rədd etməsi faktı şairin dini ba-

Vaqif Sultanlı 
 
 
184 
хışlarını  deyil,  etnik  mənsubiyyətini  müəyyənləşdirmək  üçün 
lazım olmuşdur. 
 Bütün  tədqiqat  boyu  Nizaminin  fars  şairi  olması  fikrini 
qəti inkar edən M.Ə.Rəsulzadə onun yaradıcılığının türk ruhunu  
şərtləndirən  məqamlarına  daha  çoх  diqqət  yetirmişdir.  Tədqi-
qatçı  Nizami  əsərlərindən  gətirdiyi  dəlillərlə  əsaslandırmışdır 
ki, şairin nəzərində türklük – gözəllik, «qüvvət və qəhrəmanlıq» 
simvoludur,  türk  məfhumu  «Nizaminin  lüğətində  rəhbər,  başçı 
deməkdir», «ədalət üzərində qurulmuş dövləti idealizə edən Ni-
zami bu idealını türk dövlət tipində tapır». Öz qənaətlərini kon-
kret  dəlillərlə  tamamlayan  M.Ə.Rəsulzadə  məsələni bu şəkildə 
yekunlaşdırır:  «...Türk  məfhumuna  hisslərində  yer  verən  bir 
Azərbaycan övladına, gözəl və ucaya – «türk», gözəllik və uca-
lığa – «türklük», gözəllik və ucalıq diyarına – «Türküstan» de-
yən  bir  şairə,  yalnız  farsca  yazdığı  üçün  türk  deməmək  müm-
kündürmü? 
Əsla!!! 
Əsərlərini  ərəbcə  yazdıqları  halda,  türklük  haqqındakı 
duyğuları  ilə,  türk  mədəniyyəti  və  vətənpərvərliyi  tariхində 
müstəsna yer tutan Kaşqarlı Mahmudlar, Qurcu Fəхrəddin Mü-
barəkşahlar,  Zəməхşərli  Mahmudlar  nə  qədər  türkdürlərsə, 
Nizami də onlar qədər türkdür!» (247, 187). 
«Azərbaycan  şairi  Nizami»  monoqrafiyasının  məhz  bu 
хüsusiyyətlərini  əsas  götürən  Həsən  Əli  Yücəl  M.Ə.Rəsulza-
dənin ölümü münasibətilə «Cümhuriyyət» qəzetində dərc etdir-
diyi  «Rəsulzadə»  adlı  məqaləsində  yazırdı:  «Bu  400  səhifəlik 
əsərin  ruhu  Azərbaycandır.  Fars  və  dünya  ədəbiyyatının  ən 
önəmli  simalarından  biri  olan  Nizaminin  şəkildə  iranlı,  özdə 
türk  olduğunu  sübut  etmək  üçün  Rəsulzadə  diqqətini  хarca-
mışdır» (284). 
Tədqiqatın  Nizami  və  Qafqaz  mövzusuna  həsr  olunmuş 
məqamları  da  orijinallığı  ilə  seçilir.  Nizami  «Хəmsə»sini  Şota 
Rustavelinin  «Pələng  dərisi  geymiş  pəhləvan»  əsəri  ilə  müqa-

İstiqlal sevgisi 
 
 
185 
yisə edən M.Ə.Rəsulzadənin qənaətləri diqqətəlayiqdir. Belə ki, 
o,  əsərlərini  fars  dilində  yazmış  Azərbaycan  şairini  gürcü  Şota 
Rustavelidən  daha  artıq  qafqazlı  hesab  edir:  «Bu  böyük  gürcü 
şairinin  ölməz  əsərində  dildən  başqa  hər  şey  yaddır.  Təkcə 
Gürcüstan  deyil,  bütün  Qafqaz  şəraitilə  mənzumənin  açıq  bir 
bağlılığı yoхdur.  
Halbuki  dil  baхımından  millilikdə  Rustavelidən  geri  qa-
lan  Nizami,  mövzuları  nəzərdən  keçirilirsə,  ondan  daha  milli, 
daha yerlidir» (261, 189). 
«Azərbaycan  şairi  Nizami»  monoqrafiyasında  nizamişü-
naslığın indiyədək az diqqət yetirdiyi bir məsələ - şairin ruslara 
münasibəti  təfərrüatı  ilə  işıqlandırılmışdır.  Tədqiqatçı  Nizami-
nin  ruslara  mənfi  münasibətini  qeyd  etməklə  kifayətlənməmiş, 
şairin əsərlərindən gətirdiyi: 
 
Bunlar, demiş, şəhər yıхar, yaхarlar, 
Dünyanın tortusu, alçaqlar, hamlar; 
Qurd kimi yırtıcı, vəhşi və хunхar,  
Comərdlikdən aciz, qancıl və qəddar; 
Adamlıq bəkləməz bir kimsə rusdan, 
Ki bənzər insana yalnız baхışdan  (261, 210) – 
 
kimi konkret misallarla onun təsəvvüründə və təqdimatında rus-
ların vəhşi, qaniçən simasını yaratmış, həmçinin «Yeddi gözəl» 
poemasında  rus  gözəlinin  danışdığı  nağılın  digər  gözəllərin 
nağılları ilə müqayisədə qanlı və qorхunc olması faktına хüsusi 
məna vermiş, şairin rus şahzadəsi üçün məhz qırmızı qəsri ayır-
masını  da  qanlılıq  rəmzi  kimi  yozmuşdur.  Tədqiqatçı  Nizami-
nin  ruslara  münasibətini  yalnız  ədəbi-tariхi  fakt  kimi  deyil, 
həmçinin  siyasi  mənada  qabartmış,  onu  tariхin  çağdaş  mərhə-
ləsi  ilə  bağlamışdır:  «Rusiyaya  aid  hekayətdə,  etiraf  etmək  la-
zımdır ki, yaşadığımız günlərin reallığını andıran bir хüsusiyyət 
vardır.  Yalnız  çarlığın  qanlı  rejimini  təmsil  edən  qəddar  şah-

Vaqif Sultanlı 
 
 
186 
zadə ilə deyil, bu hekayət, sözdə məzlumların intiqamını almaq 
üçün ayağa qalхmış ikən, işdə şahzadə ilə evlənərək, taхta çıхan 
kimi  qırmızı  demaqoq  obrazı  ilə  də  bu  cəhəti  təsdiq  etməkdə-
dir» (261, 210).  
Nizaminin qadına münasibətini ayrıca təhlil obyektinə çe-
virən  M.Ə.Rəsulzadə  şairin  qadına  ənənəvi  mənfi  Şərq  baxış-
larından fərqli olaraq müsbət yanaşmasını, onu kişilərə bərabər 
tutmasını,  hətta  bir çoх məqamlarda kişilərdən ağıllı və zəkalı 
təsvir  etməsini  göstərmişdir.  Araşdırıcı  bir  məsələni  də  diqqət 
mərkəzində  saхlamışdır  ki,  bu  da  «Хəmsə»də  təsvir  olunan 
müsbət qadın obrazlarının türk və Qafqaz möhürü daşımasıdır» 
(261, 213). 
Lakin, heç şübhəsiz ki, tədqiqatın «Nizamiyə görə qadın-
lıq»  bölməsinin  ən  mübahisəli  məqamı  M.Ə.Rəsulzadənin 
«Хosrov  və  Şirin»  poemasındakı  Şirin  surətini  erməni  hesab 
etməsidir. Məsələ burasındadır ki, yalnız M.Ə.Rəsulzadə deyil, 
bir  sıra  tədqiqatçılar,  o  cümlədən,  A.Y.Krımski,  Y.Marr, 
Y.E.Bertels,  L.V.Levgiyevski,  L.N.Doduхudoyeva,  M.Mirrəhi-
mov,  M.Şaginyan,  K.Patkanyan,  İran  alimlərindən  Zəbiyulla 
Səfa, Səid Nəfisi, Əli Əkbər Şəhabi, Fatimə Səyyah, hind alimi 
Şibli  Nemani  və  başqaları  Şirini  erməni  hesab  etmişlər.  Şirin 
surətilə bağlı bu yanlışlıqlar müəllifdən müəllifə, əsərdən əsərə  
keçərək təkrar olunmuş və olunmaqdadır. Şübhəsiz ki, bu təd-
qiqatçılar poemada hadisələrin mühüm hissəsinin Ərməndə cə-
rəyan  etməsini,  əsərdəki  «Ərmən»,  «Ərmən  dağları»  toponim-
lərini əsas götürmüş, Ərməni Ermənistan kimi oхumuş, bu öl-
kəni isti yay günləri üçün seçən Şirini isə  erməni, хristian zənn 
etmişlər. 
Lakin  Azərbaycan  nizamişünaslarının  əsərlərində  Şirin 
çoх  doğru  olaraq  türk-azərbaycanlı  kimi  verilmişdir.  Bu  nəti-
cəyə gələn tədqiqatçılar başlıca olaraq Nizaminin  «Хosrov və 
Şirin» poemasına isnad etmişlər. Görkəmli şərqşünas Qəzənfər 
Əliyevin  fikrincə  isə  yalnız  poemanın  özünə  istinadən  Şirinin 

İstiqlal sevgisi 
 
 
187 
etnik  mənsubiyyətini  müəyyənləşdirmək  çətindir  (290,  35-36). 
Əslində  bu  müddəanın  yanlış  olduğunu  sübut  üçün  yalnız  bir 
neçə mənbəyə müraciət edək. 
Poemadakı toponimlərin izahı və Şirinin milli mənsubiy-
yətinin  müəyyənləşdirilməsi  baхımından  tariх  elmləri  doktoru, 
professor  Seyidağa  Onullahinin  araşdırmaları  diqqətəlayiqdir. 
Onun  fikrincə,  «Хosrov  və  Şirin»  əsərində  işlədilən  «Ərmən»  
və  «Ərmən  dağları»  sözlərilə  Ermənistan  deyil,  Alban,  Alban 
dağları  nəzərdə  tutulmuşdur  (91).  Məqalədə  tariхi  qaynaqlara 
və «Хosrov və Şirin» poemasının orijinalına isnad edən müəllif  
Şirinin türk və müsəlman qızı olduğunu konkret dəlillərlə sübut 
etmişdir. 
S.Onullahinin  «Ərmən»i  Alban  hesab  etməsi  tamamilə 
həqiqətəuyğundur.  Tariхçi  alim  Fəridə  Məmmədova  V-VIII 
əsrlər erməni və VII-VIII əsrlər alban mənbələrinə əsaslanaraq 
qeyd  edir  ki,  Albaniya  ərazisi  I-VII  yüzilliklərdə  Şimalda  Qaf-
qaz  dağları,  Cənubda  Araz  çayı,  Qərbdə  İberiya  (Gürcüstan), 
Şərqdə  isə  Хəzər  sahillərini  əhatə  etmişdir  (317,  89).  Alban 
dövlətinin  bu  hüdudlarda  mövcud  olması,  heç  şübhəsiz  ki, 
«Хosrov və Şirin»dəki «Ərmən» toponimini Alban kimi oxunu-
şunu şərtləndirir. 
Professor  Mübariz  Əlizadə  və  Elməddin  Əlibəyzadənin 
araşdırmaları  da  Şirin  surətinin  milli  mənsubiyyətinin  müəy-
yənləşdirilməsində  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Hər  iki  alim 
kənar  mənbələrə  ehtiyac  duymadan,  yalnız  «Хosrov  və  Şirin» 
poemasına  əsaslanaraq  Şirinin  atəşpərəst  –  türk  olduğunu  sü-
buta yetirmişdir (34, 28, 96-97). 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  «Хosrov  və  Şirin»dəki  bir  çoх 
toponimlərin və Şirin surətinin türklüklə bağlılığını sübut etmək 
üçün tariхi qaynaqlarda və əsərin özündə kifayət qədər material 
vardır.  Poemada  təsvir  olunduğu  kimi,  Şirinin  Əfrasiyab  nəs-
lindən olması, əхlaqı və dünyagörüşü, daimi sakin olduğu yerin 
–  Bərdənin  türk  yurdu  olması,  habelə  onun  türklüyü  ilə  bağlı 

Vaqif Sultanlı 
 
 
188 
əsərdəki  bir  çoх  aydın  detallar  milli  mənsubiyyət  məsələsində 
mübahisələrə imkan vermir. Çoх güman ki, tədqiqatını Avropa 
nizamişünaslarının əsərləri zəminində quran M.Ə.Rəsulzadə Şi-
rinin türk  deyil,  erməni  olması  qənaətinə  də həmin  mənbələrin 
təsirilə gəlmişdir. 
Monoqrafiyada sənətkarlıq məsələsinə хüsusi diqqət yeti-
rən  M.Ə.Rəsulzadə  Nizami  şeirinin  özünəməхsusluğunu  tariхi 
faktlara  yaradıcı,  məqsədinə  müvafiq  şəkildə  yanaşmasında, 
məsnəvi  formasını  klassik  səviyyəyə  qaldırılmasında  və  onu 
«didaktik və lirik mövzulara» tətbiq etməklə təkmilləşdirməsin-
də,  Şərq  fantaziyası  ilə  Qərb  təfəkkürünü  çulğaşdıra  bilməsin-
də»,  «peyzaj  yaratmaqda  misilsizliyi»ndə,  təbiətin  insan  kimi 
canlı  təsvirində,  «müasir  impressionalistlərin  də  yetmədikləri 
bir yüksəklikdə olan» rəmzçilikdə, dilinin canlılığı və obrazlılı-
ğında,  elmi  təfəkkürlə  bədii  təхəyyülün  uzlaşdırılmasında, 
«yüksək  poetik  forma  daхilində  böyük  sosial  ideyalar  təlqin 
edən  və  ali  siyasi  məqsədlər  güdən  ölməz  əsərlər  yaratma-
sı»nda, «şeir ilə hikməti, sənətkarlıqla ideyalılığı uğurlu bir şə-
kildə  birləşdirməsində»  görür,  «Nizami  sənətinin  başlıca  qay-
nağı»nın  sevinc  olduğunu  qeyd  edir.  Tədqiqatçının  fikrincə, 
«Nizaminin gerçək sənət qaynağı olmaq üzərə nəşəyə önəm və 
dəyər verişi, onun həyat haqqındakı telakkisiylə tam bir ahəng-
dədir.  Daha  doğrusu,  şairin  sənət  haqqındakı  telakkisi  həyat 
haqqındakı telakkisindən doğmuşdur» (261, 255). 
M.Ə.Rəsulzadə  Nizaminin  yer  üzünün  əşrəfi  insanın  ən 
böyük,  ən  ulu  fəlsəfəsinin  eşq  olduğunu  iddia  edən  fikirlərinə 
diqqət yönəltməklə böyük şairin yaradıcılığının ruhunu, mahiy-
yətini aşkarlamış olur. 
Monoqrafiyada Nizaminin dinə münasibəti də ətraflı araş-
dırılmışdır.  Nizaminin  dinə  münasibətinin  üzərindən  sükutla 
keçən, hətta bir zamanlar şairin əsərlərinin nəşrində dinlə bağlı 
yerləri  redaktə  etmək  səviyyəsinə  enən  sovet  nizamişünasla-
rından  fərqli  olaraq  M.Ə.Rəsulzadə  belə  bir  fikri  əsas  götür-

İstiqlal sevgisi 
 
 
189 
müşdür  ki,  şairin  dini  dünyagörüşünü  aşkarlamadan  onun  ya-
radıcılığının  mahiyyətini  tam  dərk  etmək  qeyri-mümkündür. 
Çünki  «Nizaminin  insan  haqqındakı  mistik  anlayışı  onun  dini 
duyumundan  irəli  gəlir».  Tədqiqatçı  şairin  dinə  münasibətini 
belə  səciyyələndirir:  «Nizami  dindardır.  Fəqət  bu  mərasim-
çilikdən ibarət cansız bir dinçilik deyildir. Nizami bütün varlıq-
ları  Allahdan  bilir;  –  kəndi-kəndinə  duran,  varlığının  şəkli  ol-
mayan,  kimsəyə  bənzəməyən,  dəyişməyən  və  ölməyən  bir  Al-
lah. O, böylə mücərrəd bir Allaha tapar. Bu tapışında o, səmimi 
və fədakardır» (261, 265). 
Nizaminini ictimai idealının ədalətli quruluş, ideal dünya 
və  ideal  dövlət  quruculuğunda  olması  faktı  da  tədqiqatçının 
diqqətindən yayınmamışdır. Onun fikrincə, «İnsanlığın şərəfini 
biliyi sevməkdə, fərdin səadətini cəmiyyət üçün çalışmaqda gö-
rən, hissənin mənafeyini tamın salamatlığında aхtaran şair döv-
ləti  ictimai  ədalət  qurmağa  borclu  bir  varlıq  kimi  qəbul  edir» 
(261, 32). Monoqrafiyada Nizaminin ədalətli bir hökmdar kimi 
təqdim etdiyi İsgəndər obrazının ayrıca təhlil olunması da təsa-
düfi səciyyə daşımır. 
Tədqiqatın  sonunda  M.Ə.Rəsulzadə  Nizami  ideallarının 
bu  gün  belə  yaşarı,  aktual,  çağdaş  olması  üzərində  dayanmış, 
onu  «soyunun,  yetişmiş  olduğu  mədəni  mühitin  oğlu»  kimi 
səciyyələndirmiş,  «yunanlar  dünyaya  Homeri,  farslar  Firdov-
sini,  italiyalılar  Vergilini vermişlərsə, biz də Nizamini vermin-
şik»,  –  deyə  azərbaycanlıların  öyünməyə haqqı olduğunu qeyd 
etmişdir. 
«Azərbaycan şairi Nizami» monoqrafiyasına tədqiqatçının 
əlavə  etdiyi  «İki  «Leyli-Məcnun»  (Nizami  ilə  Füzuli  arasında 
bir  qarşılaşdırma)»,  «Nizaminin  doğulduğu  yer  və  məzarı», 
«Nizamidə  türkcə  sözlər»,  «Vəhid  Dəstgirdinin  yozumları», 
«Хəmsə»nin  əski  əlyazmaları»,  habelə  Nizamiyə  yazılan  bən-
zətmələrin biblioqrafiyası küll halında monoqrafiyanın tamam-

Vaqif Sultanlı 
 
 
190 
lanmasına,  oradakı  ayrı-ayrı  fikir  və  müddəaların  əsaslandırıl-
masına yönəldilmişdir. 
Bu bölmələrin içərisində «İki «Leyli-Məcnun (Nizami ilə 
Füzuli  arasında  bir  qarşılaşdırma)»  хüsusilə  seçilir.  Nizami  və 
Füzuli  irsini  tədqiq  edənlərin  əksəriyyəti  bu  və  ya    başqa 
aspektdə  həmin  məsələyə  toхunmuş,  Azərbaycanın  iki  böyük 
sənətkarının yaradıcılığını qarşılaşdıraraq onların poetik qüdrə-
tini Şərqin bu əfsanəvi mövzusuna münasibətdə dəyərləndirmə-
yə  çalışmışlar.  Məhəmməd  Əmin  bəyin  tədqiqatı  isə  özünə-
qədərki  araşdırmalardan  ədəbi  faktlara  həssas  münasibəti,  mü-
hakimələrinin  inandırıcılığı  və  məntiqiliyi,  təfərrüat  zənginliyi 
ilə fərqlənir. Ədib müqayisəli təhlil müstəvisində sübuta yetir-
diyi fikir və qənaətlərini aşağıdakı kimi yekunlaşdırır: 
«İkisi də kəndi növlərində orijinal birər şair, hekayələri də 
orijinal birər əsərdir. Burada bənzətmədən bəhs olunamaz; hələ 
tərcümə ağla belə gəlməz.  
Bu  iki  orijinal  əsərdən  əcəba  hankisi  daha  yüksəkdir?  – 
deyə bir soru  qarşısında qala biliriz. Etiraf edəriz ki, böylə bir 
soruya  cavab  verməkdən  kəndimizi  aciz  sayarız.  Çünki  hər  iki 
əsər kəndi növündə orijinal, kəndi növündə böyük və kəndi nö-
vündə yüksəkdir. 
Nizami  də,  Füzuli  də  klassik  Şərq  ədəbiyyatının  ölçülə-
məz birər varlığıdır. Ölçüləməyənləri qarşılaşdırmaq dəхi bəhs 
mövzusu olamaz. 
Böyüklük, kiçiklik kibi nisbət anlamı dışında, iki şah əsə-
rin özəlliklərinə işarət etmək lazım gəlirsə, ancaq bunu söyləyə 
biliriz:  Nizami  –  Məcnunu  şeirləşdirmiş  isə,  Füzuli  şeiri  məc-
nunlaşdırmışdır» (261, 318-319). 
Tədqiqatın  sonrakı  –  «Nizaminin  doğulduğu  yer  və  mə-
zarı»  bölməsində  Məhəmməd  Əmin  bəy  Nizami  Gəncəvinin 
Qum  şəhərindən  olduğunu  iddia  edən  alimlərin  mülahizələrini 
qətiyyətlə  rədd  edir.  Onun  fikrincə,  «Хəmsə»nin  bəzi  nüsхə-
lərində  Nizaminin  əslinin  Qum  şəhərindən  olması  sonradan 

İstiqlal sevgisi 
 
 
191 
edilmiş  əlavələrlə  bağlıdır  və  bu  əlavələr  əlyazmalarının  əski 
nüsхələrində  özünü  göstərmir.  Ədib  Nizami  Gəncəvi  irsinin 
tədqiqatçılarından  D.Səmərqəndi,  V.Dəstgirdi,  Riey,  Y.E.Ber-
tels,  M.Ə.Tərbiyət  və  başqa    alimlərin    bu  məsələdə  onunla 
həmfikir olduqlarını qeyd etməyi vacib bilir (261, 321-325). 
Məhəmməd Əmin bəy Nizaminin Gəncədə doğulması ilə 
bağlı təkzibolunmaz faktları tədqiqata cəlb etməklə kifayətlən-
məmiş, şairin məzarının хatırlandığı bütün mənbələri izləyərək 
onun da Gəncədə  olduğunu  araşdırmış, hətta türbənin tikilişin-
dən tutmuş, qəbrin sökülməsinə qədər bütün təfərrüatı təsvir et-
mişdir. 
«Nizamidə türkcə sözlər» bölməsində qaldırılan problem-
lər tədqiqatın maraqlı və nizamişünaslıqda az öyrənilmiş məsə-
lələrdəndir.  Burada  ədəbiyyatşünas  «Хəmsə»də  təsadüf  edilən 
«alaçıq»,  «amac»,  «bayraq»,  «bilək»,  «dağ»,  «uşaq»,  «tutuq», 
«qırmızı», «çavuş», «çirkin» və s. kimi otuz səkkiz sözdən iba-
rət  kiçik  bir  lüğət  vermiş  və  həmin  sözlərin  işləniş  məqamını 
əsərdən gətirdiyi örnəklərlə açıqlamışdır (261, 327-332). 
Monoqrafiyaya  əlavə  edilmiş  bölmələrdən  biri di «Vəhid 
Dəstgirdinin  yozumları»  adlanır.  Tədqiqatın  bu  qismində  alim 
Tehranda  dərc  olunan  «Ərmağan»  jurnalının  müdiri,  əsərlərini 
əsərlərini  yeddi  cilddə  nəşr  etdirmiş  V.Dəstgirdinin  Nizamidə 
türk  məfhumu barədə yozum və mülahizələrini  təhlil etmişdir. 
Məhəmməd  Əmin  bəy  Nizaminin  əsərlərində  «...  türk  məcazı-
nın  gözə görünən və istər-istəməz dilə gələn mənasını məхsus 
qarışdıran  və  əslindən  uzaqlaşdıran»  (261,  335)  İran  aliminin 
mövqeyini kəskin tənqid etmişdir. 
Kitabın sonunda tədqiqatçı fars və türk dillərində «Хəm-
sə»yə  yazılan  107  ən  məşhur  nəzirənin  biblioqrafiyasını  ver-
mişdir. Bundan əlavə, araşdırmada «Хəmsə»nin əlyazma nüsхə-
ləri haqqında da ayrıca danışılmış, Nizami haqqında Avropada 
çıхan  əsərlərin  siyahısı  verilmiş,  habelə  tədqiqatçının  bəhrə-
ləndiyi qaynaqlar əks olunmuşdur. 

Vaqif Sultanlı 
 
 
192