Vaxobov h, mirzamahmudov o. T

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR. 
1.Kartografik tushunchalar jadvalini tuzing. 
2.Tarx (plan) nima? 
3.Karta deganda nimani tushunasiz? 
4.Aerosurat deb nimaga aytiladi? 
5.Karta bilan aerosuratni farqi nima? 
6.SHartli belgilar turlari jadvalini tuzing. 
7.Masshtab (miqyos) deb nimaga aytiladi? 
8.Masshtabni qanday turlarini bilasiz? 
9.Maktab geografik kartalari qanday turlarga bo’linadi? 
10.Kartalarda voqea va xodisalar qanday usullarda tasvirlanadi? 
11.Kartalar ularda tasvirlangan maydonning ko’lamiga ko’ra qanday turlarga 
bo’linadi? 
12.Mazmuniga ko’ra kartalar qanday guruhlarga bo’linadi? 
13.Vazifasiga ko’ra kartalar qanday turlarga bo’linadi? 
14. «Atlas» atamasini fanga kim kiritgan? 
15.Kartalrni tuzilishi texnologiyasi haqida so’zlab bering. 
16.Geografik kartalarni o’qish texnologiyasi sxemasini tuzing. 
17.Chiziqli kartalar bilan ishlash texnologiyasi nimalardan iborat? 
18.Globus yordamida qanday ishlar amalga oshiriladi? 
19.Kartografik tasavvurlar qanday tartibda shakllantiriladi? 

---

8-BOB. MUAMMOLI O’QITISH METODLARI 
Muammoli o’qitish metodikasi ilg’or o’qitish metodlaridan hisob-
lanadi, chunki u o’quvchilarni o’ylashga? izlanishga majbur qiladi, natijada 
ularning bilimlari chuqurlashadi va turli muammolarni qo’yish va yechish 
ko’nikmalari shakillanadi. 
 
8.1. Geografiya fanidagi muammolar va ulardan ta’lim jarayonida 
foydalanish. 
Geografiya fani tabiiy va iqtisodiy - ijtimoiy qismlardan iborat 
bo’lganligi uchun unda tabiat va jamiyatdagi barcha muammolar mujas-
samlashgan. Mazkur muammolar tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy jarayonlar 
hamda ularni o’zaro ta’siri natijasida shakillanadi va rivojlanadi. Mazkur 
muammolardan 
ta’lim 
jarayonida 
foydalanishning 
eng 
muhim 
shartlaridan biri bo’lib ularni kelib chiqishiga ko’ra gruxlarga bo’lishdir. 
Ushbu muammolarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: 
- tabiiy geografik muammolar; 
-ijtimoiy-iqtisodiy geografik muammolar; 
- geoekologik muammolar; 
- ta’limiy va tarbiyaviy muammolar; 
Tabiiy geografik muammolar insoniyat tarixi davomida jamiyatga 
ta’sir etgan asosiy muammolardan biri bo’lib kelgan va bo’lib qolmoqda. 
Bunday muammolarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
a) Yer qobig’ining xususiyati bilan bog’liq bo’lgan muammolar (zil-
zila, vulqonlar, tiktonik xarakatlar va x. k.); 
b) atmosfera va iqlim bilan bog’liq bo’lgan muammolar (kuchli 
shamollar, sellar, yashin tushishi, do’l, sovuq urishi, qurg’oqchilik va x.k.); 
v) Yer usti suvlari bilan bog’liq bo’lgan muammolar (suv toshqini, 
botqoqlanish, va x.k.); 
g) biologik muammolar, ya’ni tuproq, o’simlik va hayvanot dunyosi 
bilan bog’liq bo’lgan muammolar; 
d) Dunyo okeani bilan bog’liq bo’lgan muammolar (okean satxini 
ko’tarilishi, tayfun, tsunami) va x.k.. 
Er qobig’ini xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan muammolarni 
(jarayonlarni) oldindan bilib bo’lmaydi, faqat ularni sodir bo’lishini 
oldindan bilib tegishli chora tadbirlarni amalga oshirish mumkin. Masalan, 
zil-zila yoki vulqonni sodir bo’lishini oldindan aytishni iloji bo’lsa mazkur 

---

hududlarda aholi olib chiqib ketiladi. Tektonik harakatlar natijasida Yer 
yuzasining ma’lum bir joylarini asta sekin pasayishi va ko’tarilishini 
Nedirlandiya xududi misolida tushuntirish mumkin. Yer po’stini asta-
sekin cho’kishi natijasida Nedirlandiya xududi dengiz satxidan pastda 
qolib ketmoqda. Natijada Nedirlandiya xududini suv bosish havfi 
tug’ilgan. Buni oldini olish uchun dengiz qirg’og’iga to’g’on qurilgan 
uning balandligi har yili ko’tarilib turiladidi.
Atmosfera va iqlim bilan bog’liq bo’lgan muammolar insoniyatni 
qadimdan qiziqtirib keladi. Xozirgi vaqtda ayrim atmosfera xodisalarini 
sodir bo’lishini oldindan aytib beriladi va shunga mos ravishda chora 
tadbirlar ishlab chiqiladi. Masalan, sel, sovuq urishi, qurg’oqchilik, 
bo’ronlar va x.k 
Er usti suvlari bilan bog’liq bo’lgan muammolar ham hozirgi vaqtda 
oldindan aniqlanadi va tegishli chora tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunday 
muammolarga (jarayonlarga) suv toshqinlari, botqoqlar xosil bo’lishi 
kiradi. 
Biogeografik muammolarga tuproq erroziyasi, o’simlik va hayvonot 
dunyosining o’zgarishi yoki kamayib ketishi kiradi. Ular asosan tabiiy 
sharoitni keskin o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi. 
Dunyo okeani bilan bog’liq bo’lgan muammolar qirg’oq va orollarda 
joylashgan davlatlar uchun muxim muammolardan biri bo’lib qolmoqda. 
Yer shari iqlimini asta-sekin ilishi natijasida materik va tog’ muzliklari erib 
Dunyo okeani satxi ko’tarilmoqda, tayfunlar va tsunami qirg’oqlarda va 
orollarda yashovchi xalqlarga katta zarar keltirmoqda. Masalan 2005 yil 
qishda Indoniziyada sodir bo’lgan tsunami natijasida minglab aholi va 
dam oluvchilar xalok bo’lishdi. 
Iqtisodiy geografik muammolar ham insonlarni asosiy muammolari 
qatoriga kiradi. Masalan, tabiiy resurslar va ulardan foydalanish; 
aholishunoslik va demografik muammolar; ishlab chiqarishni joylashtirish 
va rivojlantirish muammolari; transpart va xaoqaro iqtisodiy munosabatlar 
muammolari. 
Geoeklogik muammolar tabiat va jamiyatni o’zaro ta’siri natijasida 
vujudga keladi va ularni quyidagi guruhlarga bo’lishimiz mumkin: 
-tabiiy resurslardan oqilona foydalanish muammolari; 
-tabiatni muxofaza qilish muammolari; 
-tabiatni tiklash muammolari; 

---

Tabiatdan va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish muammolari 
hozirgi davrda barcha fanlar oldida turgan umum insoniy muammo bo’lib 
hisoblanadi. Tabiatdan noto’g’ri foydalanish oqibatida katta maydonlarda 
tuproqlar sho’rlanib ketgan, shamol va suv erroziyasi oqibatida tuproqni 
sifati pasayib ketgan, yaylovlardan intensiv foydalanishi oqibatida ularni 
maxsuldorligi kamayib ketgan, o’simlik resurslaridan noto’g’ri foydalanish 
oqibatida o’rmonlar maydoni qisqarib ketgan, ovchilikni rivojlanishi bilan 
insoniyat tarixida ko’p hayvonlar butunlay qirilib ketgan yoki butunlay 
yo’qolish arafasida. 
SHu munosabat bilan tabiatni va tabiiy resurslarni muxofaza qilish 
maqsadida butun jahonda qo’riqxonalar, milliy bog’lar, biosfera qo’riqxo-
nalari, buyurtmaxonalar tashkil qilingan. Jahon va alohida davlatlar qizil 
kitoblari nashr qilingan va qilinmoqda. 
Hozirgi paytda inson tomonidan buzilgan tabiat komplekslarini 
tiklash bo’yicha juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Sanoat ishlab 
chiqarishi natijasida hosil bo’lgan texnogen landshaftlar bog’larga, 
o’rmonlarga, ekinzorlarga va dam olish maskanlariga aylantirilmoqda. 
Geografiya ta’limining asosiy vazifalaridan biri muammoli dars 
texnologiyalarini ishlab chiqish jarayonida yuqoridagi muammolardan 
keng foydalanish va ularni o’quvchilar ongiga chuqurroq singdirishdan 
iborat. 
Muammoli ta’lim texnologiyasini ishlab chiqishda O’zbekiston va 
O’rta Osiyodagi muammolardan foydalanilsa katta samara beradi. 
Masalan, Orol muammosi, Sibir daryolarini O’rta Osiyoga burish 
muammosi, qishloq xo’jaligini keng rivojlanishi va tuproqlarni sho’rlanishi 
muammosi va x.k.