Voleybol o’ynini vujudga kelish tarixi reja

Voleybol o`yining sobiq ittifoqda vujudga kelishi va rivojlanishi.
Voleybol sobiq Ittifoqda 1920 – 1921 yillarda o`rta Volga (Qozon, Nijniy, Mavgaliya noxiyalarida tarqala boshladi. 1922 yildan boshlab voleybol Vseovuch (umumiy harbiy tayyorgarlik) tarkibida kiritildi.
Moskvada voleybol bilan shugillanishga san‘at va teatr vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil etilgan Dinamo jamiyat sportining boshqa turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ’ib qila boshladi.
Xuddi shu yillarda voleybol Uzoq Sharqda – Xabarovsk va Vladivostokda paydo bo’lgan. 1925 yillarda esa Ukrainada rivojlana boshladi.
SSJI da jismoniy tarbiya va sportning keyingi taraqqiyoti uchun RKP vNK 1925 yil 13 iyul qarori katta ahamiyatga ega bo’ldi. Unda ommani tarbiyalashning samarali usullaridan biri bo’lgan jismoniy tarbiya va sportni keng rivojlvntirish zarurligi uqtirib o`tildi. Markaziy qo’mita qarori voleybolning toboro taraqqiyot etib borishiga kuchli ta‘sir ko’rsatdi. Sovet davri voleybolchilari o’z oldilariga mamlakatga voleybolni ommalashtirish, tarbiyaviy ishlarni kuchaytirish, texnika va taktikani mukammallashtirish, o’yinchilarni har tomonlama jismoniy tayyorgarligini yuksaltirish kabi qator vazifalarni qo’uydilar. Voleybol hamma yerda tarqala boshladi. Shu bilan bog’liq ravishda musobaqalarning yagona qoidalarini ishlab chiqish zaruriyati tug’ildi.
1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol bo’yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarini tuzib tasdiqladi. To’rning balandligi – ayollar uchun 2 m 20 sm va erkaklar uchun 2 m 40 sm qilib belgilandi. Ayollar jamoalarida o’yin 15x 7,5 o’lchamdagi maydonchada o’tkaziladigan bo’ldi.
1926 yillarda voleybol faqatgina Moskvada emas, balki Ukrainada, Shimoliy Kavkazda, Kavkazortida, Uzoq Sharq va O’rta Volga o’lkalarida ham keng tarqaldi.

SSJI voleyboliga taalluqli muhim voqealardan biri 1928 yilning avgustida birinchi Butunittifoqida, Uzoq Sharqda va o’rta Volga o’lkalarida ham keng tarqala boshladi. Moskva ayollari jamoasi g’olib chiqdi.

Birinchi butunittifoq spartakiadasida voleybolchilarning uchrashuvlari musobaqa qoidalarining alohida bandlarini yagona
tartibda izohlash uchun imkon berdi. Bu yerda ayollar jamoalari birinchi bor normal o’lchovli maydonchalarda (18 x 9 m) o’ynaydilar.
Shuni ta’kidlash kerakki, terma jamoalarning Butin ittifoq spartakiadasiga tayyorlanishi voleybolni joylarda ommaviy ravishida rivojlanishiga turtki bo’ldi. Butinittifoq spartakiadiasi arafasida o’tkazilgan Ukraina birinchiligida jumxuriyatning viloyat shaharlardan 21 jamoasi ishtirok etdi. Kavkazorti eng kuchli jamoasini aniqlash uchun Boku, Tbilitsi va Yerevan shaharlarining jamoalararo uchrashuvlar o’tkazildi.
1931 yilda BLKYeI tashabbusi bilan mamlakatimizda jismoniy tarbiyaning asosi bo’lgan «mexnat va mudafoda tayyor» Butinittifoq kompleksi ta‘sis etildi. Bu tadbirda voleybolchilarning umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarliklarini yuksaltirishdagina emas, balki yoshlarni voleybol mashgulotlariga jalb etishga ham imkoniyat yaratdi.
1932 yildan avval «voleybolchilarning Butinittifoq bayrami» deb atalgan «sobiq ittifoq» birinchiliklari muntazam o’tkazila boshladi.

1935 yil o’yinchilarning xalqaro uchrashuvlarida birinchi bor kuch sinashib ko’rganligi tarixda o’chmas iz qoldirdi. Toshkentda va Moskvada voleybolchilarimizning Avg’oniston jamoasi bilan ikkita o’rtoqlik uchrashuv bo’lib o’tdi. O’yin Avg’on qoidalari bo’yicha o’tkazilganligiga qaramasdan (jamoada 9 o’yinchi bor edi, o’yin 22 ochkoda davom etdi o’yinchilar maydonda joy almashmadilar) sovet voleybolchilari osongina goliblikka erishdilar.

1936 yilning eng ommaviy o’yinlaridan biri VSPS Kubogi uchun 100 dan jamoa bilan o’tgan musobaqalar bo’ldi. Kubokni Moskvaning ayollar va erkaklar jamoasi «Medik» qo’lga kiritdi.

Voleybolning texnik va taktikasigina emas, musobaqa qoidalari ham o’zgarishda davom etardi. Ya‘ni 1935 yilda erkaklar uchun to’r balandligi 2 m 45 smga ko’tarildi 1937 yildan esa ayollar uchun 2 m 25 sm bo’lib qoldi.

Maydonchada hujum chizig’i belgilanadi va old hamda orqa o’yinchilari degan tushuncha paydo bo’ldi
Voleybol Oʻzbekistonda 1920-yildan oʻynaladi. Oʻzbekiston Respublikasi 1991-yil Xalqaro voleybol federatsiyasiga, 1992-yil Osiyo voleybol konfederatsiyasiga aʼzo boʻlib kirdi. Oʻzbekistonda bu sport turi bilan 700 mingdan ortiq kishi muntazam shugʻullanadi. U maktablarda om-maviy tus olgan, jismoniy tarbiya boʻyicha dasturning ajralmas qismi hisoblanadi.^[1]
Voleybol 1895-yilda Amerika qoʻshma shtatlarining Massachusets shtatidagi Xoliok shahrida yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya boʻyicha rahbari pastor Vilyam Morgan tomonidan yaratilgan. U voleybol oʻyinini oddiy, koʻp mablagʻ sarflamasdan tashkil etishni koʻzda tutib yangi oʻyinning qoidalarini ishlab chiqdi. Oʻyin nomini avvaliga mintonett deb nomladi.
1896-yilda Springfild shahridagi kollej direktori doktor Alfred Xalsted bu oʻyinga „voleybol“ deb nom berdi. „Voleybol“ inglizcha soʻz boʻlib, oʻzbek tilida „parvoz qiluvchi toʻp“ degan maʼnoni bildiradi. 1897-yilda tadbiq etilgan baʼzi bir oʻyin qoidalari quyidagicha edi:

1. 
   Maydoncha chegaralari 7,6 x 15,1 m
   
2. 
   Toʻrning oʻlchamlari 0,65 x 8,2 m, balandligi 198 sm
   
3. 
   Toʻpning vazni 340 g, aylanasi 63,5 — 68,5 sm
   
4. 
   Oʻyinchilarning soni chegaralanmaydi va hokazo.
   

1895-1920-yillar voleybol oʻyini rivojlanishining birinchi bosqichi boʻlib hisoblanadi. Oʻyinning boshqa davlatlarda vujudga kelishi va rivojlanishi quyidagicha: 1900-yil — Kanada, 1908-yil — Kuba, 1909-yil — Puerto-riko, 1910-yil — Peru, 1917-yil — Braziliya, Urugvay, Meksika, Osiyoda 1900-1913-yillar — YAponiya, Kitay, Filippinda, 1914-yil — Angliya, 1917-yil — Fransiya.
Voleybol oʻyinining sobiq ittifoqda vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Voleybol sobiq ittifoqda 1920-1921-yillarda oʻrta Volga (Qozon, Nijniy Novgorod) nohiyalarida tarqala boshladi. 1922-yildan boshlab voleybol Vseobuch (Umumiy harbiy tayyorgarlik) tarkibiga kiritildi. Moskvada voleybol bilan muntazam shugʻullanishga sanʼat va teatr vakillari kirishdilar. 1923-yilda tashkil etilgan „Dinamo“ jamiyati sportning boshqa turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targʻib qila boshladi. Xuddi shu yillarda voleybol Uzoq SHarqda — Xabarovsk va Vladivostokda paydo boʻldi. 1925-yildan esa Ukrainada ham rivojlana boshladi. SSJIda jismoniy tarbiya va sportning keyingi taraqqiyoti uchun RKP/b/ MK 1925-yil 13-iyul qarori katta ahamiyatga ega boʻldi. Unda ommani tarbiyalashning samarali usullaridan biri boʻlgan jismoniy tarbiya va sportni keng rivojlantirish zarurligi uqtirib oʻtildi. Markaziy qoʻmita qarori voleybolning tobora taraqqiy etib borishiga kuchli taʼsir koʻrsatadi. Sovet voleybolchilari oʻz oldilariga mamlakatda voleybolni ommalashtirish, tarbiyaviy ishlarni kuchaytirish, texnika va taktikani mukammallashtirish, oʻyinchilarni har tomonlama jismoniy tayyorgarligini yuksaltirish kabi qator vazifalarni qoʻydilar. Voleybol hamma erda tarqala boshladi. SHu bilan bogʻliq ravishda musobaqalarning yagona qoidalarini ishlab chiqish zarurati tugʻildi. 1925-yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol boʻyicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalrini tuzib tasdiqladi. Toʻrning balandligi — ayollar uchun 2 m 20 sm va erkaklar uchun — 2 m 40 sm qilib belgilandi. Ayollar jamoalarida oʻyin 15 x 7,5 oʻlchamli maydonchada oʻtkaziladigan boʻldi. 1926-yilda Moskvada yangi qoidalar asosida birinchi musobaqalar oʻtkazildi. 1927-yildan voleybol boʻyicha Moskva birinchiligi muntazam ravishda oʻtkazila boshladi. „Sobiq Ittifoqida“ birinchi bosmadan chiqarilgan voleybol boʻyicha maxsus adabiyot 1926-yilda 9 paydo boʻldi va u „Voleybol va mushtlar jangi“ deb nom olgan edi. Uning mualliflari S.voleybolSisoev va A.A. Marku…edi. 1926-yilda yana bir qator muhim voqealar boʻlib oʻtdi, yaʼni voleybol Butunittifoq jismoniy tarbiya kengashining oʻyinlar shoʻʻbasi voleybol boʻyichamusobaqalarning yagona qoidalarini tasdiqladi. Xarkovda moskvalik va xarkovlik voleybolchilarning shaharlararo uchrashuvi oʻtkazildi. SHu yillarda voleybol faqatgina Moskvada emas, balki Ukrainada, shimoliy Kavkazda, Kavkazortida, Uzoq SHarq va Oʻrta Volga oʻlkalarida ham keng tarqaldi. „SSJI“ voleybolda taalluqli muhim voqealardan biri 1928-yilning avgustida birinchi Butunittifoq spartakiadasi vaqtida oʻtkazilgan Ittifoq birinchiligi boʻldi. Unga Moskva, USSJ, SHimoliy Kavkaz, Kavkazorti Federatsiyasi va Uzoq SHarK oʻlkasining erkaklar va ayollari qatnashadilar. Musobaqalar chiqib ketish tartibida oʻtkazildi. Moskva ayollar jamoasi va Ukrainaning erkaklar jamoasi gʻolib chiqdilar. Birinchi Butunittifoq spartakidasida voleybolchilarning uchrashuvlari musobaqa qoidalarining alohida bandlarini yagona tartibda izohlash uchun imkon berdi. SHuni aytib oʻtish kerakki, bu erda ayollar jamoalari birinchi bor normal oʻlchovli maydonchalarda (18/9 m) oʻynaydilar. Sovet Ittifoqining turli mintaqalarida voleybol taraqqiyotida xilma-xil yoʻnalishlar yuzaga kela boshladi. Ukrainaliklar jamoali oʻyin taktikasini va fidokorona himoyani namoyish etdilar, moskvaliklar kuchli hujumchi ekanliklari bilan koʻzga tashlandilar, Uzoq SHarqliklar esa past uzatilgan toʻp bilan hujum qilishdek ajoyib yangilik olib keldilar. SHuni taʼkidlash kerakki, terma jamoalarning Butunittifoq spartakiadasiga tayyorlanishi voleybolning joylarda ommaviy ravishda rivojlanishiga turtki boʻldi. Butunittifoq spartakiadasi arafasida oʻtkazilgan Ukraina birinchiligida jumhuriyatning viloyat shaharlaridan 21 jamoa ishtirok etdi. Kavkazortining eng kuchli jamoasini aniqlash uchun Boku, Tiflis va Erevan shaharlarining jamoalararo uchrashuvlari oʻtkazildi. Xuddi oʻsha 1928-yilda Moskvada doimiy hakamlar uyushmasi tashkil etildi. Voleybol taraqqiyotida maktab oʻquvchilarining spartakiadasi ham (1929) katta ahamiyatga ega edi. Bu spartakia qatnashchilaridan koʻpchiligi keyinchalik voleybol ustalari boʻlib etishdilar.
Shaharlararo musobaqalar soni anchagina ortdi, bu esa turli texnik usullarning paydo boʻlishiga, voleybol taktikasining rivojlanishiga, oʻyinchilar jismoniy tayyorgarligining oʻsishiga olib keldi. SHu davrda oʻyinchilar maydonga toʻpni kuch bilan kiritish, aldov zarbalari usullarini keng qoʻllay boshladilar, uzatish texnikasiga eʼtibor berdilar, himoyaning ahamiyati ortib oʻyin tezkor, shiddatli boʻla boshladi, natijada oʻyinchilarning harakatchanligiga talab oshdi.
1931-yilda BLKEI tashabbusi biln mamlakatimizga jismoniy tarbiyaning asosi boʻlgan „Mehnat va mudofaaga tayyor“ Butunittifoq kompleksi taʼsir etildi. Bu tadbir voleybolchilarning umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligini yuksaltirishgagina emas, balki yoshlarni voleybol mashgʻulotlariga jalb etishga ham imkoniyat yaratdi. Voleybolning ommaviy rivojlanishi va keng targʻib qilinishida koʻpgina madaniyat va istirohat bogʻlarining maydonchalarida oʻtkazilgan musobaqalar katta ahamiyatga ega edi. Moskvadagi markaziy madaniyat va istirohat bogʻining 20 ta maydonchasi atrofida tomoshabinlar yigʻiladilar. Oʻtkazilayotgan oʻyinlar faqat moskvaliklar uchun emas, balki chet ellik mehmonlar uchun ham yaxshigina maktab edi. SHuning uchun 30-yillarda Germaniyada „Voleybol — rus halq oʻyini“ deb nomlangan voleybol boʻyicha musobaqa qoidalari kitobcha holida chop etildi.
Turli shaharlarning eng kuchli jamoalari orasida birinchiliklar oʻtkazib turildi. 1931-yilda Xarkovda Moskva, Dnepropetrovsk va maydon egalarining erkak va ayollar jamoalari uchrashdilar. Moskvalik ayollar gʻolib chiqdilar, har uchchala erkaklar jamoasi bittadan magʻlubiyat va gʻalabaga ega boʻldilar. Bu uchrashuvlar „tez sur’atli“ oʻyinning ahamiyati ancha ortganligini taʼkidladi.
1932-yildan voleybol barcha katta spartakiadalarning dasturiga teng huquqli sport turi sifatida kiritildi. SHu sababdan voleybol boʻyicha butunittifoq musobaqalarining har yili muntazam oʻtkazib turilishi haqidagi masala koʻtarildi.
1932-yilning bahorida Butunittifoq jismoniy tarbiya kengashi qoshida voleybol seksiyasi tashkil topdi va uning tarkibiga A.Potashnik (rais), voleybolOskolkov, M.Vilgrat, YU.Bagon, voleybolKryuk va boshqalar kiritildilar.
1932-yildan avval „Voleybolchilarning Butunittifoq bayrami“ deb atalgan „Sovet Ittifoqi“ birinchiliklari muntazam oʻtkazila boshladi. Voleybol boʻyicha SSJI birinchiligi ilk bora Dnepropetrovsk shahrida 1983-yilning 4-6 aprelida boʻlib oʻtdi. Musobaqalarda ayollar jamoasi (Moskva, Dnepropetrovsk, Xarkov, Boku, Minsk) va 5 ta erkaklar jamoasi (Moskva, Dnepropetrovsk, Xarkov, Tiflis, Minsk) ishtirok etdi. Aylanma tartibda oʻtkazilgan oʻyinlar koʻp sonli tomoshabinlarni oʻziga jalb qildi. Qiziqarlisi birinchilik tugagach, moskvalik aralash jamoalarning koʻrgazmali oʻyinlari oʻtkazildi.
O`yin uch yoki besh partiyadan iborat bo’lib, har bir partiyada 15 ochkogacha davom etadi. Agar ochkolar 15:15 bo’lsa, o’yin 17 ochkogacha davom etadi. So’ngi partiyada (3 va 5) da o`yin hisobi «taymberd» asosida olib boriladi. Ya‘ni o`yindagi har bir harakat natijasiga qarab to’pni o`yinga kiritish huquqi qaysi jamoada bo’lishidan qatiy nazar jamoaga mag’lubiyat yoki g’alaba keltirishi mumkin. Hal qiluvchi partiyada o`yin 2 ochko farq qilguncha davom etadi: o`yin jarayonida texnik malakalarni bajarishdagi xatolar:
– To’pni o`yinga kiritishda: agar irg`itilmasdan to’gridan- to’gri «qo`ldan» urilsa;
– To’pni o`yinga kiritishda belgilangan chegara chiziqlarini bosish, to’p irgitilsayu, lekin urilishmasdan tanaga tegsa va hakozo;
– To’pni uzatishda: to’p kaftga tegsa ilib olinsa, ikki qo’l ketma – ket yoki ham tanaga ham qo’lga tegsa va hokazo; – Zarba berishda: tana va tana qismlarini to’rga tegib ketishi (9-metrli belgilardan chegara oralig’ida) qo’nish vaqtida oyoq o’rta chiziqdan butunlay o’tib ketsa, raqib tomondagi to’pga tegilsa va hakozo.
Himoyada
– To’pni qabul qilishda: agar to’pni uzatishdagi xatolar bo’lsa;
– to’siq qo’yishda, zarba berishdagi xatolar bo’lsa, ochko olishdan yoki to’pni o`yinga kiritish huquqidan mahrum qiladi.
Voleybol 1895 yil o`yinining vujudga kelishi, uning dastlabki qoidalari:
Voleybol 1895 yilda Amerika Qo’shma Shtatlarining Massachusets shitatidagi Xoliok shahrida yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya bo’yicha rahbari pastor Bulyam Morgon tomonidan yaratilgan. U voleybol o`yinini oddiy, ko’p mablag’ sarflamasdan tashkil etishni ko’zda tutib yangi o`yinning qoidalarini ishlab chiqdi:
1896 – yilda Springsild shahridagi kollej direktori doktor Alfered Xalsted bu o`yinga «voleybol» deb nom berdi. «Voleybol» inglizcha so’z bo’lib, o’zbek tilida «parvoz qiluvchi to’p» degan ma‘noni beradi.
1897 yilda tadbiq etilgan ba‘zi bir o’yin qoidalari quydagicha edi.

1. 
   maydoncha chegaralari 7,6 x 15,1 m
   
2. 
   to’pning o’lchamlari 0,65 x 8,2 sm
   
3. 
   to’pning vazni 340 g, aylanasi 63,5-68,5 sm
   
4. 
   o`yinchilarning soni chegaralanmaydi va hokazo.
   

1895-1920 yillarda o`yini rivojlonishining birinchi bosqichi bo’lib hisoblanadi. O`yinning boshqa davlatlarda vujudga kelishi va rivojlanishi quydagicha:
1900 – yil Kanada, 1908 yil – Kuba, 1910 yil – Peru, 1917 yil – Braziliya, Urugvay, Meksika, Osiyoda – 1900 – 1913 yillar Yaponiya, Xitoy, Filipinda, 1914 yil – Angliya, 1917 yil – Fransiya.