Vii bob. Xufiyona iqtisodiyot va uning iqtisodiy xavfsizlikka ta’siri

7.2 Xufiyona iqtisodiyot mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga tahdid sifatida
Xufiyona iqtisodiyot bilan bog’liq bo’lgan muammolar o’tgan asrning 70 – yillaridan boshlab tadqiqotchilarning e’tiborlarini tortib boshlagan.
Akademik G.Senchagov tahriri ostida nashr etilgan “Ekonomicheskaya bezopasnostь Rossii”, deb nomlangan darslikda yozilishicha, xufiyona iqtisodiyot muammolarini o’rganish borasidagi salmoqli ishlardan biri P. Gutmanning (AQSH) “Yashirin iqtisodiyot” deb nomlangan maqolasi bo’ldi. Unda hisobga olinmagan yoki yashirin faoliyatni pisand qilmaslik mumkin emasligi ta’kidlangan⁷.
«Xufiyona iqtisodiyot» – bu jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan tovar moddiy boyliklar va xizmatlarning xarajati. Boshqa so’z bilan aytganda, alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi davlat boshharuv organlaridan yashirinadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni ham ifodalaydi. Bu munosabatalar iqtisodiy faoliyatning hisobga olinmagan va reglamentlanmagan munosabatlarini o’z ichiga oladi.
“Xufiyona iqtisodiyot” o’quv qo’llanmasining mualliflari xufiyona iqtisodiyotni nafaqat iqtisodiy - ijtimoiy tuzilmalar, jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarni o’z ichiga oluvchi murakkab ijtimoiy – iqtisodiy voqelik sifatida talqin qiladilar. Ularning fikricha, xufiyona iqtisodiyot “jamiyat tomonidan nazorat qilib bo’lmaydigan, mamlakat aholisining bir qismini tashkil qiluvchilarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarini qondirish, ya’ni katta miqdorda qo’shimcha daromad (foyda) olishni ko’zlab davlat organlari boshqaruvi va nazoratidan yashirgan holda, davlat va nodavlat mulkidan hamda iqtisodiy boylik, tadbirkorlik qobiliyatidan jinoiy yo’l bilan foydalanishdir”⁸. Xufiyona iqtisodiyot oshkor rasmiy iqtisodiyot bilan chambarchas bog’langan bo’lib, uning tarkibiy qismidir. Xufiyona iqtisodiyot tadbirkorlari o’z faoliyatlarida iqtisodiy munosabatlar, xo’jalik yuritish subyekti bo’lmasdan turib, davlatning “xizmati”dan, moddiy – ashyoviy omillari, ishchi kuchidan foydalanadilar.
Iqtisodiy adabiyotlarda «xufiyona iqtisodiyot» kriminal, soxta, nofarmal, nolegallashtirilgan (ikkilamchi iqtisodiyot)larga bo’lib o’rganiladi.

nolegal

8 – rasm. Xufiyona iqtisodiyotning shakllari

Kriminal iqtisodiyot rasmiy iqtisodiyot tarkibida amalga oshiriladigan iqtisodiy jinoyat shaklida namoyon bo’ladi (masalan, o’g’rilik, nazoratning barcha shakllaridan butunlay berkitilgan yashirin iqtisodiy faoliyat). Sohta iqtisodiyot harakatdagi hisob va hisobot tizimida ifodalanadigan soxtalashtirilgan natijalarni beruvchi rasmiy iqtisodiyot sifatida xarakterlanadi (qo’shib yozishlar).

Norasmiy iqtisodiyot iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishni rasmiy o’rnatilgan tartibini to’ldiruvchi yoki almashtiruvchi shaxsiy munosabatlarga va bevosita bo’ladigan aloqalarga asoslangan o’zaro norasmiy munosabatlar tizimini ifoda etadi.
Nolegal (ikkilamchi iqtisodiyot) nazoratdan berkitilgan individual va kooperativ faoliyat turlarini, ya’ni o’rnatilgan tartibda ro’yxatga olinmagan faoliyat turlarini qamrab oladi ⁹.
Xufiyona iqtisodiyotga bo’lgan kompleks yondashuv uni quyidagicha ta’riflash imkonini beradi. Xufiyona iqtisodiyot bozor xo’jaligining obyektiv va doimo mavjud bo’luvchi tizimi bo’lib, uning doirasida xo’jalik yurituvchi subyektlar nohalol raqobat usullari orqali iqtisodiy manfaat olishga harakat qiladilar, ya’ni, o’z tashabbuslari yoki tashqi shart-sharoitlar ta’sirida qonunga, ish yuritish etikasiga, biznes bilan hokimiyat o’rtasidagi o’yin qoidalariga, jamiyatning ma’naviy – ahloqiy me’yorlariga zid bo’lgan xatti – harakatlarni amalga oshiradilar¹⁰.
Bundan kelib chiqadiki, xufiyona va norasmiy faoliyat olib borishdan oxir- oqibat tadbirkor o’ziga ham, davlatga ham zarar keltiradi. Birinchidan, «xufiyona iqtisodiyotda» faoliyat ko’rsatayotgan korxona (firma) bozorni qo’llab- quvvatlovchi institutlardan foydalana olmaydi. Ikkinchidan, korxona o’z faoliyatini fosh bo’lib qolish va jazo olishning doimiy xavfi ostida olib boradi va bu uning xo’jalik faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. O’z resurslarini yashirib korxona ulardan samarali foydalana olmaydi. Uchinchidan, norasmiy tarzda faoliyat ko’rsatayotgan korxona ishlab chiqarishga katta kapital sarflay olmaydi, ya’ni fosh bo’lib qolishdan cho’chib faoliyatni kengaytira olmaydi. Va nihoyat, to’rtinchidan, davlat olishi mumkin bo’lgan soliq tushumlarini ololmaydi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarining Korruptsiya va jinoyatchilik muammolariga bag’ishlangan qismida “O’tish davrida yangi iqtisodiy mexanizmlar shakllantirilayotgan bir paytda aholining asosiy ko’pchiligi bozor sharoitida yashashni endigina o’rganayotganligidan va uning obyektiv qonunlarini payqay boshlaganligidan foydalanib, amalga oshirilayotgan iqtisodiy jinoyatlar toifasi”¹¹ mamlakat iqtisodiyotga katta tahdid solishi mumkinligi ta’kidlab o’tilgan. Unda “xufiyona” deb atalayotgan iqtisodiyot voqelik sifatida qanday sharoitda vujudga kelganligiga ham to’xtalib o’tilgan. Asarda yozilishicha, bunday iqtisodiyot “ishlab chiqarish sohasidagi qonunlarni qo’pol ravishda buzib, o’ziga xon – o’ziga bek bo’lib olgan edi. CHunki unga eng yaqin raqobatchi bo’lgan davlatning iqtisodiy tuzilmalari qotib holgan ko’rsatmalar va taqiqlar bilan cheklab qo’yilgan edi. Sovet davrida bu hodisa haddan tashqari kuchaydi, xunuk holga keldi va O’zbekistonga meros bo’lib qoldi”¹².
«Xufiyona» iqtisodiyotning sobiq Ittifoqda shakllanish shart-sharoitlarini kuzatish shuni ko’rsatdiki, u 80-yillarning o’rtalariga kelib, keng ko’lam yozdi (yashirin xizmat sohasi, tovarlarni davlat chakana tarmoqini chetlab sotib olish, davlat moddiy texnik ta’minoti tizimini chetlab, korxonalarni ta’minlash) xufiyona sektor ishlab chiqarishda ham shakllana boshladi.
Xuddi shunga o’xshash xufiyona iqtisodiyot SHarqiy Yevropa mamlakatlarida ham mavjud edi. Lekin ularda ochiq mayda tadbirkorlik (cheklangan darajada bo’lsa ham) kanallari mavjudligi tufayli, «xufiyona» iqtisodiyotning ko’lami juda ham katta emas edi.
Sobiq Ittifoqda kooperatsiya to’g’risidagi qonunning qabul qilinishi va nodavlat tadbirkorligining shakllanishi uchun huquqiy asosning yaratilishi tadbirkorlikni ochiq-oydin olib borish uchun sharoit yaratdi. Biroq bu jarayon SHarqiy Yevropadagiga nisbatan boshqacharoq kechdi. Asosiy farq shundan iborat ediki, SHarqiy Yevropa mamlakatlarida davlat va nodavlat sektorlari orasida ozmi- ko’pmi aniq chegaralar bo’lgan bo’lsa, sobiq Ittifoqda esa bu chegaralar «yuvilib» ketgan edi va bu davlat korxonalari uchun o’z mablag’lari bilan kooperativlarni va boshqa nodavlat korxonalarini (kichik korxonalar, tijorat banklari, birjalar) tashkil etish imkonini berdi. SHu sababli, davlat korxonalarining mulki va pul mablag’lari nodavlat korxonalarning kapitaliga aylandi va bu korxonalar davlat rejali xo’jalik tizimida foydalanish uchun mo’ljallangan resurslaridan katta-katta daromadlar oldilar. Biroq bu yo’lda davlat sektoridan nodavlat sektoriga resurslarni erkin oqib o’tishiga ma’lum tashkiliy-huquqiy to’siqlar bo’lganligini ham ta’kidlab o’tish haqiqatga yaqinroq bo’lar edi. Ushbu to’siqlar mavjud bo’lganligi sababli, ularni chetlab o’tish yo’llarini izlab topish zarur edi va Korruptsiya bunday uslub bo’lib xizmat qildi. Bunday ishlar kooperativ va davlat korxonalarining ishlab chiqarish – savdo faoliyatlarida davlat korxonalarining xomashyo va materiallari, moliyaviy resurslari va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishdan iborat bo’lmadi. Davlat mulki nafaqat kichik kooperativ va kichik korxonalarning, balki katta-katta birja va banklarning ustav kapitallarini shakllantirish uchun foydalanila boshlandi. Davlat kapitalini dabdurustdan, tartibsiz xususiylashtirish boshlandi. SHu bilan birga, tijoratning kriminallashuvi tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi¹³.
Respublika Prezidenti I.Karimovning «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida ta’kidlanganidek, “xufiyona iqtisodiyot”ning mavjud bo’lishi uyushgan jinoyatchilikni keltirib chiqaradi. Davlat hokimiyati tuzilmalarining turli bo’g’inlari va turli darajalari vakillari ham uning yo’ldan ozdiruvchi ta’siriga tushib qoladi”.¹⁴
Aksariyat hollarda insonga kam kuch sarflab, ko’proq manfaat olishga intilish xosdir. Yu.N.Popov, M.E Tarasovlarning fikricha, bunday ratsionalizm ichki to’siqlarning yetarli emasligi va ba’zida ularning umuman yo’qligi sharoitida insonni xufiyona faoliyat olib borishga undaydi. Inson tabiatini o’zgartirib bo’lmaydi, lekin insonning xulq-atvorini u yashayotgan muhit, tarbiyasi, madaniyati va ma’naviyati belgilaydi. Inson tabiatidagi ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi ziddiyat mavjud ijtimoiy munosabatlar tizimiga, ya’ni tarixiy an’analar, qonunchilik, jamiyatning ma’naviy-ahloqiy me’yorlariga bog’liq ravishda hal etiladi. Umuman, xufiyona faoliyat insonning xo’jalik faoliyati davomida u yoki bu darajada doimo mavjud bo’ladi.
Xufiyona faoliyatning kelib chiqishiga sabab bo’ladigan omillar orasida bozor xo’jaligiga xos bo’lgan iqtisodiy omillar alohida o’rin tutadi.
Institutsionalizm tarafdorlarining qarashlaricha, xo’jalik sub’yektlarining faoliyatlari qonun doirasida olib borilgan taqdirda transaktsion xarajatlarining yuqoriligi yashirin iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishga undaydi. Bunday xarajatlarga quyidagilar kiritiladi:
- qonun doirasida faoliyat olib borish uchun qilinadigan xarajatlar ( yuridik shaxs sifatida ro’yxatdan o’tish, litsenziya olish, yuridik adres olish va boshqa rasmiyatchiliklarni amalga oshirish uchun qilinadigan sarf-xarajatlar);
- qonun doirasida faoliyatni davom ettirish (soliqlar to’lash, mehnat munosabatlari sohasida qonuniy talablarni bajarish, zarur bo’lganda nizolarni sud orqali hal etish uchun sarflanadigan xarajatlar).



9- rasm. Xufiyona iqtisodiyotning kelib chiqish sabablarining guruhlanishi

Umumiy qabul qilingan transaksiya xarajatlari nuqtai nazaridan xufiyona iqtisodiyotning faoliyat ko’rsatishi huquqiy bazaning takomillashmaganligi, davlat tomonidan o’ziga xos funksiyalarning samarasiz bajarilishi, xo’jalik faoliyatida ikki xil standartlarning keng tarqalishi kabi tovlamachiliklarning o’sishi bilan bog’liq katta miqdordagi transaksiya xarajatlari bilan kuzatiladi.

Transaksiya xarajatlari o’sishining sababi xufiyona sektori iqtisodiyoti emas, balki rasmiy iqtisodiyotda yuqori transaksiya xarajatlarining mavjudligi xufiyona sektor faoliyat ko’rsatishining sabablaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Xufiyona biznes ishtirokchilari o’zini soliqlardan, litsenziyalashdan, shartnomalar tuzishdan, qonunlarga amal qilishdan ozod qiladi va “o’yin qoidalariga” ko’ra mulkchilik huquqini mustaqil ravishda muhofaza qiladi hamda uni buzgan xatti-harakat uchun jazolaydi va bu bilan rasmiy faoliyat ko’rsatuvchi xo’jalik yurituvchi subyektlarga qaraganda raqobat jihatdan ustunlikka ega. Jadvalda iqtisodiyotning rasmiy va norasmiy sektorlarida tadbirkotlik faoliyatini tashkil etish yuzasidan transaksiya xarajatlari taqqoslanadi(12-jadval).
12-jadval