Vestonis sümükləri

                                           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                       Hesablama texnikasının inkişaf tarixi 

 

Ən qədim say aləti kimi eramızdan 30 min il əvvəl istifadə edilmiş “vestonis 

sümükləri” hesab edilir. Eramızın V və VI əsrində qədim Romada istifadə edilən 

abak, Qədim Çində VI əsrdə istifadə olunan suan-pan (hesablama lövhəsi), XV –

XVI əsrlərdə Yaponiyada isə soroban adlandırılmış alətlər də qədim say alətləri 

hesab edilirlər.  

 

   Roma Abakı        Suan-pan                         Soroban 

 

Vavilon, Misir, sonralar isə Yunanıstanda ədədləri göstərmək üçün müəyyən 

işarələrdən istifadə etməyə başlayırlar. Amma ədədlərin yazılışı o qədər də 

mükəm-məl olmadığından,yalnız xüsusi savada malik adamlar onlardan istifadə 

edərək əməliyyat apara bilirdilər.  

İlk sadə mexaniki hesablama maşını isə 1623-cü ildə alman alimi Vilhelm 

Şikkard tərəfindən hazırlanır. Bu maşının köməyi ilə toplama və çıxma əməlləri 

aparmaq mümkün idi. İxtiraçı öz məktublarında hesablama maşınını “Saatlarla 

cəmləyən” adlandırmışdır. Təəssüf ki, nə maşının özü, nə də ona aid olan 

sənədlər bizim dövrümüzə gəlib çatmayıb. 1641-ci ildə fransız mexaniki Blez 

Paskal dörd riyazi əməli (vurma, bölmə, toplama, çıxma) yerinə yetirə bilən 

çarxlı mexaniki hesablama maşını düzəldir və bir il sonra bu maşını nümayiş 

etdirir. Bu maşından o dövrdə vergilərin yığılması zamanı hesabatlar aparmaq 

üçün müvəffəqiyyətlə istifadə edilirdi.1694-cü ildə görkəmli alman riyaziyyatçısı 

və filosofu Qotfrid Vilhelm Leybnis daha da təkmilləşdirilmiş, dörd hesab, 

həmçinin qüvvətə yüksəltmə və kvadrat kökalma əməllərini yerinə yetirən 

hesablayıcı mexanizm düzəldir. 

Universal hesablama maşınının yaradılması ideyası görkəmli ingilis alimi Çarlz 

Bebbikə mənsubdur. Bu ideyaya görə hesablama maşını “dəyirman”dan (yəni 

riyazi-məntiqi qurğudan) və “anbar”dan (yəni yaddaş qurğusundan) ibarət 

olmalı idi. Bundan əlavə verilənləri maşına daxil etmək üçün perfokartdan 

istifadə edilməli idi.Ç.Bebbikin 40 ilə yaxın əmək sərf edərək düzəltdiyi 

hesablama maşını müasir dövrdə istifadə olunan hesablama maşınlarına daxil 

olan bütün komponentləri özündə təzahür etdirirdi. Alimin düzəltdiyi maşının 

ilk proqramçısı, həmçinin onun şagirdi və yaxın köməkçisi məşhur ingilis şairi 

Con Bayronun qızı Ada Avqusta Levleyst idi. O, Ç.Bebbikin məsləhəti ilə Bernulli 

ədədinin hesablama maşınında hesablanması üçün iki dəyişəli iki xətti tənliklər 

sisteminin həllinin ilk proqramını tərtib etmiş və bu proqramın köməyi ilə 

sistemi həll etmişdir. Onun tələbi və məsləhəti ilə «İşçi oyuq» və “dövr” kimi 

proqramlaşdırma terminləri ilk dəfə hesablama texnikası elmində istifadə 

edilmişdir. 

 

1930-cu ilin əvvəlində Almaniyada gənc mütəxəssis Konrad Zuze bir neçə min 

telefon releləri əsasında binar kodlardan və riyazi məntiq aparatından istifadə 

etməklə avtomatik hesablama maşını yaradır. Onun yaratdığı hesablama 

maşınında istifadə edilən relelərin açılıb-bağlanması avtomatik olaraq yerinə 

yetirilirdi. 

 

1936-cı ildə Kembric universitetinin gənc riyaziyatçısı, 24 yaşlı Alan Tyurinq 

proqramla idarə edilən, müxtəlif sahələrə yararlı olan hesablama maşının 

yaradılmasının mümkünlüyünü sübut edir. Bunun nəticəsində süni intellekt 

yaradılmasının  ilk konsepsiyası baş verir. Gənc alimin rəhbərliyi ilə 1940-cı 

illərin əvvəllərində dünyada ilk elektron hesablama maşını yaradılır. Bu maşının 

köməyi ilə ikinci dünya müharibəsi illərində Böyük Britaniya kəşfiyyat idarəsi 

müəyyən gizli işləri və tapşırıqları həyata keçirmək üçün istifadə edir. İxtira 

edilmiş hesablama cihazı uzun illər sirr olaraq qalır və nəhayət 1975-ci ildə gün 

üzünə çıxarılır. Məhz ona görə də hesablama texnikasına aid olan əksər 

ədəbiyyatlarda ilk elektron hesablama maşınının 1945-ci ildə ABŞ-da yaradıldığı 

göstərilir. 

1945-ci ilin axırlarında fizik Atanasovun ideyası əsasında Amerika alimlərindən 

C. Mouçli və C. Ekkert ilk elektron rəqəm hesablama maşını düzəldir. 

Hesablama maşınına “ENIAC” (Elektron Numerical Inteqrator And Calculator) 

adı verilir. “ENIAC”-ın daxili 20000 elektron lampasından və 15000 reledən 

ibarət idi. Hesablama maşını bir saniyə ərzində 300 vurma və 500 toplama 

əməliyyatlarını yerinə yetirirdi. Rəqəm hesablama maşınının tələb et-diyi güc 

150 kilovata bərabər idi. Hesablama maşını ondan xeyli əvvəl düzəldilmiş “Mark 

1” və “Mark 2” hesablama maşınlarından min dəfə sürətlə hesablama işlərini 

yerinə yetirirdi. Maşının mənfi cəhəti proqramın hesablama maşınına daxil 

edilməsi prosesinin çox vaxt aparması idi. Bu prosesi azaltmaq məqsədi ilə 

alimlər proqramı yaddaşında saxlaya biləcək yeni hesablama maşınının 

hazırlanmasına başlayırlar. Layihənin elmi əsaslar üzərində qurulmasına nail 

olmaq məqsədilə hesablama maşınının hazırlanma prosesinə o dövrün görkəmli 

riyaziyatçısı Con fon Neyman da dəvət olunur. Görkəmli alim həmin ildə 

hesablama maşınının iş prinsipi barədə ətraflı məruzə hazırlayır. Məruzə bu işlə 

məşğul olan digər alimlərə də göndərilir və hamı tərəfindən bəyənilir. Buna əsas 

səbəb fon Neymanın təklif etdiyi hesablama maşınının iş prinsipinin sadəliyi və 

universallığı idi. Con fon Neyman prinsipi əsasında işləyən ilk hesablama maşını 

1949-cu ildə ingilis tədqiqatçısı Moris Uilksin tərəfindən düzəldilir. İstər həmin 

ərəfədə, istərsə də sonrakı dövrlərdə təkmilləşərək düzəldilmiş bütün 

hesablama maşınlarının iş prinsipi fon Neymanın təklif etdiyi prinsipə 

əsaslanırdı. Con fon Neymanın hesablama maşınının iş prinsipində əsas İdeya 

bundan ibarət idi:  

•  informasiyanı təhlil edəcək hesablama maşını effektiv işləməsi ilə yanaşı 

universal olmalıdır.  

•  Universal hesablama maşını aşağıdakı qurğulardan ibarət olmalıdır: 

 

1.  riyazi və məntiqi əməliyyatları yerinə yetirən hesab-məntiq qurğusu; 

2.  proqramın icra olunma prosesini təşkil edən idarəetmə qurğusu; 

3.  verilənləri və proqramları yaddaşında saxlaya biləcək yaddaş qurğusu. 

 

Hesablama maşınının yaddaşında təhlil edilmiş verilənlərin və ya proqramların 

saxlanılmasından ötrü yaddaşın yuvalarını nömrələmək nəzərdə tutulurdu və 

bununla yanaşı digər qurğuların da yaddaşa müraciəti sadələşdirilməli idi. 

İstənilən xarici qurğudan maşının yaddaşına proqram daxil edilir. İdarəetmə 

qurğusu yaddaşdakı proqramı nəzərə alaraq onun icra olunmasını təşkil edir. 

Daxil edilmiş əmrlərə uyğun olaraq riyazi-məntiqi qurğu riyazi və məntiqi 

hesablamaları yerinə yetirir. Beləliklə hesablama maşını insanın köməyi 

olmadan hesablama işlərini həyata keçirir.  

 

İnformasiya texnologiyasının müasir inkişaf dövrü texnologiyasında edilən 

dəyişikliklərə uyğun olaraq, müxtəlif mərhələlərə bölünür. Hər mərhələ yeni 

nəsil kompüterlərin meydana gəlməsi ilə bağlıdır. “Kompüterlərin nəsilləri” 

başlıca olaraq kompüterlərdə istifadə edilən məntiq elementlərinin müxtəlifliyi 

ilə fərqlənir. Məntiq elementi informasiyanın emalı və yadda saxlanması üçün 

istifadə edilən elektron komponentdir. 

 

Birinci nəsil — (1951-1958). Kompüterlərin birinci nəslində                             

elektron lampaları əsas məntiq elementi idi. Bu lampalar qızır                             

və tez-tez sıradan çıxırdı. Kompüterlər işləyərkən xeyli elektrik                      

enerjisi sərf edilirdi. Bu maşınların bir nöqsanı da hesablama                        

işlərinin təşkili ilə bağlı idi. Belə ki, istənilən məsələni həll etmək                         

üçün müvafiq alqoritmi ikilik kodlar şəklində tərtib etmək lazım                      

gəlirdi ki, buda çətin, yorucu və tez-tez səhvlərə gətirib çıxaran bir 

iş idi.     Maşına verilənlər perfokartlar şəklində daxil edilir və 

nəticələr də perfokartlara çıxarılırdı.  

 

İkinci nəsil — (1959-1963).Kompüterlərin ikinci nəsli 

tranzistorların yaradılması ilə bağlıdır. Tranzistorlar elektron 

lampalarına nəzərən daha kiçik və az enerji sərf edirdi. 

Tranzistorların iş etibarlılığı və emal sürəti yüksəkdir. 

Tranzistorların kəşfi ilə yanaşı həmin dövrdə kompüterlərin 

inkişafına təsir edəcək, başqa istiqamətlərdə də irəliləyiş var 

idi. Xarici yaddaş vasitələri kimi maqnit lenti və diski 

perfokartı əvəz etdi. Maqnit yaddaşlar daha yüksək sürətli müraciəti təmin edir. 

Onların informasiyanı saxlama sıxlığı xeyli yüksəkdir. 

 

Üçüncü nəsil — (1964-1979). 1960-cı illərin ortalarında kompüter 

texnologiyasında çox əhəmiyyətli bir hadisə baş verdi. Ayrı-ayrı tranzistorlar 

inteqral sxemlə əvəz olundu. İnteqral sxem çox kiçik bir lövhədə minlərlə 

tranzistoru yerləşdirməyə imkan verirdi. Bu kiçik lövhələr çip adlanır. İnteqral 

sxemlər tranzistorlara nisbətən daha etibarlı və sürətli idi. Maqnit nüvəli 

yaddaşlar öz yerini yeni texnologiyaya-metal oksidli yarımkeçirici yaddaşa verdi. 

Yaddaşın informasiya saxlama gücünün və emal sürətinin artması əməliyyat 

sistemlərinin inkişafına səbəb oldu. Yüksək sürətli çiplər minikompüterlərin və 

mikrokompüterlərin yaradılmasına təkan verdi. İlk rabitə peykləri buraxıldı. 

Mikrodalğa vasitəsilə və koaksial kabeldən istifadə 

etməklə telekommunikasiya sistemlərinin 

inkişafına yeni mərhələyə qədəm qoydu. 

 

Dördüncü nəsil — (1979-cu 

ildən indiyə kimi).Bu nəslin 

kompüterlərin məntiqi əsasını çox yüksək sıxlıqlı inteqral 

sxemlər təşkil edir. Bu sxemlərdə yüz minlərlə, milyonlarla 

tranzistorun funksiyası əhatə olunur. Dördüncü nəsil həm də 

mikroprosessorların meydana gəlməsi ilə bağlıdır. 

Mikroprosessorlar yaddaş, məntiq və idarəetmə qurğusunu            

ehtiva edən çipdir. Bu dövrdə yarımkeçirici yaddaşların tutumunu daha da 

artırmaq və onlara müraciət sürətini yüksəltmək mümkün olmuşdur. 

Texnologiyanın  yüksək sürətlə inkişafı kompüterlərin qiymətinin də           

kəskin aşağı düşməsinə gətirib çıxartmışdır.Apple,İBM PC kimi fərdi 

kompüterlər meydana gəlmiş və çox tezliklə geniş yayılmışdır. Dördüncü        

nəsil kompüterlərin proqram təminatı da xeyli inkişaf 

etmişdir. 

 

Beşinci nəsil

 

— Bu nəsil kompüterlərin əsas əlaməti 

Fon 

Neymanın

                                        

"əmrlər selini idarəetmə" prinsipindən fərqli olaraq "verilənlər 

s

elini

                                

 

idarəetmə"

 

prinsipinə əsaslanan 

arxitekturalı 

prosessorlardan isti

-                                          

fadənin

 nə

zərdə 

tutulmasıdır

.

 

Beşinci 

nəsil 

kompüterlər 

süni intellekt 

                              

prinsiplərinə əsaslanır. 

 

 

 

Altıncı nəsil — Bu nəsil kompüterlərdə informasiyanın işlənməsinin insan beynində olduğu kimi 

həyata keçirilməsi məsələsi tədqiqatçılar arasında böyük marağa səbəb olmuşdur. Nəticədə çox 

mikroprosessorun («neyron»un) birgə işləyəcəyi kompüterlərin yaradılması nəzərdə tutulur. 

Mikroprosessorların informasiyanı təhlil etmə sürətləri neyronunkuna nisbətən aşağı olmasına 

baxmayaraq onların birgə işləməsi nəticəsində hazırlanacaq kompüterlərin məhsuldarlığını xeyli 

artırmaq mümkün olacaqdır. Bu nəslə aid olan optik elementlər əsasında yaradılan kompüterlərə də 

böyük ümidlər bəslənir. Elmi tədqiqatlar əsasında nəzəri hesablamalar göstərir ki, optik kompüterlər 

bir saniyə ərzində yüzlərlə trilyon əməliyyat yerinə yetirə 

biləcəklər.  Bu nəslə aid hazırlanan kompüterlərdə digər 

istiqamət molekulyar biologiyanın tətbiqi ilə bağlıdır. Belə 

kompüterlərin tərkibində molekulyar və molekul qruplarından 

istifadə etmək nəzərdə tutulur.