Və funksi yalari südabə Hüseynova
Hüquqi şüurun funksional strukturu
Yüklə 339,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Hüquqi şüurun funksional strukturu
Hüquqi şüurun əsas funksiyaları Psixoloji amilləri Funksiyalaşmanın nəticələri Empirik göstəriciləri Kəmiyyət xüsusiyyətləri İdraki İntellektual Hüquqi hazırlıq Hüquqi biliklər və bacarıqlar Məlumatlılıq səviyyəsi Qiymətləndirmə İntellektual- emosional Hüquqa və onun praktiki tətbiqinə qiymətləndirici münasibət Qiymətləndirici mühakimələr (rəylər) Həmrəylik səviyyəsi Tənzimləmə İntellektual- emosional- iradi Hüquqi meyillər və yönümlər Davranış mövqeləri (qərarlar) Sabitlik səviyyəsi Hüquqi şüurun bir sıra formaları fərqləndirilir: elmi hüquqi şüur, gündəlik hüquqi şüur, peşəkar hüquqi şüur. Gündəlik hüquqi şüur əsasən mövcud həyat şəraitinin təsiri və şəxsi təcrübələr əsasında formalaşır. Bu zaman hisslər, emosiyalar kimi psixoloji elementlər əsaslı rola malik olur. Elmi hüquqi şüur geniş və dərin hüquqi ünsiyyət əsasında formalaşır və onun mahiyyəti nəzəri hüquqi biliklərlə bağlı olur. Peşəkar hüquqi şüur hüquqşünaslara xas olub ümumi təhsil və təcrübi hazırlıq tələb edir. Bu zaman mənəvi elementlərlə hüquqi normaların praktik dərk edilməsi və tətbiqinə dair bilik və bacarıqlarla əlaqəli olur. 73 Hüquqı̇ şüurun strukturu və funksı̇yaları Subyektiv əsaslarda hüquqi şüurun ictimai, qrup və fərdi formaları da fərqləndirilir (12, s. 87). Qeyd etmək lazımdır ki, hüquqi şüurun formalaşması həm də şəxsiyyətin fərdi xarakteri ilə sıx bağlıdır, lakin araşdırmalar göstərir ki, bəzən həm sağlam hüquqi şüura və hüquqi davranışa malik olan insanlar, həm də hüquqazidd, cinayətkar davranışlı insanlar eyni xarakterə malik ola bilərlər, onların davranışlarındakı fərq bilavasitə sosial mühitlə bağlı olur. Bununla yanaşı cəmiyyətdə referent, yaxud qeyri-referent qruplarda fərqli fərdi-psixoloji xarakterə, lakin uyğun davranış yönümünə malik insanlara daha çox rast gəlmək mümkündür. Məsələn ailə, iş, məktəb kollektivi və s. sosial qruplarda yüksək hüquqi şüur və davranışa malik fərqli fərdi xüsusiyyətli insanlar olur, həmçinin hər hansı bir cinayətkar qrupa daxil olan insanlar fərqli fərdi xüsusiyyətlərə malik olurlar. Deyilənlərə əsasən qeyd etmək olar ki, fərdi hüquqi şüur biliklər, tərbiyə, ənənələr, fərdin böyüdüyü sosial mühitin mənəvi xüsusiyyətləri əsasında formalaşır. Hüquqa riayət edən insanlarla hüquqazidd davranışlı şəxslərin hüquqi şüurunda fərqlər müəyyən edilmişdir . Bu sahədə aparıcı tədqiqatçılardan olan hüquq elmləri doktoru, professor F.Y.Səməndərov hüquqi şüurun ünsürlərini müəyyənləşdirərkən qeyd edir ki, “Hüquqi şüurun ünsürü kimi ictimai iradənin formalaşması ictimai mənafenin idrakı ilə bağlıdır. Bu kifayət qədər yetkinliyə malik olan cinayət hüquqi şüurun püxtələşməsini nəzərdə tutur… Cinayət hüquqi şüur, onun qiymətləndirici elementi ancaq iradəvi ünsür vasitəsilə fəallaşır. Cinayət hüquqi şüur ictimai şüurun formaları içərisində siyasi və mənəvi şüurla yaxın əlaqədədir… Cinayət hüquqi şüur mənəviyyatla sıx əlaqədə inkişaf edir. İnsanların sosial fəaliyyətinə, onların davranışına, eləcə də hüquqi fəaliyyətinə həmişə mənəviyyatla qiymət verilir. Buna görə də ictimai həyatda insanların cinayət hüquqi ideyaları və baxışları eyni zamanda onların mənəvi baxışlarını, təsəvvürlərini ifadə edir… Mənəvi prinsiplərin cinayət hüquqi baxışlarda ifadə olunması həm də cinayət hüquqi şüurla mənəvi şüurun birləşməsi, eyni məna kəsb etməsi deyildir. Mənəviyyat insanların ictimai həyatda bütün iradəvi davranışına qiymət verir. Mənəviyyat cəmiyyətdə qənimətçiliyi, müftəxorluğu, şərəf və ləyaqətə ziyan yetirən hər cür əməli pisləyir” (6, s.93). Sonda belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, hüquqi şüurun strukturunda şüurun funksiyaları mühüm yer tutur. Bu qənaət ona görədir ki, hüquqi şüur ictimai şüurun bir formasıdır və ictimai şüurda baş verən dəyişikliklər, o cümlədən sosial imperativlər və koqnitiv metamorfozların dəyişməsi insanların adaptasiya qabiliyyətini zəifl ədir və onların yeni hüquqi sistemin normativlərini mənimsəməsini çətinləşdirir. |