Vii L e m I l L


§3. ƏHALĠNĠN RĠFAHI VƏ MƏĠġƏTĠ



Yüklə 17,94 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/40
tarix03.02.2017
ölçüsü17,94 Mb.
#7304
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   40
§3. ƏHALĠNĠN RĠFAHI VƏ MƏĠġƏTĠ 

 

Respublikanın  iqtisadi  yüksəlişi  xalqın  rifahının  yaxşılaşmasına  şərait 



yaratmışdı. Fəhlə və qulluqçuların orta aylıq əmək haqqı 70-ci illərdə 1,4 dəfə, 80-

ci  illərdə  1,3 dəfə,  kolxozçuların orta  aylıq əmək haqqı  isə  müvafiq  surətdə  2 və 

1,5  dəfə  artmışdı.

88

  İctimai  istehlak  fondlarından  əhaliyə  verilən  ödənc  və 



güzəştlərin məbləği 1970-1990-cı illərdə üç dəfə çoxalmışdı.

89

 



Qocalara,  əlillərə,  əmək  qabiliyyətini  müvəqqəti  itirənlərə,  əmək  və 

müharibə veteranlarına, başçısını itirmiş uşaqlı ailələrə, tək analara maddi yardım 

artırdı. Qocalığa və əlilliyə görə dövlətdən pensiya alanların sayı 1970-ci ildə 643 

mindən  1989-cu  ildə  987  minə  çatmışdı.  1989-cu  ilin  əvvəlində  114,4  min 

çoxuşaqlı anaya hər ay dövlətdən yardım ayrılırdı.

90

 



SSRİ  Nazirlər  Sovetinin  "Hamiləlik,  doğum  və  xəstə  uşağa  xidmət  üçün 

müavinət  təminatının  yaxşılaşdırılması  haqqında"  (1973-cü  il  26  iyun)  qərarına 

əsasən  qadınlara  hamiləliyə  və  doğuma  görə  iş  stajından  asılı  olmayaraq  əmək 

haqqının 100 faiz ödənilməsinə, "Aztəminatlı uşaqlı ailələrə maddi köməyin daha 

da yaxşılaşdırılması haqqında" 1974-cü il 12 sentyabr tarixli qərarına əsasən 1974-

cü il noyabrın 1-dək ümumi gəliri ailənin hər üzvü hesabından ayda 50 manatdan 

az olan ailələrə  8 yaşa  qədər uşaqların  hər birinə  12  manat  müavinət verilməsinə 

başlandı.  1990-cı  ildən  aztəminatlı  ailələrə  uşaqlar  12  yaşına  çatanadək  belə 

yardım göstərilməyə başlandı.

91

 



Sov.İKP  və  SSRİ  Nazirlər  Sovetinin  "Uşaqlı  ailələrə  dövlət  yardımını 

gücləndirmək  tədbirləri  haqqında"  1981-ci  il  31  mart  tarixli  qərarı  ilə  ümumi  iş 

stajı  bir  ildən  az  olmadan,  habelə  istehsalatdan  ayrılmadan  təhsil  alan  qadınlara 

uşağın  bir  yaşına  çatanadək  ona  xidmət  etmək  üçün  əmək  haqqının  müəyyən 

hissəsi ödənilməklə bir il müddətinə məzuniyyət verilməyə başlanmış, adambaşına 

ayda  60  manatdan  yuxarı  gəlir  düşməyən  ailələr  uşaqların  məktəbəqədər  uşaq 

müəssisələrində və internat məktəblərində saxlanılması üçün haqq verməkdən azad 

edilmişdir.  Həmin  qərara  əsasən  1981-ci  ilin  dekabr  ayından  tək  analara  verilən 

dövlət  müavinətinin  minimum  səviyyəsi  hər  bir  uşağa  ayda  20  manata  qaldırıldı. 

1987-ci ildən xəstə uşağa qulluq edilməsinə görə haqqı ödənilən vaxtın müddəti 14 

günədək uzadılmışdı.

92

 



Milli  münasibətlərin  gərginləşməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  yurd-  yuvasından 

didərgin  düşmüş  insanlara  da  yardım  göstərilirdi.  Azərbaycan  SSR  Nazirlər 

Sovetinin  1989-cu  il  4  oktyabr  və  4  aprel  1990-cı  il  tarixli  qərarları  ilə  əvvəlki 

yaşayış  və  iş  yerini  tərk  etməyə  məcbur  olmuş  azərbaycanlılara  birdəfəlik 



167 

 

müavinətlər  verildi.  SSRİ  Nazirlər  Sovetinin  1990-cı  8  avqust  il  qərarı  ilə 



Azərbaycan  SSR-ə  gəlmiş,  daimi  yaşayış  yerlərini  tərk  etməyə  məcbur  edilmiş 

didərginlərə  kömək  proqramı  təsdiq  olundu.  Onlara  kömək  etmək  üçün  1990-cı 

ildə 150 min manat, 1991-ci ildə isə 100 min manat kredit ayrıldı.

93

 



1990-cı  ilin  may  və  oktyabr  aylarından  başlayaraq  müharibə  əlillərinə, 

müharibə  iştirakçılarına,  beynəlmiləlçi  döyüşçülərə,  həlak  olmuş  hərbi 

qulluqçuların ailələrinə əlavə güzəştlər verildi. 

Beləliklə,  70-80-ci  illərdə  əhaliyə  verilən  pensiyaların  həcmi  4,4  dəfə, 

müavinətlərin həcmi isə 3,3 dəfə çoxalmışdı.

94

 



Bununla  belə,  xüsusən  80-ci  illərin  ikinci  yarısında  manatın  alıcılıq 

qabiliyyətinin  37  faiz  aşağı  düşməsi  əhalinin  real  gəlirlərinin  artım  sürətinin 

azalmasına  səbəb  olmuşdu.  Əgər  70-ci  illərdə  real  gəlir  42  faiz  artmışdısa,  80-ci 

illərdə  bu,  16  faizdən  çox  deyildi.

95 

Əhalinin  istehlak  tələbləri  ilə  təklif  arasında 



uyğunsuzluq mövcud idi. Əhalinin ərzaq və qeyri-ərzaq mallarına olan tələbatı tam 

ödənilmirdi. 80-ci illərin ikinci yarısından başlayaraq, bu sahədə vəziyyət daha da 

gərginləşmişdi.  Əhalinin  alıcılıq  qabiliyyətinin  artması,  istehlak  malları 

istehsalının,  ticarət  və  ictimai  iaşə  xidmətlərinin  nisbətən  inkişaf  etməsi 

respublikada  mal dövriyyəsinin çoxalmasına  səbəb olmuşdu. Respublikada dövlət 

və kooperativ ticarətində ictimai iaşə daxil olmaqla pərakəndə mal dövriyyəsi 70-ci 

illərdə 1,8 dəfə, 80-ci illərdə isə 1,5 dəfə çoxalmışdı.

96

 Qeyri-ərzaq mallarının satışı 



daha  sürətlə  artmış,  onun  həcmi  pərakəndə  mal  dövriyyəsində  1970-ci  ildəki  48 

faizə qarşı 1990-cı ildə 60 faiz olmuşdu. 

1990-cı  ildə  respublikada  hər  100  ailədən  81-də  radioqəbuledici,  102 

televizor,  83  soyuducu,  51  paltaryuyan  maşın,  34  tozsoran,  60  tikiş  maşını,  10 

minik avtomobili vardı.

98

 



1990-cı ildə respublikada 21 min və ya 1970-ci ildəkindən 5,4 mindən çox 

pərakəndə ticarət müəssisəsi var idi. Ticarət xidməti sistemi nisbətən təkmilləşmiş, 

ixtisaslaşdırılmış  özünəxidmət  mağazalarının  sayı  artmışdı.  Kulinariya  və 

yarımfabrikat  mağazaları,  fabrik-mətbəx  müəssisələri  yaradılmışdı.  1990-cı  ildə 

respublikada 12 min (1970-ci ildəkindən 5,8 min ədəd çox) ictimai iaşə müəssisəsi 

fəaliyyət göstərirdi. 

Lakin əhalinin ərzaq və qeyri-ərzaq mallarına olan tələbatı tam ödənilmirdi. 

Ət, balıq, kürü, süd,  meyvə, hətta üzüm, tərəvəz üzrə istehlak səviyyəsi müəyyən 

edilmiş  normalara  qalxmırdı.  80-ci  illərin  əvvəllərində  respublikanın  şəhərlərində 

ət,  yağ,  axırlarında  isə  səkər  talonlarla  verilməyə  başlanmışdı.  Bazar  durmadan 

bahalaşır,  inflyasiya,  qıtlıq  artırdı.

100


  70-80-ci  illərdə  qeyri-ərzaq  mallarının 

qiymətləri  dəfələrlə  qaldırılmışdı.  Qızılın,  digər  qiymətli  metalların  və  daş-qaşın 

qiymətləri  15  dəfə  və  daha  çox  artmışdı.  1990-cı  ilin  yanvarında  bu  malların 

qiyməti yenidən 50 faiz artmışdı.

101

 Həmin ilin sonunda qızılın və xalçanın qiyməti 



168 

 

yenidən  bahalandı.  Tələbatı  olmayan,  dəbdən  düşmüş  malların  qiymətlərinin  tez-



tez aşağı salınması isə əhalinin güzəranına elə bir əsaslı təsir göstərmirdi. Əhalinin 

daha  çox ehtiyacı olan  mallar getdikcə azalır, bəzən də  yoxa  çıxırdı.  Möhtəkirlik 

artırdı.  Mağazalarda  malların  böyük  əksəriyyəti  açıq-aşkar  artıq  qiymətə 

satılırdı.

102

 

70-80-ci  illərdə  respublikanın  şəhər  və  kəndlərində  mənzil  tikintisi  sürətlə 



artmışdı.  Bakıda,  Sumqayıtda,  Gəncədə,  Naxçıvanda,  Mingəçevirdə,  Əli 

Bayramlıda,  Daşkəsəndə  yeni  mikrorayon  və  qəsəbələr  salınmış,  çoxmərtəbəli 

yaşayış  binaları  tikilmiş,  kənd  yaşayış  məntəqələri  yenidən  qurulub  şəhərtipli 

qəsəbəyə  çevrilmişdi.  Həmin  illərdə  respublikada  ümumi  sahəsi  35  mln  kv.m,  o 

cümlədən  kənd  yerlərində  16  mln  kv.m  olan  mənzillər  tikilmişdi.  Üç  milyona 

qədər  adamın  mənzil  şəraiti  yaxşılaşdırılmışdı.

103

  Bakıda  yeni  mikrorayonlar  - 



Əhmədli,  Günəşli,  Yeni  Serebrovski  (indiki  Qaraçuxur),  Badamdar  yaşayış 

massivləri  salınmışdı.  Paytaxtın  abadlaşdırılmasında  və  tikintisində  Azərbaycan 

SSR  Nazirlər  Soveti  Sədrinin  müavini  Ə.C.Ləmbəranskinin  böyük  xidməti 

olmuşdu.  Dənizkənarı  park  yenidən  qurulmuş,  ərazisində  "Bakı  Venetsiyası" 

adlanan  uşaq  şəhərciyi,  şəhərin  mərkəzi  hissəsində  Fəvvarələr  meydanı 

yaradılmışdı. 70-ci illərdə Bakı Dəniz vağzalı, Respublika Sarayı (o zaman  Lenin 

adına  saray),  "Moskva",  "İnturist",  "Abşeron"  mehmanxanaları,  Respublika 

velotreki  tikildi,  Azadlıq  (o  zaman  Lenin  adına)  meydanının  memarlıq  ansamblı 

yaradıldı. 80-ci illərdə "Gülüstan sarayı", yeni zoopark, örtülü idman kompleksləri 

tikildi.  Dövlət  Filarmoniyasının  binası  əsaslı  təmir  olunur.

104

  Bakıda  yaşıllıqların 



sahəsi  10  min  ha-ya,  Gəncədə  2,3  min  hektara,  Sumqayıtda  700  hektara 

çatdırılmışdı.  Respublikanın  kəndləri  abadlaşdırılırdı.  80-ci  illərin  sonlarında 

respublikada 65 şəhər, 122 şəhərtipli qəsəbə vardı.

105


 

Şəhərin  içməli  su  ilə  təchizinin  yaxşılaşmasında  70-ci  illərdə 



 

Kür  su 


kəmərinin  çəkilib  istifadəyə  verilməsi  mühüm  rol  oynadı.  Şəhərə  su  verilməsi 

sutkada 3,5 kub.m çoxaldı.

106

 

Mənzil-kommunal  təsərrüfatının  inkişafında  "1986-1990-cı  illərdə  Bakı 



şəhər  təsərrüfatının  daha  da  inkişaf  etdirilməsi  haqqında"  Sov.İKP  və  SSRİ 

Nazirlər  Sovetinin  1985-ci  il  dekabr  qərarı  müəyyən  rol  oynadı.  1987-ci  ildə 

"Böyük  kanalizasiya"nın  birinci,  1990-cı  ildə  isə  ikinci  növbəsi  istifadəyə 

verilmişdi.

107

 

"Abşeronda  bağçılıq  təsərrüfatını  daha  da  inkişaf  etdirmək  haqqında" 



Azərbaycan  KP  MK-nın  1988-ci  il  25  may  qərarına  əsasən  bağçılıq 

kooperativlərinin  yaradılmasına  icazə  verildi.  Yeni  bağ  sahələri  paylandı.  Bağ 

tikintisi və təmiri ilə məşğul olan kooperativlər yaradıldı.

108


 Bütün bunlarla yanaşı, 

respublikada  sosial  quruculuq  sahəsində  çoxlu  qüsur  vardı.  Mənzil  problemi  hələ 

də kəskin olaraq qalırdı. Mənzil tikintisi üzrə planlar yerinə yetirilmirdi. Tikintinin 


169 

 

keyfiyyəti  aşağı  idi.  Mənzillərin  əsaslı  təmiri  sahəsində  ciddi  nöqsanlar  mövcud 



idi. 80-ci illərin sonunda təkcə Bakıda 75 mindən çox, Gəncədə 11 min ailə mənzil 

növbəsində  dayanmışdı.

109

  Mənzil  qanunvericiliyi,  pasport  rejimi  kobud  şəkildə 



pozulur,  çox  vaxt  boşalmış  mənzillər  qanunsuz  yollarla  ələ  keçirilirdi.

110


 

Respublikanın  65  şəhəri  su  kəməri,  34  şəhəri  kanalizasiya  sistemi  ilə  təchiz 

edilmişdi.  Kənd  yerlərində  kommunal  obyektlər,  hamam,  mərkəzləşdirilmiş  su, 

kanalizasiya  sistemləri  quraşdırılması  işi  ləng  gedirdi.  Şəhərin  3,  kəndlərin  89 

faizində su kəməri yox idi.

111


 

70-ci  illərdə  Əli  Bayramlı-Astara,  Yevlax-Şəki,  Dəvəçi-Xaçmaz,  Yevlax-

Xankəndi-Gorus-Naxçıvan, 80-ci illərdə Naxçıvan-Culfa-Ordubad, Qazıməmməd-

Qazax  qaz  kəmərləri  çəkildi.  1990-cı  ilin  sonunda  respublikanın  65  şəhər  və  89 

qəsəbəsində  yanacaq qazından istifadə  edilirdi.  Lakin  hər beş kənddən biri,  şəhər 

tipli  qəsəbələrin  27  faizi  hələ  də  qazla  təmin  edilməmişdi.

112

  Əhaliyə  məişət 



xidmətlərini yaxşılaşdırmaq sahəsində də müəyyən işlər görülmüşdü. 1970-1990-cı 

illərdə  məişət  xidməti  müəssisələrinin  sayı  6,4-dan  11,5  minə  çatdırılmış, 

xidmətlərin  həcmi  18,3  dəfə  artmışdı.  Xidmətlərin  yeni  formaları  tətbiq 

olunurdu.

113

  Lakin  adambaşına  məişət  xidmətinin  həcmi  İttifaqın  orta 



göstəricilərindən iki dəfə aşağı idi.

114


  Kənd  yerlərində də  məişət  xidməti daha pis 

təşkil  edilmişdi.  207  kolxoz  və  sovxozda  heç  bir  xidmət  obyekti  yox  idi,  onların 

cəmi 165-də əhaliyə səyyar məişət xidmətləri göstərilirdi. Kənd sovetlərinin cəmi 

73 faizində məişət xidməti obyektləri vardı. Xidmətin keyfiyyəti aşağı idi.

115 

70-80-ci  illərdə  respublikanın  şəhər  və  kəndlərində  telefon  şəbəkəsi  xeyli 



inkişaf etmiş, telefon aparatlarının sayı 1990-cı ildə 649 minə çatmışdı, yəni dörd 

dəfə artmışdı.

116

 Şəhərlərarası telefon rabitəsi genişlənirdi.  Lakin hələ minlərlə ailə 



telefon növbəsində dayanmışdı. 

1970-ci  ildə  Moskva-Bakı  rəngli  teleötürücü  xətt,  70-80-ci  illərdə  onlarla 

başqa  radiorele  xətləri  çəkilmişdi.  1989-cu  ildə  Xankəndində  televiziya  studiyası 

istifadəyə  verilmişdi.  1990-cı  ildə  respublikada  150-yə  qədər teleötürücü stansiya 

vardı,  26  peyk-əlaqə  stansiyasından  istifadə  edilirdi.  Respublika  əhalisinin  95 

faizinin respublika televiziyasının verilişlərinə baxmaq imkanı vardı.

117

 

70-80-ci  illərdə  əhalinin  sağlamlığının  qorunması  sahəsində  də  mühüm 



tədbirlər  həyata  keçirilmişdi.  Əhaliyə  ambulatoriya-poliklinika  yardımı  göstərən 

müəssisələr  1075-dən  1826-ya,  qadın  məsləhətxanaları,  uşaq  məsləhətxana  və 

poliklinikalarının sayı 313-dən 1034-ə, həkimlərin sayı 13 min nəfərdən 27,5 min 

nəfərə, orta tibb işçilərinin sayı 25 min nəfərdən 68 min nəfərə çatdırılmışdı. 1990-

cı ildə respublikada 70,9 min çarpayısı olan  731 xəstəxana fəaliyyət göstərirdi.

118


 

Bakı şəhərində yeni tibb texnikası ilə təchiz edilmiş diaqnostika mərkəzi, kardioloji 

mərkəz,  respublika  uşaq  sağlamlıq  kompleksi,  çoxlu  xəstəxana  və  poliklinika, 

ambulatoriyalar 

tikilmişdi. 

Lakin  əhaliyə  səhiyyə  xidməti  sahəsində 



170 

 

müvəffəqiyyətlərlə  yanaşı,  stasionarların  düzgün  yerləşdirilməməsi,  tibb 



avadanlıqlarının,  dərmanların  çatışmaması,  xəstəxana  və  poliklinikalarda  xidmət 

səviyyəsinin aşağı olması, bir çox tibb işçiləri tərəfindən səhiyyə etikasının kobud 

surətdə  pozulması  kimi  qüsurlar  da  çox  idi.  2239  yaşayış  məntəqəsində  ilk  tibbi 

yardım xidməti təşkil edilməmişdi.

119

 

Həmkarlar  ittifaqının  12  min  yerlik  22  sağlamlıq  mərkəzi,  12  turist  bazası 



və  kompleksi  vardı.  70-ci  illərdə  respublikada  turist-ekskursiya  təşkilatları  xeyli 

inkişaf etdi, onlarla turist bazası, kompleksi, mehmanxanası istifadəyə verildi. 

70-80-ci  illərdə  idman  kollektivlərinin  və  idmançıların  sayı  xeyli  artmışdı. 

1990-cı  ildə  respublikada  66  iri  stadion,  1299  idman  zalı,  31  üzgüçülük  hovuzu, 

2500 futbol, 5800-dən çox voleybol, basketbol və tennis meydançası vardı. Bütün 

bölgələrdə  şahmat  idman

 

məktəbləri  fəaliyyət  göstərirdi.  8020  bədən  tərbiyəsi 



kollektivi vardı. 2,3 milyon nəfər idmanla ardıcıl məşğul olurdu. Hər il "Əməyə və 

müdafiəyə hazıram!" kompleksi üzrə 600-700 nəfər idman nişançısı hazırlanırdı.

120

 

80-ci illərin axırlarında respublikada 4,3 min SSRİ idman ustası vardı. Beynəlxalq 



yarışlarda  həndbolçu  R.Şabanova,  şahmatçılar  E.Məhərrəmov,  E.Əliyeva, 

A.Sofiyeva yüksək göstəricilərə nail oldular. 

Sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və tikinti texnologiyalarına, təhlükəsizlik 

texnologiyalarına  ciddi  əməl  edilməməsi,  təmizləyici  qurğulardan  kifayət  qədər 

səmərəli  istifadə  olunmaması  respublikada  ekoloji  mühitin  gündən-günə 

pozulmasına səbəb olurdu. 

Bakı  və  Sumqayıt  şəhərləri  və  onların  ətrafında  ekoloji  mühit  daha  çox 

çirklənmişdi.  Təkcə  Bakıda  il  ərzində  hər  kv.m-ə  800-900  ton  zərərli  maddələr 

tökülürdü. Çirkabların 54 faizi təmizlənməmiş halda dənizə axıdılırdı. Ermənistan 

və  Gürcüstandan  Azərbaycana  gələn  çaylar  zərərli  maddələrlə  çirkləndirilirdi. 

Hərbi obyektlər ətraf mühitin ekoloji vəziyyətini daha da ağırlaşdırırdı. 

70-80-ci illərdə əhalinin sayı 5 milyon nəfərdən 7,1 milyon nəfərə çatmışdı. 

Hər min nəfərə görə təbii artım 22,5 faizdən 20 faizə, doğulanların sayı 29 faizdən 

26,1 faizə, ölənlərin sayı isə 6,7 faizdən 6,1 faizə enmişdi. Əhalinin ümumi sayında 

şəhər  əhalisinin  miqdarı  50  faizdən  53,8  faizə  qalxmışdı,

121


  90-cı  illərin 

əvvəllərində respublikada yaşı 100 və ondan yuxarı olan adamların sayı 2500-dən 

çox idi. 

Əhalinin  milli  tərkibində  dəyişikliklər  baş  vermişdi.  1989-cu  il 

siyahıyaalınmasına  görə  Azərbaycanda  yaşayan  7  milyondan  çox  əhalinin  6 

milyona  qədərini  azərbaycanlılar,  392,3  min  nəfərini  ruslar,  390,5  min  nəfərini 

ermənilər, 171,4 min nəfərini ləzgilər, 44,1 min nəfərini avarlar, 13,3 min nəfərini 

saxurlar, 30,8 min nəfərini yəhudilər, 21,2 min nəfərini talışlar, 14,2 min nəfərini 

kürdlər, 6 min nəfərini udinlər təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, respublikada 82 xalqın 

nümayəndəsi məskunlaşmışdı.

123

 


171 

 

Əhalinin  sosial-sinfi  strukturu  da  yeniləşmişdi.    1970-ci  ildə  əhalinin  50,3 



faizini  fəhlə  və  qulluqçular,  21,9  faizini  isə  kolxozçular  təşkil  edirdisə,  1989-cu 

ildə  bu  göstəricilər  müvafiq  surətdə  86,8  və  12,7  faiz  olmuşdu.

124

  1990-cı  ildə 



respublikada 1387 min və ya 1970-ci ildəkindən 1,6 dəfə çox fəhlə, 334 min və ya 

1,2 dəfə çox kolxozçu, 713 min və ya 1,7 dəfə çox qulluqçu vardı. 2,8 milyon insan 

xalq  təsərrüfatında  məşğul  idi.  Onlardan  77,9  faizi  dövlət,  14,2  faizi  kooperativ, 

7,9 faizi isə özəl sektorda işləyirdi.

125

 Bununla belə əmək qabiliyyətli əhalinin xeyli 



hissəsi işsiz idi. Kənd rayonlarında sənayenin zəif inkişaf etdiyi zonalarda işsizlik 

daha  çox  idi.  80-ci  illərin  sonunda  Ermənistandan  azərbaycanlıların  və 

Özbəkistandan  Məhsəti  türklərinin  qovulub  Azərbaycana  pənah  gətirməsi  ilə 

əlaqədar işsizlərin sayı yarım milyonu ötüb keçmişdi. İşsizlərin 60 faizini gənclər, 

60  faizini  kənd  əhalisi  təşkil  edirdi.

126


  İşsizlik  üzündən  gənclərin  bir  hissəsi 

respublikanı tərk edir, qazanc dalınca gedirdi. Şəxsi yardımçı təsərrüfatlara lazımi 

şərait yaradılmırdı. 

Beləliklə,  70-80-ci  illərdə  respublika  əhalisinin  sosial-siyasi,  milli 

strukturunda,  məişətində,  rifahında  mühüm  dəyişikliklər  baş  vermişdi,  gəlirlər, 

alıcılıq qabiliyyəti, ticarət, ictimai iaşə, tibb, rabitə, məişət xidmətlərinin səviyyəsi 

yüksəlmiş,  yaşayış  məntəqələrinin  su,  qaz,  kanalizasiya  sistemləri  ilə  təchizi 

yaxşılaşmışdı.  Bütün  bunlarla  yanaşı,  əhalinin  istehlak  tələbləri  lazımınca 

ödənilmirdi, xidmətlərin səviyyəsi xüsusən kənd yerlərində hələ aşağı idi. Ekoloji 

mühit çirklənirdi. Əhalinin nominal sayı artsa da, illik artım sürəti azalırdı. 

 

§4. MƏDƏNĠ VƏ MƏNƏVĠ HƏYAT 

 

Təhsil.  70-ci  illər  Azərbaycanın  ictimai-siyasi,  iqtisadi  mədəni  və  mənəvi 

həyatında mühüm irəliləmələr dövrü olmuşdur. Uşaq müəssisələrinin, məktəblərin 

maddi, texniki-təhsil bazası möhkəmlənmiş, tədrisin səviyyəsi yüksəlmişdi. 

70-80-ci  illərdə  respublikada  101  min  nəfərlik  məktəbəqədər  uşaq 

müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi. Daimi məktəbəqədər müəssisələrin sayı 1990-

cı  ildə  2185-ə  çatmışdı.  Onlarda  181  min  və  ya  1970-ci  ildəkindən  1,6  dəfə  çox 

uşaq tərbiyə olunurdu. Bu müəssisələrdə 19,1 min tərbiyəçi və  xidmətçi çalışırdı. 

Tərbiyəçilərin 49,7 faizinin ali, 22 faizinin orta ixtisas təhsili vardı.

127 

Həmin illərdə respublikada 703 min yerlik 1058 ümumtəhsil məktəb binası 



tikilib  istifadəyə  verilmişdi.

128


  1990-1991-ci  dərs  ilində  respublikanın  şəhər  və 

kəndlərində  4356,  o  cümlədən  4268  dövlət  gündüz,  88  axşam  (növbəli) 

ümumtəhsil  məktəbi  fəaliyyət göstərirdi.

129


  Ümumtəhsil  məktəblərində  hər  il  orta 

hesabla 1,4 milyona

 

qədər şagird təhsil alırdı. Bu məktəblərdə müəllimlərin sayı 73 



min  nəfərdən  132  min  nəfərə  çatmışdı.  1990-cı  ildə  ümumtəhsil  məktəblərində 

işləyən  müəllimlərin 80  faizdən çoxu, o cümlədən ibtidai  sinif  müəllimlərinin 52 



172 

 

faizə  qədəri  ali,  3,3  faizi  natamam  ali,  15  faizi  orta-pedaqoji  təhsilli  idi.



130 

 

Məktəblərin 98 faizində fənn kabinələri, emalatxanalar fəaliyyət göstərirdi.



131

 

Müxtəlif fənlər üzrə dərinləşmiş proqramlarla təlim verən kimya-biologiya, 



fizika-riyaziyyat,  fars  dili,  ingilis  dili  və  başqa  təmayüllü  internat  məktəblər 

fəaliyyətdə idi. Azərbaycanda milli hərbi kadrlar yetişdirilməsini və SSRİ ali hərbi 

məktəblərinə azərbaycanlı gənclərin daxil olmasını təmin etmək məqsədilə 1971-ci 

ildə  Heydər  Əliyevin  təşəbbüsü  ilə  C.Naxçıvanski  adına  orta  respublika 

ixtisaslaşdırılmış internat məktəbi (1991-1997-ci illərdə Bakı ibtidai hərbi məktəbi 

adlanıb) təşkil olunmuşdu. 

İşləyən  gəncləri  təhsilə  cəlb  etmək  üçün  gündüz  məktəbləri  yanında 

müstəqil  qiyabi  məktəblər  təşkil  olundu.  Kolxoz  və  sovxozlarda  rayon  qiyabi 

məktəblərinin 1531 tədris-məsləhət məşğələsi açılmışdı. Axşam və qiyabi məktəb 

şagirdləri  üçün  qısaldılmış  iş  həftəsi  müəyyən  olunmuşdu.  İmtahan  vermək  üçün 

XI  sinif  şagirdlərinə  20,  VIII  sinif  şagirdlərinə  8,  başqa  sinif  şagirdlərinə  4  gün 

pulu ödənilən məzuniyyət verilirdi.

132

 

1990-cı  ildə  Azərbaycanda  2185  məktəbdənkənar  uşaq  müəssisələri,  o 



cümlədən  91  pioner  və  məktəblilər  sarayı,  1593  pioner  düşərgəsi,  240-dan  çox 

uşaq  idman  məktəbi,  210  musiqi,  bədii  və  xoreoqrafiya  məktəbi,  8-ə  qədər  uşaq 

parkı, 69 gənc texniklər, 65 gənc turistlər stansiyası, 118 uşaq kitabxanası fəaliyyət 

göstərirdi.

133

 

Peşə  təhsili  sistemi  inkişaf  edirdi.  70-80-ci  illərdə  respublikada  100  yeni 



texniki-peşə  məktəbi  təşkil  edilmişdi.  1990-cı  ildə  176  belə  məktəbdə  83  minə 

qədər və ya 1970-ci ildəkindən 16 min nəfər çox şagird sənaye, tikinti, nəqliyyat, 

kənd  təsərrüfatı,  məişət  xidməti  və  başqa  sahələr  üzrə  100-dən  artıq  peşəyə 

yiyələnirdi.

134

 

Təsərrüfat,  maarif,  mədəniyyət,  səhiyyə  və  başqa  sahələr  üzrə  ixtisaslı 



kadrlar hazırlayan 78 məktəbdə hər il 60-70 min tələbə təhsil alırdı.

135


  Bu  illərdə 

Bakı kitabxanaçılıq texnikumunun, Bakı plan-iqtisad və Gəncə tikinti texnikumları, 

Şuşa pedaqoji məktəbini tədris binaları və yataqxanaları, Mingəçevir və Naxçıvan 

politexnikumlarının,  Şəki  pedaqoji  məktəbinin  yataqxanaları  istifadəyə  verildi. 

Tələbələrin təqaüdü üç dəfə artdı.

136


 

70-80-ci illərdə Azərbaycanda ali təhsil daha da inkişaf etdi. Yeni ali təhsil 

ocaqları fəaliyyətə başladı. 1971-ci ildə Pedaqoji Dillər İnstitutu bazasında Rus dili 

və Ədəbiyyatı (indi Bakı Slavyan Universiteti) və Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutları 

(indi  Azərbaycan  Xarici  Dillər  Universiteti)  təşkil  olundu.  Azərbaycan  Dövlət 

Pedaqoji  İnstitutunun  filialları  əsasında  1972-ci  ildə  Naxçıvan,  1973-cü  ildə 

Xankəndi  (o  vaxt  Stepanakert)  Pedaqoji  İnstitutları,  1976-cı  ildə  İnşaat 

Mühəndisləri İnstitutu, 1981-ci ildə Gəncə Texnologiya İnstitutu təşkil edildi. 80-ci 

illərin sonlarında respublikada 17 ali məktəb vardı.

137


 Ali təhsilin maddi bazasının 

173 

 

möhkəmlənməsinə  diqqət  göstərilirdi.  Neft  və  Kimya,  Xarici  Dillər  İnstitutları, 



Dövlət  Universitetinin  humanitar  fakültələri,  pedaqoji  institutlar  üçün  korpus 

binaları  istifadəyə  verildi.  Politexnik  İnstitutunun  təhsil  binası  genişləndi,  Neft-

Kimya İnstitutunun yataqxanası üçün doqquz mərtəbəli bina istifadəyə verildi. Bir 

çox  ali  məktəbdə  bədən  tərbiyəsi  və  idman  məşğələləri  üçün  təhsil-maddi  baza 

genişləndirildi. Universitetin təhsil-idman kompleksi və futbol meydançası, böyük 

idman salonu və 25 metrlik üzgüçülük hovuzu, boks və ağır atletika salonu, Neft-

Kimya  İnstitutunun  velosiped  stansiyası,  Ç.İldırım  adına  Politexnik  İnstitutunun 

səkkiz salonlu idman korpusu, Bədən Tərbiyəsi İnstitutunun altı idman salonu olan 

yeni binası və s. tikildi.

138


 

80-ci  illərin  axırlarında  respublikanın  ali  məktəblərində  8,5  min  nəfər,  o 

cümlədən  612  professor,  akademik  (onların  581-i  elmlər  doktoru),  3021  dosent 

dərs  deyirdi.

139

  Ali  məktəblərdə  avtomatik  idarəetmə  sistemi,  elektrotexnika, 



biokimya,  rabitə  texnikası  kimi  istehsalın  və  elmi  texniki  tərəqqinin  tələb  etdiyi 

yeni sahələr üzrə mütəxəssislər hazırlanmağa başlanmışdı. 

Respublika  ali  məktəblərinin  flaqmanı  olan  Azərbaycan  Dövlət 

Universitetində (indi Bakı Dövlət Universiteti) 13 min tələbə təhsil alırdı. Onların 

təlim-tərbiyəsinə 1200 professor-müəllim cəlb olunmuşdu.

140


 

Azərbaycan Dövlət Universiteti xüsusən Azərbaycan dilinin, xalqın tarix və 

mədəniyyətinin  qorunub  saxlanılmasında,  inkişaf  etdirilməsində,  gənclərdə  milli 

köklərə  bağlılığın  möhkəmlənməsində,  azadlıq  ideyalarının  yayılmasında  mühüm 

rol oynamışdı. 

Ali məktəblərdə hər il 100 mindən artıq tələbə təhsil alır, 17-18 min gəncə 

ali təhsilli mütəxəssis diplomu verilirdi.

141


 

Azərbaycan  üçün  SSRİ-nin  mərkəzi  ali  məktəblərində  də  kadrlar 

hazırlanırdı.  Əvvəllər  hər  il  cəmi  40-50  nəfər  gənc  SSRİ-nin  qabaqcıl  ali 

məktəblərinə  qəbul  edilirdi.  Heydər  Əliyevin  rəhbərliyi  illərində  bu  iş  daha  da 

genişləndi.  70-80-ci  illərdə  SSRİ-nin  50-dən  çox  şəhərində  135  mülki,  105  hərbi 

ali məktəbdə respublika üçün 17 mindən çox mütəxəssis kadr hazırlanmışdı.

142

 

Məktəblərdə  tədrisin  məzmununda  müəyyən  dəyişikliklər  baş  verdi.  Orta 



məktəblərdə 1975/76-cı tədris ilindən dövlət və hüququn əsasları tədris olunmağa 

başlanmışdı.  1974-cü  ildə  "Azərbaycan  tarixi"nin  tədrisi  60  saata  qaldırıldı.  Ali 

məktəblərdə  kommunizm  məsələləri,  partiya  tarixi,  marksist  fəlsəfə  və  siyasi 

iqtisadın  tədrisinə  mərkəzi  hakimiyyət  tərəfindən  diqqət  artırıldı.  Məktəblərdə 

sovet  cəmiyyəti antaqonist ziddiyyətsiz, qüsurlardan  xali bir ictimai quruluş  kimi 

təqdim  və  təqdir  edilirdi.  "Azərbaycan  tarixi"nə  barmaqarası  baxılır,  bu  fənn 

saxtalaşdırılmış  dərsliklər  və  proqramlar  üzrə  tədris  olunurdu.  Əvvəllər  olduğu 

kimi, yenə də "SSRİ tarixi" adı altında əsasən Rusiyanın tarixi təqdim edilirdi. 



174 

 

Sovet  cəmiyyətində  iqtisadi  inkişaf  sürətinin  durmadan  zəifləməsi  ilə 



əlaqədar  ideoloji  təzyiq  xeyli  güclənsə  də,  siyasi  biliklərlə  real  həyat  arasında 

uyğunsuzluğun  dərk  olunması  şagird  və  tələbələrdə,  ümumiyyətlə  bütün  xalqda 

ictimai elmlərə, onların təbliğ etdiyi quruluşa inamsızlıq yaratmışdı. 

Məktəblərdə,  xüsusən  ali  və  orta  ixtisas  məktəblərində  biliklərin 

qiymətləndirilməsində,  qəbul  imtahanlarında  qeyri-obyektivlik  adi  hala 

çevrilmişdi. Tapşırıqla, rüşvətlə qiymət almaq halları geniş yayılmışdı. Buna görə 

də  istedadlı,  qabiliyyətli  şəxslər  ali  məktəblərə,  elmi  müəssisələrə  çox  vaxt 

çətinliklə yol tapırdılar.

143

 Lakin bununla yanaşı, əhalinin təhsil səviyyəsi artmaqda 



idi.  80-ci  illərin  sonlarında  yaşı  15-dən  yuxarı  olan  əhalinin  hər  1000  nəfərindən 

129-u ali, 146-sı orta ixtisas, 425-i ümumi orta, 190-nı natamam orta təhsilli idi.

144

 

Mədəni-maarif.  Mətbuat.  İnsanların  biliyinin,  mədəni  səviyyəsinin  



yüksəlməsində təhsil müəssisələri ilə yanaşı,  mədəni-maarif  müəssisələri, kütləvi-

informasiya vasitələri mühüm rol oynayırdı. 

 

  70-80-ci  illərdə  respublikanın  şəhər  və  kəndlərində  220  min  yerlik  1066 



mədəniyyət  evi  və  klub  müəssisəsi,  50  min  yerlik  111  kinoteatr  istifadəyə 

verilmişdi.

145

  Dövlət  klub  müəssisələrinin  sayı  2146-dan  3680-ə,  kütləvi 



kitabxanaların  sayı  2922-dən  4605-ə,  kinoqurğuların  sayı  2004-dən  2167-ə 

çatmışdı.

146

  Bakıda  80-ci  illərin  ortalarında  stereofilmlər  kinozalı  ("Araz" 



kinoteatrında) fəaliyyətə başlamışdı. 

Kütləvi  kitabxanalarda  kitab  və  jurnalların  sayı  23  milyon  nüsxədən  45,3 

milyon  nüsxəyə  çatmışdı.  Hər  1000  nəfər  sakinə  6,4  min  nüsxə  kitab  və  jurnal 

düşürdü.


147

 

Respublikada  87  yeni  muzey  -  1972-ci  ildə  Azərbaycan  xalçası  və  tətbiqi 



sənət  muzeyi,  Sergey  Yeseninin  xatirə  muzeyi,  1975-ci  ildə  Bakıda 

Ü.Hacıbəyovun və S.Vurğunun, 1981-ci ildə Naxçıvanda  H.Cavidin, 1982-ci ildə 

Bakıda  C.Cabbarlının,  Bülbülün  ev  muzeyləri,  onlarla  yeni  tarix-diyarşünaslıq 

muzeyləri  təşkil  olunmuşdu.  Azərbaycan  tarixi  muzeyinin  fondları  getdikcə 

zənginləşir, ekspozisiyası daim təzələnirdi. 70-ci illərdə Zoologiya və Arxeologiya 

muzeyləri  müvafiq  elmi-tədqiqat  institutları  nəzdində  yaradılmışdı.  1990-cı  ildə 

124 muzey fəaliyyət göstərirdi. Bədii muzeylər, şəkil qalereyaları təşkil edilmişdi. 

Bakıda  S.Bəhlulzadə  adına  sərgi  salonu,  uşaq  şəkil  qalereyası,  ədəbiyyat  və 

incəsənət  xadimlərinin  xatirə  muzeyləri  açılmışdı.  Azərbaycanın  böyük  şairi  və 

mütəfəkkiri  Nizami  Gəncəvinin  ədəbi  irsinin  öyrənilməsini,  şərhini  və  təbliğini 

yaxşılaşdırmaq  məqsədilə  Gəncədə  "Nizami  təsviri  sənət  qalereyası",  "Nizami 

dövrü və yaradıcılığı muzeyi" açılmışdı. 

Azərbaycan  tarixi  muzeyində  əsas  ekspozisiya  ilə  yanaşı,  hər  il  mühüm 

hadisələrə  və  əlamətdar  günlərə  həsr  edilmiş  tematik  və  səyyar  sərgilər  təşkil 

edilirdi.  Belə  sərgilər  Bakıda  və  Azərbaycanın  ayrı-ayrı  rayonlarında  nümayiş 


175 

 

etdirilirdi. Muzey xarici ölkələrdə təşkil olunan sərgilərdə də iştirak etmişdi. Onun 



eksponatları Tokioda, Budapeştdə, Parisdə, Madriddə, Nyu-Yorkda, London və b. 

şəhərlərdə  keçirilən  sərgilərdə  nümayiş  etdirilmişdi.  Azərbaycan  Tarixi  Muzeyi 

YUNESKO-nun  nəzdində  olan  Beynəlxalq  Muzey  Komitəsinin  üzvü  seçildi. 

Azərbaycanın  tətbiqi  sənət  sərgisi  üç  ay  müddətində  Parisdə  və  Bordoda 

göstərilmişdi.  Respublikada  6500-dən  çox  tarix,  arxeologiya,  memarlıq  abidəsi 

dövlət tərəfindən qorunurdu.

148 

70-80-ci  illərdə  respublikada  səkkiz  yeni  dövlət  teatrı  açılmışdı.  Onların 



sayı 20-yə çatmışdı.

149


 

Xalq  universitetlərini  də  mədəni-maarif  müəssisələri  sisteminin  mühüm 

halqalarından  birinə  çevirmək  cəhdləri  göstərilirdi.  80-ci  illərin  axırlarında 

respublikada  müxtəlif  ixtisaslar  üzrə  550  xalq  universiteti  vardı.  Onlara  121  min 

nəfərə qədər dinləyici cəlb olunmuşdu.

150


 Televiziyanın məişətə geniş daxil olması 

ilə  əlaqədar  mədəni-maarif  müəssisələrinə  maraq  azalırdı.  Kinoteatrlara  gələn 

tamaşaçıların  sayı  1970-ci  ildəki  56,4  milyon  nəfərdən  1990-cı  ildə  30,1  milyon 

nəfərə enmişdi. Muzeylərə gələnlərin sayı azalmışdı. Teatr tamaşaçılarının sayı 1,5 

milyon nəfərdən 1,4 milyon nəfərə qədər azalmışdı.

151 


Azərbaycanda  kütləvi  informasiya  vasitələri  şəbəkəsi  inkişaf  etməkdə  idi. 

1970-ci  ildə  respublikada  234,  1990-cı  ildə  isə  259  qəzet, jurnal  və  məcmuə  nəşr 

olunurdu.

152


1969-cu  ildən  "Qobustan"  almanaxı,  1970-ci  ildən  Bakıda  "Sovet 

Türkologiyası",  1975-ci  ildən  "Azərbaycan  təbiəti"  jurnalları  çap  olunmağa 

başladı. Dövri nəşrlərin illik tirajı 49 milyon nüsxədən çox idi.

153


 

80-ci illərin sonunda ölkədə demokratik hərəkatın, plüralizmin genişlənməsi 

onlarla  yeni  formal  və  qeyri-formal  nəşrlərin  meydana  gəlməsinə  səbəb  oldu. 

Hadisələri qeyri-ənənəvi tərzdə, müxtəlif qrupların, cərəyanların mövqeyindən şərh 

edən,  qiymətləndirən  "Azərbaycan",  "Odlar  yurdu",  "Azadlıq",  "Yeni  fikir", 

"Vətən  səsi",  "Respublika",  "Ayrılıq",  "Səhər",  "Ayna",  "Dalğa",  "Ədalət", 

"İlham",  "Novruz"  və  b.  qəzetlər,  "Gənclik",  "Xəzər", "Açıq  söz" jurnalları  əhali 

arasında yayılır və maraqla qarşılanırdı. 

Ümumiyyətlə, 1990-cı ilin axırlarında respublikada 75-ə qədər qeyri-formal 

qəzet və məcmuə çap olunurdu.

154

 

Azərbaycan Radiosu və Televiziyası qurumu kamilləşdi. Respublika radiosu 



müxtəlif dalğalarda hər gün 1 proqram, "Araz" və "Stereo" proqramları ilə müxtəlif 

dillərdə 37 saat veriliş yayırdı. Azərbaycan Beynəlxalq Radiosu təsis edilmişdi. 

Azərbaycan  kütləvi  informasiya  vasitələri  bəşəri  və  milli  dəyərlər  fonunda 

sovet həyat tərzini, rəsmi ideologiyanı geniş təbliğ edirdi. Onun milli oyanışa təsiri 

güclənməkdə idi. Respublikada hər il 10-12 milyon nüsxə tirajla 1200-1300 adda 

kitab nəşr olunurdu.

155

 


176 

 

Partiyanın sənədləri, "marksizm-leninizm klassikləri"nin əsərləri tərcümə və 



böyük tirajla çap edilir, geniş təbliğ olunurdu. 

1976-1988-ci  illərdə  Azərbaycan  xalqının  tarixində  ilk  oncildlik 

"Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası" çapdan çıxdı. Bu, respublikanın ictimai-siyasi 

və  mədəni  həyatında  əlamətdar  bir  hadisə  idi,  çünki  sovet  dövründə  dörd  dəfə 

(1934-cü  ildə,  1938-ci  ildə,  1959-cu  ildə  və  1965-ci  ildə)  Azərbaycan 

ensiklopediyası  nəşr  etmək  təşəbbüsü  olmuş,  əfsuslar  olsun  ki,  heç  biri  baş 

tutmamışdı.  Beşinci  dəfə  cəhd  Heydər  Əliyevin  rəhbərliyi  sayəsində  uğurla 

nəticələndi. Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1975-ci il oktyabrın 24-də Azərbaycan 

KP MK-da "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının Baş redaksiyasının işində ciddi 

nöqsanlar haqqında" qərar qəbul olundu. 1976-cı il fevralın 10-da isə Azərbaycan 

KP  MK  "ASE-nin  Baş  redaksiyasının  və  elmi-redaksiya  şurasının  yeni  tərkibi" 

haqqında qərar qəbul etdi. Akademik Cəmil Quliyev Baş  redaktor təyin  olundu.  

Heydər  Əliyevin bilavasitə  iştirakı ilə İçəri şəhərdə  ASE-nin  yeni binası tikilmiş, 

nəqliyyat  (müxtəlif  markalı  üç  maşın  ayrılmışdı),  təsərrüfat,  təchizat,  maliyyə 

məsələləri  həll  olunmuşdu.  ASE-nin  tirajı  50  min  nəzərdə  tutulmuşdu.  Lakin  bu, 

Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 80 minə qaldırıldı. 

70-80-ci  illərdə  klassik  Azərbaycan  şair  və  yazıçılarının  əsərləri 

külliyyatları,  20  cildlik  "Azərbaycan  Ədəbiyyatı  Kitabxanası",  50  cildlik  "Dünya 

Uşaq  Ədəbiyyatı  Kitabxanası",  100  cildlik  "Dünya  Ədəbiyyatı  Kitabxanası", 

"Molla Nəsrəddin" 12 cildlik toplusunun birinci cildi çap edilmişdi. Bütün bunlar 

xalqın milli oyanışına əhəmiyyətli təsir göstərirdi. 

70-80-ci illərdə Nizaminin 840 illiyi (1981), Əcəminin, Nəsiminin 600 illiyi 

(1973),  Tusinin  780  illiyi  (1981),  Vaqifin,  Aşıq  Alının  180  illiyi  (1981),  Aşıq 

Ələsgərin  150  illiyi  (1972),  Üzeyir  Hacıbəyovun  100  illiyi  (1984),  Müslüm 

Maqomayevin  100  illiyi  (1984),  Zakirin  200  illiyi  (1984),  Hüseyn  Cavidin  100 

illiyi  (1981),  M.F.Axundovun  175  illiyi  (1985),  M.A.Əliyevin  100  illiyi  (1984), 

M.S.Ordubadinin  100  illiyi  (1972)  və  başqa  ədəbiyyat,  incəsənət,  elm 

xadimlərinin,  Azərbaycan  teatrının  100  illiyi  (1974)  yubileyləri  təntənə  ilə    qeyd 

olundu.  Nəsiminin  YUNESKO-nun  himayəsi  altında  (1979-cu  ildə)  keçirilən  600 

illiyi böyük ədəbi-mədəni hadisəyə çevrildi. Nəsimi əsərlərinin elmi-tənqidi mətni 

üç  cilddə  nəşr  olundu,  yaradıcılığı  haqqında  monoqrafiyalar,  elmi-tədqiqat 

nümunələri işıq  üzü gördü, bir çox əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə edildi. Şairin 

Bakıda keçirilən yubiley təntənələrində keçmiş İttifaqın hər yerindən və 25 xarici 

ölkədən gəlmiş nümayəndələr iştirak etmişdi. 

70-ci  illərdə  Azərbaycan  yazıçılarının  və  bəstəkarlarının  SSRİ-nin  böyük 

şəhərlərində,  xüsusən  Moskva  və  Leninqradda  yubiley  təntənələrinin  keçirilməsi 

bir ənənəyə çevrilmişdi. Bu illərdə Azərbaycanda Rusiya Ədəbiyyatı və İncəsənəti 


177 

 

(1972), Sovet Ədəbiyyatı (1975), Ukrayna və Özbəkistan (1979), Leninqrad (1987) 



Ədəbiyyatı və İncəsənəti günləri təşkil olunmuşdu. 

Vaxtaşırı Zaqafqaziya xalqlarının musiqi festivalı keçirilirdi. 1988, 1989 və 

1991-ci  illərdə  Azərbaycanda  "Xarı  bülbül"  Ümumittifaq  muğam  festivalı  təşkil 

olunmuşdu. 

Ardıcıl olaraq teatr festivalları, baxışlar keçirilirdi.  

Rəşid  Behbudov,  Zeynəb  Xanlarova,  Elmira  Rəhimova,  Müslüm 

Maqomayev  və    başqalarının  tez-tez  xarici  ölkələrə    qastrolları  Azərbaycan 

musiqisinin və ifaçılıq sənəti nailiyyətlərinin geniş təbliğinə kömək edirdi. 

Bütün  nailiyyətlərə  baxmayaraq,  maarif  sistemi  kütləvi  informasiya 

vasitələrinə  güclü  hakim  ideoloji  təzyiq  olduğundan  açıq-aşkar,  azad  və  səmərəli 

fəaliyyət göstərə bilmirdi. 

60-cı  illərdə  "geniş  kommunizm  quruculuğu",  70-ci  illərdə  "inkişaf  etmiş 

sosializm  cəmiyyəti"  haqqında  fərziyyələr,  uydurmalar  da  ideoloji  təzyiq 

"institutunun" əsas ehkamları idi. Adamlarda mövcud sistemin "qələbələrə aparan 

üstünlükləri"  haqqında  yəqinlik  yaratmaq  üçün  irəliləyişlər  şişirdilir,  qüsurlar 

gizlədilirdi.  Sovet cəmiyyəti,  sosialist sistemi,  kommunist  partiyasının "rəhbər və 

istiqamətverici  rolu"  haqqında  ehkamlar  "elmi  dünyagörüşü"  adı  ilə  beyinlərə 

yeridilirdi. 

"İdeoloji  cəbhə"  anlamadan  xalqın  bir  çox  adət-ənənələrini  dini  əlamətlər 

kimi  qiymətləndirir,  onları  sıxışdırırdı.  Xurafatla  heç  bir  əlaqəsi  olmayan,  hətta 

islamdan  əvvəlki  dövrdə  xalqın  məişətinə  daxil  olmuş,  əməksevərliyi,  nəcibliyi, 

rəhmliyi tərənnüm edən, müəyyən dərəcədə beynəlmiləl xarakterli Novruz bayramı 

rəsmi  şəkildə  qeyd olunmurdu. Kənd  yerlərində  "sosialist" adı altında  21 bayram 

və mərasim "ənənəyə" çevrilməkdə idi. 

Din açıqca sıxışdırıldığından əhalinin çoxu ona gizlincə riayət edirdi. 1970-

ci  ildə  respublikada  cəmi  17  məscid  və  70  nəfərə  qədər  əsasən  azsavadlı  və  yaşlı 

din  xadimi  vardı.

156


  Bu,  təhsil,  mədəni  səviyyəsi,  bilik  dairəsi  xeyli  artmış 

dindarların tələbatını ödəyə bilmirdi. Xüsusi səylərə baxmayaraq, ideoloji aparatın 

ateist  təbliğatı  səmərə  vermirdi.  Xalq  milli  ənənələrini  qoruyub  saxlamağa 

çalışırdı.  Dini  bayram  və  mərasimlər  yarımleqal  şəkildə  qeyd  olunurdu. 

Respublikadakı  yüzdən  çox  müqəddəs  pir  və  ocaqdan  25-i,  o  cümlədən  "Mir 

Möhsün  ağa",  "Əliayağı"  (Bakı),  "Babaratma"  (Şəki),  "Asəfkəf",  "İmamzadə" 

(Babək),  "Soltan  xalac"  (Quba)  və  başqaları  əsasən  yaşlı  və  xəstə  adamlar 

tərəfindən  fəal  ziyarət  olunurdu.  Azərbaycanda  40-dan  çox  qeydə  alınmamış 

müsəlman, habelə  digər dini birliklər vardı.  30-dan çox müsəlman dini birliyi isə 

ancaq  məhərrəmlik  vaxtı  50  gün  ərzində  fəaliyyət  göstərirdi.

157

  Dini  birlikləri 



nəzarət  altında  saxlamaq  üçün  Azərbaycan  SSR  Ali  Sovetinin  Rəyasət  Heyəti 

1976-cı  il  13  sentyabrda  "Azərbaycan  SSR-də  dini  birliklər  haqqında  Əsasnamə" 



178 

 

qəbul  etdi.  Dini  birliklərin  bir  neçəsi  rəsmi  məscidə  çevrilə  bildi,  qalanları  isə 



fəaliyyətini dayandırmalı oldu.

158


 

80-ci  illərin  sonlarında  respublikada  demokratik  hərəkat,  plüralizmin 

artması  dünyagörüşün  formalaşması  prosesində  demokratik  prinsiplərin  bərqərar 

olunmasına  kömək  edirdi.  Artıq  dindarlara  hörmətlə  yanaşılırdı.  1988-1990-cı 

illərdə  30-dan  çox  məscid  açıldı.  1989-cu  ildə  Bakıda  mədrəsə  təşkil  olundu. 

Naxçıvan  MSSR-də  200  məscid  binasından  97-si  bərpa  edilmişdi.  Ziyarətgahlar 

abadlaşdırılırdı.  1990-cı  ildə  dindar  müsəlmanların  Məkkəyə  ziyarəti  təşkil 

edildi.


159

  Dini  ədəbiyyatın  çap  olunub  yayılmasına  şərait  yarandı.  1990-cı  ilin 

noyabr ayında "İslam" qəzetinin nəşrinə başlandı. 

Fikirlər  plüralizminə,  diskussiyalara  geniş  meydan  açıldı.  Təhsilin,  kütləvi 

informasiyanın,  mədəni-kütləvi  tədbirlərin  məzmunu  zənginləşdi.  Aşkarlıq  və 

demokratiya  ictimai  elmlərin,  ədəbiyyat  və  incəsənətin  inkişafına  əlverişli  şərait 

yaratdı. 

Elm.  70-80-ci  illər  Azərbaycan  elminin  inkişafında  da  mühüm  dövr  kimi 

səciyyələndi.  Elmi  müəssisələrin  (ali  məktəblər  də  daxil  olmaqla)  sayı  142-dən 

151-ə, o cümlədən elmi-tədqiqat institutları və onların filiallarının sayı 73-dən 85-ə 

çatmışdı.

160

  Elmi  tədqiqatla  məşğul  olan  işçilərin  sayı  17  min  nəfərdən  32,3  min 



nəfərədək artmışdı. Onların sırasında elmlər doktorlarının sayı 1,8 dəfə artıb 1186 

nəfərə,  elmlər  namizədlərinin  sayı  isə  1,7  dəfə  artıb  8905  nəfərə  çatmışdı.

161

 

Konstruktor  büroları  və  təcrübə  təsərrüfatları  olan  altı  elmi-istehsalat  kompleksi 



formalaşmışdı.  Neft  sənayesi,  kənd  təsərrüfatı,  tikinti,  səhiyyə  və  başqa  sahələr 

üzrə  nazirlik  və  baş  idarələr  iri  elmi-tədqiqat  müəssisələrinə  malik  idi.  Elmi-

Tədqiqat  Oftalmologiya  İnstitutu  SSRİ-də  sanballı  elm  ocaqlarından  biri  kimi 

tanınırdı. 

1972-ci  ildən  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  Naxçıvanda  Elmi 

Mərkəzi fəaliyyətə başladı. 1975-ci ildən "Xəzər" Elmi Mərkəzində respublikanın 

təbii  ehtiyatlarının  kosmik  tədqiqi  aparılırdı.  1978-ci  ildə  Bakıda  Kosmik 

Tədqiqatlar Elm-İstehsalat Birliyi fəaliyyətə başladı. 

Yüksək  ixtisaslı  elmi  kadrlar  hazırlanmasında  elmi  müəssisə  və  ali 

məktəblərin aspirantura və doktoranturaları əhəmiyyətli rol oynayırdı. 1970-ci ildə 

aspiranturalarda  1991  nəfər  (o  cümlədən  1185  nəfər  əyani)  aspirant  təhsil  alırdı. 

70-80-ci  illərdə  aspiranturalara  qəbul  diqqətin  kəmiyyətdən  keyfiyyətə 

yönəldilməsi, 80-ci illərin ikinci  yarısında elmə qayğının və  marağın azalması ilə 

əlaqədar azaldı. 1990-cı ildə respublikada 1340 nəfər (o cümlədən 597 nəfər əyani) 

aspirant vardı.

162


 

1990-cı  ildə  13  elmi  müəssisədə  və  3  ali  məktəbdə  doktorantura  fəaliyyət 

göstərir, onlarda 36 nəfər tədqiqat işləri ilə məşğul olurdu.

163  


179 

 

Böyük elmi-texniki potensiala malik olan Azərbaycan Elmlər Akademiyası 



təbiət,  ictimai  və  humanitar  elmlər  sahəsində  fundamental  araşdırmaların  iri 

mərkəzinə, respublikada aparılan elmi işlərin əlaqələndiricisinə çevrildi. 

Elmlər  Akademiyasının  altı  bölməsində  fizika-texnika  və  riyaziyyat,  Yer 

haqqında  elmlər,  biologiya,  kimya  elmləri,  tarix  və  iqtisadiyyat,  fəlsəfə, 

dilşünaslıq,  ədəbiyyat  və  incəsənət,  sənaye,  kənd  təsərrüfatı  və  mədəni 

quruculuğun  elm  qarşısında  qoyduğu  mürəkkəb  və  mühüm  məsələlər  həll 

olunurdu. 

1970-ci  ildə  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasında  30  elmi  müəssisə,  o 

cümlədən  22  elmi-tədqiqat  institutu,  3,3  min  elmi  işçi,  o  cümlədən  209  elmlər 

doktoru,  1311  elmlər  namizədi  fəaliyyət  göstərirdi.  Akademiyanın  54  həqiqi,  41 

müxbir üzvü vardı.

164


 

Elmin  inkişafı  sahəsində  ali  təhsil  müəssisələri  mühüm  rol  oynayırdı. 

Onların  yüksək  elmi  potensialı  həm  fundamental  xarakterli,  həm  də  istehsalın 

konkret  tələblərinin  təmin  edilməsinə  yönəldilmiş  təsərrüfathesablı  müqavilələr 

əsasında  əhəmiyyətli  dərəcədə  tətbiqi  xarakterli  araşdırmalar  aparmağa  imkan 

verirdi. 

SSRİ Ali Attestasiya Komissiyasının Azərbaycanın elmi idarələrində və ali 

məktəblərində  namizədlik  və  doktorluq  dissertasiyaları  müdafiəsini  təşkil  etmək 

üçün onlarla ixtisaslaşdırılmış elmi şuraları fəaliyyət göstərirdi. Hər il orta hesabla 

350-400 nəfərdən çox gənc elmi tədqiqat işlərinə cəlb edilirdi. 

Azərbaycan  alimləri  elmin  inkişafına, 

xalq  təsərrüfatının  aktual 

problemlərinin  işlənib  hazırlanmasına,  elmi  araşdırmaların  səmərəsinin  artmasına 

öz töhfəsini verirdilər. 

Ayrı-ayrı elmi müəssisələr və ali məktəb kafedraları neft və qaz yataqlarının 

araşdırılması,  tibbi  termoelektrik  turşuların  hasilatı  və  yarımkeçirici  maqnitlər 

problemi sahələrində aparıcı mövqe tutdular.  

Bakı  "Neft  Akademiyası"  adlanırdı.  Faydalı  yataqların  aşkar  edilməsi  və 

istismar olunmasının mühüm elmi-texniki problemləri öyrənilmişdi. Azərbaycanda 

300-dən  çox  neft,  qaz,  faydalı  qazıntı,  tikinti  materialları  yataqları,  çoxlu  mineral 

su  mənbələri  aşkar  edilmişdi.  Bu  sahədə  görkəmli  alimlər  Mirəli  Qaşqay,  Şəfaət 

Mehdiyev,  Əliəşrəf  Əlizadə,  Əzəl  Sultanov  və  başqaları  mühüm  əməli  fəaliyyət 

göstərmişdilər.  Xəzər  dənizinin  Azərbaycan  sektorunda  perspektivli  yataqlar 

aşkara  çıxarılmışdı.  Respublikanın  bütün  geoloji  şəkli  çıxardılmış,  geoloji, 

geotektonik, dərinlik yataqları, coğrafi və başqa xarakterli atlaslar tərtib edilmişdi. 

"SSRİ  geologiyası"  çoxcildliyinin  47-ci  cildi  -  "Azərbaycan  SSR"  (iki  kitabda), 

"Azərbaycan SSR  Atlası" (1979), "Azərbaycan SSRİ-in  istilik balansı" (1979) və 

b. kitablar nəşr olundu. 



180 

 

Azərbaycan  alimlərinin  bir  çox  işləri,  xüsusən  neft  sənayesi  ilə  bağlı 



tədqiqatları,  neft-kimya,  geologiya,  riyaziyyat  və  biologiya  sahəsindəki 

araşdırmaları  respublikanın  hüdudlarından  kənarda  da  tanınırdı.  Onların  elmi 

nailiyyətlərinin  tətbiqi  coğrafiyası  genişlənərək  keçmiş  SSRİ-nin  bütün  əsas 

iqtisadi rayonlarını əhatə edirdi.  

Geologiya-mineralogiya  elmləri  doktoru  Fərman  Salmanovun  rəhbərliyi 

altında  Qərbi  Sibirin  neft  və  qaz  yataqları  kəşf  olunmuşdu.  Təkcə  Tümen 

vilayətində  F.Salmanov  20-dən  çox  neft  yatağı  kəşf  etmişdi.  Azərbaycan 

geofizikləri Xəzər dənizinin İrana məxsus şelfində qonşu dövlətin xahişinə əsasən 

44 perspektivli neftli-qazlı struktur aşkar etmişdilər. 

Azərbaycan  neft  kimyaçıları  ölkədə  ilk  dəfə  "qaynar  layda"  baş  verən 

prosesləri  öyrənmiş,  onlara  əsaslanan  texnologiyalar  üzrə  işləyən  qurğular 

hazırlamışdılar. 

Azərbaycan astronomlarının elmi işləri bütün dünyada tanınırdı. Beynəlxalq 

Astronomiya  İttifaqının  qərarı  ilə  görkəmli  astronom  Nadir  İbrahimovun  şərəfinə 

Mars planeti kraterlərindən birinə "İbrahimov krateri", üç asteroidə "Azərbaycan", 

"Nizami Gəncəvi" va "ŞAR" (Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası) adı verilmişdi. 

Riyaziyyat  və  mexanika  sahəsində  tanınmış  elmi  məktəblər  yaradılmışdı. 

Fiziklər  yeni  yarımkeçirici  materiallar,  çoxtəbəqəli  quruluşlar  almış,  şüalanma 

qəbulediciləri, elektrik və optik yaddaşlı aşırıcı qurğuları yaratmışdılar. 

Kosmik Tədqiqatlar Elm-İstehsalat Birliyində SSRİ-də ilk dəfə ətraf mühitə 

operativ nəzarət edən peykaltı nəzarət-ölçü sistemləri yaradılmışdı. 

Dördcildlik  "Azərbaycan  faunası"nın  II-IV  cildləri  nəşr  olundu  (1976-

1978). 1974-cü ildə Bəsitçay, 1978-ci ildə Ağgöl, Qarayazı, 1981-ci ildə İsmayıllı, 

1987-ci ildə İlisu qoruqları yaradıldı. Azərbaycanın "Qırmızı kitabı" hazırlandı və 

çap edildi. 

Görkəmli  alimlər  Xudu  Məmmədovun  kristalloqrafiyanın,  Zahid  Xəlilov, 

Əşrəf  Hüseynov  və  Fərəməz  Maqsudovun  riyaziyyatın,  Hacıbəy  Sultanovun 

astronomiyanın,  Tofiq  İsmayılovun  kosmik  cihazqayırmanın,  Həsən  Abdullayev, 

Çingiz  Cuvarlının  fizikanın,  Toğrul  Şahtaxtinskinin  kimyanın,  Ümnisə 

Musabəyova,  Sona  Vəlixanlı,  Zərifə  Əliyeva  və  Zəhra  Quliyevanın 

oftalmologiyanın, 

Adilə 


Namazovanın 

pediatriyanın, 

Mirməhəmməd 

Cavadzadənin  urologiyanın,  Cəlil  Hüseynovun  patoloji  anatomiyanın,  Hüseyn 

Həsənovun  neyrofiziologiyanın,  Həsən  Əliyevin  torpaqşünaslığın,  Cəlal  Əliyevin 

bitki  fiziologiyası  və  seleksiyanın,  Validə  Tutayuqun  Qafqaz  florasının,  Musa 

Musayevin,  Mirzəağa  Nəzərovun  zoologiyanın,  Vahid  Hacıyevin  botanikanın,  

Urxan  Ələkbərovun genetikanın, neftçi alim Midhəd Abasovun, Akif Əlizadənin 

geologiyanın 

və 


Budaq 

Budaqovun 

Azərbaycan 

geomorfologiyasının 

öyrənilməsində böyük xidmətləri olmuşdur. 


181 

 

Humanitar-ictimai  elmlər  sahəsində  də  mühüm  nailiyyətlər  əldə  edilmişdi. 



Ziya Bünyadov, Cəmil Quliyev, İqrar Əliyev, Sara Aşurbəyli, Teymur Bünyadov, 

Tofiq  Köçərli,  Qaraş  Mədətov,  Mahmud  İsmayılov  və  b.  Azərbaycan  tarixinə, 

Məmmədağa  Şirəliyev,  Zərifə  Budaqova,  Əziz  Əfəndizadə,  Ağamusa  Axundov, 

Əlövsət Abdullayev və Yusif Seyidovun Azərbaycan dilinə, Əziz Şərif, Məmməd 

Cəfər,  Mir  Cəlal,  Həmid  Araslı,  Abbas  Zamanov,  Məmmədhüseyn  Təhmasib, 

Mirzə  İbrahimov,  Kamal  Talıbzadə,  Əziz  Mirəhmədov,  Bəkir  Nəbiyev,  Yaşar 

Qarayev,  Azadə  Rüstəmova  və  b.  Azərbaycan  ədəbiyyatına,  Aslan  Aslanov, 

Firudin Köçərli, Fuad Qasımzadənin fəlsəfəyə, Əhməd Mahmudov, Asəf Nadirov, 

Ziyad Səmədzadə, Bəhman Axundov, Ağasəlim Ələsgərov, Teymur Vəliyev və b. 

iqtisadiyyata dair tədqiqat işləri xalqın mənəvi sərvətinə çevrilmişdi. Azərbaycanda 

pedaqogika elminin inkişafında və xalq maarifinin təşkilində görkəmli alim, SSRİ 

Pedaqoji  Elmlər  Akademiyasının  həqiqi  üzvü  Mehdi  Mehdizadə  böyük  rol 

oynamışdı. O, YUNESKO xətti ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təhsilin inkişafı 

planının hazırlanmasında fəal iştirak etmişdi. 

Bu  illərdə  nəşr  olunmuş  üçcildlik  "Müasir  Azərbaycan  dili"  (1978-1981), 

üçcildlik "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası"  (80-ci  illərdə),  üçcildlik 

"Rusca-azərbaycanca    lüğət"  (1970-80-ci  illərdə),  dördcildlik  "Azərbaycan  dilinin 

izahlı  lüğəti"  (1964-1987),    "Azərbaycan    dilinin  orfoqrafiya  lüğəti"    (1975), 

"Azərbaycan    dilinin  etimologiya  və    onomastikası    məsələləri"  (1990),  "Sovet 

Azərbaycanının heykəltəraşlığı" (1973), "Azərbaycan etnoqrafiyası" (I cild, 1988), 

"Azərbaycan  Dram  Teatrı"  (1974),  ikicildlik  "Azərbaycan  teatrı  salnaməsi" 

(1975,1983),  üçcildlik  "Azərbaycan  xalçası"  (1961,  1983,  1987),  "Sovet 

Azərbaycanı  musiqi  incəsənətinin  oçerkləri"  (1974,  1976),  "Azərbaycan  teatrı", 

"Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətləri", "Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerkləri" 

(1985), "Cənubi Azərbaycan tarixinin məsələləri" (1991) və başqa ümumiləşdirici 

əsərlər çap olunmuşdu. 

70-ci  illərdə  respublika  ərazisindəki  maddi-mədəniyyət  abidələri  yenidən 

qeydə  alındı,  onların  tədqiqinə,  mühafizəsinə  və  səmərəli  istifadə  olunmasına 

diqqət artırıldı. 

Lakin  elmlərin,  xüsusən  ictimai  elmlərin  inkişafına  "hakim  ideologiya"nın 

güclü  təzyiqi  ciddi  mənfi  təsir  göstərirdi.  Xüsusən,  Azərbaycan  tarixinin, 

ədəbiyyatının,  incəsənətinin  sovet  dövrü  birtərəfli  öyrənilir,  mövcud  dərin 

ziddiyyətlər və onların kökü, ictimai quruluşun, təsərrüfatçılıq sisteminin qüsurları 

ilə  bağlı  səbəblər  açıqlanmırdı.  Məsələn,  70-ci  illərdə  müttəfiq  respublikaların 

elmlər  akademiyaları  tarix  institutlarının  əksəriyyəti  öz  xalqlarının  çoxcildlik 

tarixini hazırlamağı planlaşdırmışdılar, o cümlədən Azərbaycan EA Rəyasət Heyəti 

də  "Azərbaycan  tarixi"nin  (9  cilddə)  yazılması

 

qərarı  ilə  Baş  redaksiya  şurası 



yaratmışdı,  cildlərin  redaksiyaları,  müəllifləri  artıq  fəaliyyətə  başlamışdılar.  Bu 

182 

 

təşəbbüs "ideoloji rəhbərliyi" (ələlxüsus, MK-nın katibi M.A.Suslovu) çox narahat 



etmişdi.  Hətta  Sov.İKP  Mərkəzi  Komitəsində  bu  məsələ  respublika  rəhbərlərinin 

və  tarixçilərinin  iştirakı  ilə  müzakirə  olunmuşdu.  Müzakirədə  hər  respublikanın 

fərdi "çoxcildlik" tarixinin əvəzinə regionlar (zonalar) üzrə birgə kitabın yazılması 

məsləhət görülmüşdü. Bu səbəbdən bir müddət respublikalar üzrə çoxcildlik tarixin 

yazılması    ləngidildi.  Ancaq  Azərbaycan  KP  MK  birinci  katibi  H.Ə.Əliyevin  və 

Qazaxıstan KP MK birinci katibi D.Ə.Kunayevin Moskvaya məktubları sayəsində 

işə yenidən başlanıldı. 

Respublikada  elmin  maddi-texniki  bazasının  inkişafına  lazımi  qədər  vəsait 

ayrılmırdı.  Elmə  milli  gəlirin  0,4  faizindən  də  az  (SSRİ-də  6  faiz  idi)  vəsait  sərf 

olunurdu.

165

 Alimlərin əməyi kifayət qədər qiymətləndirilmirdi. Tədqiqat aparmaq 



üçün  müasir  avadanlıq,  hesablama  texnikası,  cihazlar  çatmırdı.  Alimlərə  xarici 

ədəbiyyatdan, arxivdən istifadə etmək, beynəlxalq aləmə çıxmaq çətin idi. 

Lakin  bütün  bunlara  baxmayaraq,  80-ci  illərdə  elmin  inkişafı  sahəsindəki 

xidmətlərinə  görə  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  5  alimi  Lenin  mükafatı 

laureatı  adına,  14  alimi  isə  SSRİ  Dövlət  mükafatına  layiq  görülmüşdü.  Elmi 

nailiyyət  və  fundamental  əsərlərinə  görə  akademiklər  R.H.İsmayılov, 

M.A.Topçubaşov, M.F.Nağıyev, M.Ə.Hüseynov, M.Ə.İbrahimov  Sosialist Əməyi 

Qəhrəmanı  fəxri  adı,  onlarla  alim  Respublika  Dövlət  və  Komsomol  mükafatları 

almışdılar. 

Ədəbiyyat  və  incəsənət.  70-80-ci  illərdə  Azərbaycan  ədəbiyyatının 

inkişafında  da  mühüm  nailiyyətlər  qazanılmışdı.  Xalq  şairi  Mirvarid  Dilbazinin 

"Bənövşələr  üşüyəndə"  (1970),  "Ana  qanadı"  (1972),  "Dağ  çiçəyi"  (1977), 

"Yasəmən  fəsli",  "Seçilmiş  şeirlər"  (1979)  şeir  kitabları  və  üç  cilddə  seçilmiş 

əsərlərində  (1982-1984)  Vətən  məhəbbəti,  ana  torpağa  bağlılıq  ideyalarının 

tərənnümü əsas yer tuturdu. 

Azərbaycanın  gözəl  təbiət  mənzərələri,  Azərbaycan  qadınlarının  mənəvi 

zənginliyi,  vətənpərvərlik,  azadlıq  ideyaları  xalq  şairi  Nigar  Rəfibəylinin 

"Günəşdən  gənclik  istədim",  "Bizə  bahar  yaraşır"  kitablarındakı  şeirlərin  əsas 

mövzuları idi. 

İslam Səfərlinin "Çiçək təranəsi" (1970), "Dan ulduzu, bir də mən" (1974) 

"Ədəbi  beşik"  (1978),  Əli  Kərimin  "Qaytar  ana  borcunu"  (1970),"Uşaqlar  və 

ulduzlar" (1971),"Pillələr" (1978),"Qayıt" (1983) şer kitabları oxucuların rəğbətini 

qazanmışdı. 

Nəbi Xəzrinin "Dərələr" (1970), "Ulduz karvanı" (1979), "Heykəlsiz abidə" 

(1982),  "İnam"  (1982),  dördcildlik  seçilmiş  əsərləri  (1983-1985)  və  b.  şeir 

kitablarında vətənin, onun təbii gözəlliklərinin, insanların nəcib arzu və ideallarının 

tərənnümü əsas  yer  tuturdu.  Xalq şairi Rəsul  Rzanın  şeirlərində  ümumbəşəri  hiss 



183 

 

və düşüncələr başlıca yer tuturdu. Bu, "Dünən, bu gün, sabah" (1973), "Güneylər, 



quzeylər" (1977), "Üzüküləyə" (1979) kitablarındakı şeirlərin əsas mövzusu idi. 

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin fəlsəfi poeziyası xalqa olduqca yaxın idi. 

Onun  "Muğam",  "Atılmışlar"  və  b.  poemaları  bu  baxımdan  daha  səciyyəvi  idi. 

Qabilin "Nəsimi" poeması və şeirləri Azərbaycan poeziyasının o dövrdə yaranmış 

ən yaxşı nümunələrindəndi. Xəlil Rza, Məmməd Araz, Fikrət Qoca və b. yaratdığı 

əsərlər ədəbiyyatımızı daha da zənginləşdirirdi. 

70-80-ci  illərdə  Azərbaycanın  bədii  nəsri  zəngin  bir  inkişaf  yolu  keçmiş, 

ictimai  həyatı  müxtəlif  cəhətlərdən  əks  etdirən  çoxlu  roman  və  povestlər 

yazılmışdı.   Süleyman  Rəhimovun "Ana   abidəsi" (1967-1980), "Qafqaz qartalı" 

(1971-1975),  "Qoşqar  qızı",  İlyas  Əfəndiyevin  "Sarıköynəklə  Valehin  nağılı" 

(1978),  Əzizə  Cəfərzadənin  "Aləmdə  səsim  var  mənim",  "Bakı-1501",  İsa 

Hüseynovun "Nəsimi" romanları, Ələviyyə Babayevanın "Adamlar və talelər" əsəri 

oxucular tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır. 

Anarın  "Ağ  liman"  (1977),  "Macal"  (1978),  "Beşmərtəbəli  evin  altıncı 

mərtəbəsi" (1972) əsərlərində mühüm mənəvi-əxlaqi problemlər qaldırılmışdı. 

Əkrəm  Əylislinin  "Mənim  nəğməkar  bibim",  "Tənha  narın  nağılı", 

"Adamlar  və  ağaclar"  povestləri  əsasən  kəndin  müasir  və  aktual  sosial-mədəni 

problemlərinə həsr olunmuşdu. 

Elçinin "Gümüşü narıncı" (1973), "Bu dünyada qatarlar gedər" (1974), "Bir 

görüşün tarixçəsi" (1977), "Dolça" (1978) və b. hekayə və povestlərində, "Mahmud 

və  Məryəm",  "Ağ  dəvə"  romanlarında  həyatın  mənəvi-əxlaqi  problemləri  əsas 

mövzu idi. 

Xalqda  milli  şüurun  oyanmasında  Cənubi  Azərbaycan  mövzusunda 

yazılmış  əsərlərin  xüsusi  əhəmiyyəti  vardı.  M.İbrahimovun  "Pərvanə"  (1970) 

romanı, "Cənub hekayələri" silsiləsi maraqla qarşılanmışdı. 

Azərbaycan  dramaturgiyası  bir  sıra  nailiyyətlər  əldə  etmişdi.  Mirzə 

İbrahimovun  "Bəşərin  komediyası"  (1978),  İ.Qasımovun  "Nağıl  başlananda" 

(1972),  "Dairəni  genişləndirin"  (1974),  Bəxtiyar  Vahabzadənin  "Yağışdan  sonra" 

(1971) pyeslərində mənəvi-əxlaqi problemlər əsas yer tuturdu. 

İlyas  Əfəndiyevin  müasir  mənəvi-əxlaqi  dəyərlərdən  söhbət  açan  "Qəribə 

oğlan"  (1973),  "Bağlardan  gələn  səs"  (1976),  "Büllur  sarayda",  "Sevgililərin 

cəhənnəmdə  görüşləri", "Geriyə  baxma,  qoca"  (1980), "Üçatılan"  (1981) pyesləri 

psixoloji dramın gözəl nümunələri idi. 

Anarın  "Şəhərin  yay  günləri"  (1978),  "Adamın  adamı"  (1970),  "Səhra 

yuxular"  (1981),  "Sizi  deyib  gəlmişəm"  (1982)  pyesləri  oxucular  tərəfindən 

rəğbətlə qarşılanmışdı. 

Respublikada  musiqi,  ifaçılıq,  teatr  və  kino  sənəti  sahəsində  də  mühüm 

irəliləmələr baş vermişdi. 



184 

 

Fikrət  Əmirovun  "1001  gecə",  Aqşin  Əlizadənin  "Babək"  baletləri  musiqi 



sənətinin  ən  mühüm  nailiyyətləri  idi.  Arif  Məlikov,  Xəyyam  Mirzəzadə  və  b. 

əsərləri  simfonik  musiqinin  inkişafında  mühüm  rol  oynadı.  Şəfiqə  Axundovanın 

"Gəlin  qayası"  operası  (1972),  Emin  Sabitoğlunun  "Hicran"  musiqili  komediyası 

tamaşaçılar  tərəfindən  maraqla  qarşılandı.  Tofiq  Quliyev,  Süleyman  Ələsgərov, 

Vasif  Adıgözəlov, Emin  Sabitoğlu, Polad Bülbüloğlu, Elza İbrahimova,  Cavanşir 

Quliyev,  Ələkbər  Tağıyev,  Oqtay  Rəcəbov  və  başqalarının  mahnıları  xalqın 

rəğbətini qazandı. 

Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev (nəvə), Zeynəb Xanlarova, Firəngiz 

Əhmədova,  Lütfiyar  İmanov,  Fidan  və  Xuraman  Qasımovalar,  Rauf  Atakişiyev, 

Rübabə  Muradova,  Fərhad  Bədəlbəyli,  Vaqif  Mustafazadə,  Habil  Əliyev,  Həbib 

Bayramov, Hacı Məmmədov, Ramiz Quliyevin ifaçılıq sənəti özünəməxsus zəngin 

koloriti və təkrarsızlığı ilə seçilirdi. 

Azərbaycan  simfonik  musiqisinin  inkişafı  və  təbliğində  görkəmli  dirijor 

Niyazinin  əvəzsiz  rolu  danılmazdır.  70-ci  illərdə  Heydər  Əliyevin  təşəbbüsü  ilə 

Azərbaycan  Dövlət  Filarmoniyasında  simfonik  konsert  gecələrin  təşkili  ənənə 

şəklini almışdı. 

Rəfiqə  Axundova,  Maqsud  Məmmədov,  Çimnaz  Babayeva,  Tamilla 

Şirəliyeva və b. milli baletimizin yorulmaz ifaçıları və təbliğatçıları idi. 

Bakı,  Gəncə,  Naxçıvan,  Sumqayıt,  Şəki,  Şuşa,  Ağdam,  Lənkəran  dram 

teatrlarının  səhnəsində  klassik  və  müasir  mövzuda  bir  sıra  maraqlı  tamaşalar 

hazırlanmışdı. 

Görkəmli  aktyorlar  Hökümə  Qurbanova,  Ağasadıq  Gəraybəyli,  Barat 

Şəkinskaya,  İsmayıl  Dağıstanlı,  İsmayıl  Osmanlı,  Leyla  Bədirbəyli,  Möhsün 

Sənani,  Rza  Əfqanlı,  Mustafa  Mərdanov,  Lütfəli  Abdullayev,  Nəsibə  Zeynalova, 

Məlik Dadaşov, Əli Zeynalov, Məmmədrza Şeyxzamanov, Əliağa  Ağayev, Sofya 

Bəsirzadə  və  onlarla  başqaları  Azərbaycan  səhnəsində  yüzlərlə  orijinal  və  parlaq 

obrazlar yaratmışdılar. 

Azərbaycan  səhnəsinə  Həsən  Turabov,  Amaliya  Pənahova,  Səməndər 

Rzayev,  Fuad  Poladov,  Səyavuş  Aslan,  Yaşar  Nuri,  Hacıbaba  Bağırov,  Arif 

Quliyev,  Hamlet  Xanızadə,  Əliabbas  Qədirov,  Mikayıl  Mirzə  və  başqalarının 

təmsil etdiyi yeni, istedadlı bir nəsil gəlmişdi. 

Böyük dramaturq İlyas Əfəndiyevin "Mahnı dağlarda qaldı", "Qəribə oğlan" 

(1973),  "Bağlardan  gələn  səs"  (1975)  lirik  psixoloji  ruhda  yazılmış  pyesləri 

müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur. 

B.Vahabzadənin  "Yağışdan  sonra"  (1971),  "Əks-səda"  (1975),  Nəbi 

Xəzrinin  "Sən  yanmasan"  (1972),  Seyfəddin  Dağlının  "Mənziliniz  mübarək" 

(1971),  Səməd  Vurğunun  "İnsan"  (1974),  İmran  Qasımovun  "Nağıl  başlananda" 

(1978),  İslam  Səfərlinin  "Yol  ayrıcında"  dram  əsərləri  müvəffəqiyyətlə  maraqlı 



185 

 

quruluşda tamaşaçılara təqdim olunmuşdu. 1970-ci ildə Hüseyn Cavidin "Xəyyam" 



tamaşası  ilə  görkəmli  rejissor  Mehdi  Məmmədov  özünü  klassik  irsin  müasir 

təfsirçisi  kimi  bir  daha  təsdiq  etdi.  "Dəli  yığıncağı"  (Cəlil  Məmmədquluzadə) 

tamaşası  rejissorun  yaradıcılığında  klassik  mədəniyyətin  müasirliyi  fikrinin 

ənənəvi davamı və onun sənət dünyasının estetik prinsipi kimi mənalanırdı. 

1974-cü ildə Azərbaycan teatrının 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edildi. 

May  ayının  26-dan  iyunun  10-na  kimi  teatr  Moskva  Kiçik  Teatrının  binasında 

yubiley tamaşaları ilə çıxış etdi. 

 

80-ci  illərin  sonunda  Yusif  Səmədoğlunun  "Qətl  günü",  Anarın  Adamın 

adamı" və "Təhminə və Zaur" pyesləri tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. 

1981-ci  ildə  H.Cavidin  100  illiyi  ilə  əlaqədar  olaraq  respublikanın  bir  çox 

teatrlarında  dramaturqun  əsərləri  tamaşaya  qoyuldu.  "İblis"  (Akademik  teatr), 

"İsmət" (Sumqayıt teatrı), "Topal Teymur'' (Lənkəran və Azərbaycan televiziyası), 

"Ana",  "Mənim  tanrım  gözəllikdir,  sevgidir"  (Naxçıvan),  "Knyaz"  (Şəki),  "Şeyx 

Sənan"  (S.Vurğun  adına  Rus  Dram  Teatrı)  teatrsevərlər  tərəfindən  rəğbətlə 

qarşılandı. 

80-ci  illərdə  Akademik  Teatrın  səhnəsində  tarixi  qəhrəmanlıq  mövzusunda 

yazılmış və səhnələşdirilmiş "Atabəylər" (N.Həsənzadə), "Fəryad" (B.Vahabzadə), 

"Torpağa  sancılan  qılınc"  (N.Xəzri)  tamaşalarında  teatr  özünün  işıqlı  və 

demokratik  ideallar  uğrundakı  mübarizədə  həqiqəti,  humanizm  mövqeyini, 

vətəndaşlıq və müasirlik keyfiyyətlərini ifadə etməyə çalışmışdı. 

Azərbaycan  kinosu  da  inkişaf  etməkdə  idi.  "Azərbaycanfilm"in  istehsal 

etdiyi kinofilmlərdə xalqın tarixi keçmişi, yüksək mənəvi dəyərləri, habelə çağdaş 

ictimai  reallıqlar  öz  əksini  tapırdı."Şərikli  çörək"  (1969-cu  il,  rejissor 

Ş.Mahmudbəyov),  "Yeddi  oğul  istərəm"  (1970-ci  il,  rejissor  T.Tağızadə), 

"Ulduzlar  sönmür"  (1970-ci  il,  rejissor  Ə.İbrahimov),  "Gün  keçdi"  (1971-ci  il, 

rejissor A.Babayev), "Nəsimi" (1973-cü il, rejissor H.Seyidbəyli), "Babək" (1979-

cu  il,  rejissor  E.Quliyev),  "Tütək  səsi"  (1975-ci  il,  rejissor  R.Ocaqov),  "İstintaq" 

(1979-cu  il,  rejissor  R.Ocaqov),  "Axırıncı  aşırım"  (1971-ci  il,  rejissor 

K.Rüstəmbəyov),  "Dədə  Qorqud"  (1975-ci  il,  rejissor  T.Tağızadə),  "Yaramaz" 

(1989-cu  il,  rejissor  V.Mustafayev),  "Lətifə"  (1990-cı  il,  rejissor  N.Musayev)  və 

başqa  filmlər  bu  baxımdan  daha  maraqlı  idi.  Azərbaycan  cizgi  filmlərinin 

yaradılmasında  rejissorlar  B.Əliyev  və  N.Məmmədovun  böyük  xidmətləri  vardı. 

Bu illərdə Həsən Məmmədov, Rasim Balayev, Şəfiqə Məmmədova və başqalarının 

təmsil etdiyi istedadlı kino aktyorları nəsli yetişmişdi. 

Azorbaycan memarlığı daha çox tərəqqi etmişdi. Yaşayış binalarının kütləvi 

inşası  ilə  yanaşı,  orijinal  layihələr  üzrə  şəhərləri  bəzəyən  iri  ictimai  binalar  da 

tikilmişdi. 


186 

 

Memarlar  M.Hüseynovun,  H.Ələsgərovun,  Ə.Hüseynovun  və  b.  layihələri 



ilə  Bakıda  və  respublikanın  digər  şəhərlərində  milli

 

memarlıq  elementlərini  əks 



etdirən layihələr üzrə onlarla bina inşa olunmuşdu. 

Bakıda "Bakı" (1970), "Moskva" (1978), "Azərbaycan" (1970), 

"Qarabağ"  (1970),  "Abşeron"  (1985)  mehmanxanaları,  "Respublika"  (  o 

zaman  Lenin  adına)  sarayı  (1972),  "Gülüstan"  sarayı  (1978),  Gəncədə  "Kəpəz", 

Şəkidə "Şəki", Şuşada "Şuşa" mehmanxanaları tikilmişdi. 

Bakı metropoliteninin "Nizami", "Əcəmi" və b. stansiyaları müasir və milli 

memarlıq elementlərinin orijinal, harmonik birləşməsi  nəticəsində  yaranan  uğurlu 

layihələr əsasında inşa olunmuşdu. 

Azərbaycan  heykəltəraşları  bir  sıra  uğurlu  əsərlər  yaratmışdılar.  Cəlal 

Qaryağdının  "N.Nərimanov"  (1972),  "Y.Məmmədəliyev"  (Ordubad,  1977), 

Mirələsgər  Mirqasımovun  "C.Məmmədquluzadə"  (Naxçıvan,  1974), "C.Cabbarlı" 

(1982),  Tokay  Məmmədov,  İbrahim  Zeynalovun  "Nəsimi"  (1979),  Fuad 

Əbdürrəhmanovun  "M.Hüseynzadə"  (1973),  Elmira  Hüseynovanın  "H.Zərdabi" 

(1983)  və  b.  əsərlər  Azərbaycan  monumental  heykəltəraşlığının  ən  yaxşı 

nümunələri idi. 

Fuad  Əbdürrəhmanovun  İbn  Sinaya  Buxarada  (1975),  Ö.Eldarovun  tacik 

yazıçısı  Sədrəddin  Ayniyə  Düşənbədə  (1979)  qoyduqları  abidələr  heykəltəraşlıq 

sənətinin mühüm nailiyyətləri kimi qiymətləndirilir. 

Azərbaycanın istedadlı fırça  ustalarından Tahir Salahovun "R.Rza" (1971), 

"D.D.Şostakoviç"  (1975)  portretləri  və  b.  əsərləri  Azərbaycan  boyakarlığının  ən 

görkəmli  nümunələri  idi.  Mikayıl  Abdullayevin  "İmadəddin  Nəsimi"  (1973), 

"Pianoçu F.Bədəlbəyli" (1975) portretləri, Salam Salamzadənin "Çay plantasiyası" 

(1970) Azərbaycan xalqının müasir həyatının çoxplanlı poetik salnaməsidir. 

Səttar  Bəhlulzadənin  "Azərbaycan  nağılları"  (1970),  "Suraxanı  atəşgahı" 

(1970),  "Əfsanəvi  torpaq"  (1971),  "Naxçıvan  axşamçağı",  "Ordubad  bağlarında" 

(1974),  "Abşeron  tacı"  (1970)  tablolarında  doğma  torpağa,  insanlara  hədsiz 

məhəbbət motivləri başlıca yer tutur. 

Maral  Rəhmanzadənin  "Xınalıq",  "Bizim  qızlar",  "Doğma  vətənim", 

"Azərbaycan",  "Mənim  bacılarım"  və  b.  linoqravürlərində  əmək  və  məişət 

mövzuları, Azərbaycan kəndinin həyatı, təbiəti böyük sənətkarlıqla əks olunmuşdu. 

Toğrul  Nərimanbəyovun,  Tağı  Tağıyevin,  xalçaçı  rəssamlar  Lətif 

Kərimovun,  Kamil  Əliyevin,  plakat  ustası  Hacıağa  Nəzərovun  və  başqalarının 

əsərləri  yenilik  və  sənətkarlıq  baxımından  təkrarolunmaz  idi.  Elmira 

Şahtaxtinskayanın  "Azərbaycan  qədim  mədəniyyət  diyarıdır"  silsilə  plakatları 

özünün  orijinal  forma  biçiminə,  klassik  irsə  bağlılığına  görə  xalqın  mədəni 

həyatında mühüm hadisəyə çevrilmişdi. 



187 

 

Azərbaycan,  rus,  xarici  ölkə  klassiklərinin  əsərlərinə  tərtibat  vermiş 



O.Sadıqzadə  kitab  illüstrasiyası  sahəsində  uğurla  çalışırdı.  İ.Nəcəfqulunun  satirik 

rəsm və karikaturaları maraqla qarşılanırdı. 

Beləliklə,  70-80-ci  illər  Azərbaycan  mədəniyyətinin  inkişafında  mühüm 

dövr  oldu.  Heydər  Əliyevin  milli  oyanış  siyasəti  sayəsində  təhsil,  elm,  mətbuat, 

ədəbiyyat  və  incəsənətin  tərəqqisi  üçün  münasib  imkanlar  açıldı.  Respublikanın 

mənəvi  sərvətləri,  kadr  potensialı  daha  da  artdı.  Xalqın  mədəni  irsinin,  tarixinin, 

dilinin öyrənilməsi və təbliği genişləndi. 

 

 



188 

 

 



V FƏSİL 

 

RESPUBLĠKANIN ĠCTĠMAĠ-SĠYASĠ HƏYATI 



 

(80-ci illərin II yarısı) 

 


Yüklə 17,94 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin