Vii asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O’rta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar

5-ilova
Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai

VIII asrning I yarmida arablar O’rta Osiyoda to’liq zabt etgach, islom dini bilan birga arab tili va yozuvi, arab madaniyati ham kirib keldi. Natijada oilaviy munosabatlarda ham shariat qoidalari, islom ahkomlari faol qaror topa boshladi. Islom dinining muqaddas kitobi «Qur’oni Karim» mazkur davr oila muammolari, er-xotin, ota-ona va farzandlar munosabatlari, bola tarbiyasi kabilarni yo’lga qo’yishda dasturul-amal vazifasini bajargan.

Yettinchi asrning birinchi yarmida nozil bo’lgan Qur’oni Karim islom dini ta’limotida bosh manba hisoblanadi. Qur’oni Karim Alloh taolo tomonidan Payg’ambarimiz Muhammad alayhissalomga 23 yil mobaynida sura, oyat tarzida farishta – Jabroil alayhissalom orqali ilohiy vahiy sifatida, arab tilida, og’zaki nozil qilingan. Kur’oni Karimning oyatlari bir joyda emas, balki Makka, Madina, Toif, Juhfa, Baytil-maqdis, Hudaybiya kabi shaharlarda va Mino, Arafot, Badr, Uhud kabi joylarda nozil qilingan.
«Qur’on» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi, barcha musulmonlarning muqaddas kitobi bo’lib, arab tilida «qiroat» ma’nosini anglatadi. Qur’on 114 suradan iborat. Qur’on kishilarni birodarlikka, tinch-totuv yashashga, ezgulikka undaydi. Shuning uchun ham u katta axloqiy ahamiyatga ega. «Qur’on»ning axloqiy qimmati haqida fikr yuritilar ekan, uning insonning ma’naviy kamolga etishida qay darajada muhim o’ringa ega ekanligiga amin bo’lamiz.
Yuqorida ta’kidlanganidek, «Quron»da uylanish, er-xotin, ota-ona va farzandalar munosabatlari, farzand tarbiyasi masalalariga katta ahamiyat berilgan. Jumladan, har bir muslim va muslimaning oila qurishi Ollohning farzi ekanligi ta’kidlanib, «Qur’oni Karim»ning «Baqara» surasi 223-oyatida shunday bayon etiladi: «Hotinlaringiz sizlarning ekinzor erlaringiz bo’ladi. Ziroat erlari urug’ sepganda Samara beradi. Xotin ham ekinzordir va hosili farzand. Bas o’z xotinlaringiz farzand niyatida aloqa qiling va kelajakda o’zlaringiz uchun farzand tarbiyalang. Xudodan qo’rqing, uning nazariga ilinmangiz. Bas, tug’ilish va visol uchun berilgan quvvatni bekor qoldirmang va zoe qilmang. Ey, Muhammad saodat mujdasini iymonlilarga bergin».
Bundan tashqari hozirgi kundagi eng muhim muhim masalalardan biri uylanishdan oldin yigitning qizga «qalin puli» to’lashi masalasiga e’tibor qaratilib, unda belgilangan qoidalarga rioya qilishligi «Niso» surasining 4-oyatida shunday uqtirilgan: «Xotinlaringizga mahrlarini hadya kabi beringiz! Agar o’zlari sizlar uchun u mahrdan biron narsani ixtiyoriy ravishda kechsalar, sizlar uni pok va muborak bilib eyaveringlar».
Uylanish majburan emas, yigit va qizning bir-biriga muhabbati asosiga qurilishi, agarda er-xotinlik mehr-muhabbatsizlik asosida bo’lsa, bunday oilaning poydevori zaif bo’lishi «Rum» surasining 21-oyatida ta’kidlab o’tilgan: «Sizlarga o’z jinslaringizdan juft yaratdi, toki siz o’z juftingiz bilan orom topingiz. Xotinlar va erlaringiz o’rtasida muhabbat va mehribonchilik ehson qildi» yoki «Niso» surasining 128-oyatida «Ayollarga yaxshi muomalada bo’linglar», deya nozil qilingan. Shu bilan bir qatorda ayollarning erlari oldidagi burchlari ham ko’rsatib berilgan. Niso surasining 34-oyatida «Yaxshi ayollar o’z erlariga itoat qilgan xotinlar, erlarining mollarini va o’z nomuslarini nobudlik va begonalar qo’lidan himoya qiladiganlar, - deb madh etiladi.
Ayollar va erkaklarning o’z nafslarini tiya olishlari, diyonat, iffat kabi xislatlarni o’zlarida mujassamlashtirishlari zarurligi, er-xotin murosa-madora qilib yashashi zarurligiga ham e’tibor qaratilgan. Jumladan, «Qur’oni Karim»da iffat va nomusning erga ham, xotinga ham barobar ekanligi «Nur» surasining 30-31 oyatlarida shunday bayon etilgan: «Ey, Muhammad! Ahli islom erkaklariga aytgin: oshkor va yashirin ko’zlarini haromdan yopsinlar va nafslarini haromdan tiysinlar. Bu harakat ularning o’zlariga pokizaroq, yaxshiroq ko’rinadi. Xudovandi olam qilgan har bir ishdan xabardordir. Ayollarga ham aytgin: ko’zlarini va o’z nafslarini haromdan saqlasinlar». Erlarning xotinlari bilan murosa-yu, madora qilib yashashlari lozimligi «Niso» surasining 31-oyatida: «Ey ahli islom kishilari! O’z x’otinlaringiz bilan yaxshi muomala qiling. Agar ularga nisbatan mehringiz bo’lmasa ham (sabr qiling va yaxshi muomalani tark etmang). Zero, Alloh taolo sizlarga yomon ko’rgan narsada ko’p yaxshiliklarni qilib qo’ygan bo’lishi mumkin» tarzida aytib o’tilgan.