Volqaboyu türk xalqları ən yeni dövrdə. Plan

Çuvaşiya. Çuvaşların XVIII əsrə qədər bir əlifbalarının olmaması səbəbindən özləri üçün “Çuvaş” adını nə zamandan etibarən istifadə etdikləri haqqında hər hansı bir məlumat yoxdur. Bunun üçün “Çuvaş” adını digər qaynaqlarda axtarmaq lazımdır.Rusların Kazanı işğal etdiyi (1551-1552) dövrlərdə yazılan Rus mənbələrində “Çuvaş” adının keçdiyini görürük. Çuvaş adı Rusların Kazanı işğal etmələrindən əvvəl də bəzi qaynaqlarda yazılmışdır. 1548-ci ildə Moskva Knyazı Ar çayından Vatkaya keçərkən Karin tatarlarına yazdığı məktublarda “Çuvaş” adı hallanır. 1526-ci ildə Alman Gerbenştayn Moskvanı ikinci dəfə ziyarət edərkən, gördüklərini qələmə alır. Onun latınca yazdığı “Moskva Qeydləri” adlı kitabı 1549-ci ildə nümayiş olunur. Bu kitabda Gerbenştayn Kazan Xanlığından da bəhs edir. Kazan Xanlığının otuz min hərbçisi içərisində Çuvaş və Çeremişlərin ən yaxşı nişancılar olduğunu və özlərinə xas paltarlarla gəzdiklərini qeyd edir.

Rus tarixi mənbələrində 1524-cü ildə Çeremişlərlə Çuvaşların İdil boylarında ruslarla vuruşmaları haqqında danışılır. 1692-ci ildə Lıslov Kazanda köhnə bir Tatar sənədi taparaq ozuyur və bu sənədi “Skif Tarixi” adlı əsərində qeyd edir. Bu sənəddə 1508-ci ildə Tatar bayramı olduğu, Kazan Xanının bütün ətrafını bayrama dəvət etdiyi və Çuvaşların du bu bayrama qatıldıqları barədə yazılır.

Çar Rusyasıyla birləşən Çuvaşlar bu dəfə də zorla xristianlaşdırılmaq və ruslaşdırılmaq siyasətiylə qarşılaşdılar. Rusiya hakimiyyətində yaşadıqları 445 il ərzində bu mövzuda müxtəlif təzyiqlərə məruz qaldılar. Lakin bunu açıq şəkildə ifadə etmək lazımdır ki, rusların İdil-Uralı parçalama siyasəti Çuvaşların daha geniş bir coğrafiyaya sahib olmalarına da gətirib çıxarmışdır. Kazan Xanlığı dövründə əhalisinin 5/4-ü, torpaqlarının isə 10/9-u itirən çuvaşlar, rus hakimiyyətində əhalilərini on qat, coğrafyalarlını isə üç qat artırmışlar. Rus hakimiyyəti çuvaşların tatarlaşma prosesini dayandırmış, lakin ruslaşma müddətini başlatmışdır.

Daha əvvəl Kazan və Ulyanovsk əyalətlərinə bağlı olan Çuvaş coğrafiyası 24 İyun 1920-ci ildə Çuvaş Muxtar Bölgəsinə, 21 İyun 1925-ci ildə də Çuvaş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına (ÇMSSR) çevrildi. 1992-ci ildə də Çuvaş Muxtar Respublikası yaradıldı. Çuvaş Muxtar Respublikasının yaradılmasından sonra Rusiya Federasiyasıyla imzalanan müqaviləyə görə, Kosmos araşdırmaları, əsgəri təşkilat, polis təşkilatı, sərhəd mühafizəsi, ədalət və maliyyə işləri birlikdə yönləndiriləcək, bunlardan başqa, qalan sahələrdə Çuvaşıstan müstəqil bir respublika kimi hərəkət edə biləcək. 1992-ci ildə qəbul edilən konstitusiyaya görə, Çuvaşıstanın Rus və Çuvaş dili olmaqla, iki rəsmi və təhsil dili vardır.Çuvaşıstan Respublikasında dövlət və siyasət qurumları yaradılmışdır. Xalq tərəfindən seçilən prezident, prezident tərəfindən parlamentdən kənar təyin edilən Nazirlər Kabineti və yerli seçkilərlə yaradılmış bir parlament fəaliyyət göstərir. Çuvaşıstanın özünün konstitusiyası, bayraq və gerbi mövcuddur. 21 yanvar 1994-cü ildə seçilən ilk prezident N.V.Fedorov hələ də vəzifəsini icra etməkdədir.

Çuvaşıstan Rusiya Federasiyası ərazisində, Orta İdil üzərində, əsasən İdil çayının sağ tərəfində yerləşir. Şimal və şimal-qərbdə Mari Muxtar Respublikası və Rusiya Federasiyasının Qorki bölgəsi, şərqdə Tatarıstan, cənubda Rusiya Federasiyasına bağlı Ulyanovsk bölgəsi, cənub-qərbdə Mordva Muxtar Respublikası, qərbdə isə Rusiya Federasiyasına bağlı Arzamas bölgəsiylə əhatə olunmuşdur. Ərazisi böyük deyil. Cəmi 18.300 km2-dir. Cənubdan şimala 190 km, qərbdən şərqə isə 160 km-dir. Türk coğrafiyasının şimaldakı ən qərb nöqtəsidir və Ural dağlarının Avropa hissəsində yerləşir.

Əhalisi 1.453.000 nəfərdir. Əhalinin 60%-i (810.200) şəhərlərdə yaşayır. Respublikada 55-dən çox xalqın nümayəndəsi yaşamaqdadır. Əhalinin 67.8%-i çuvaşlar, 26.7%-i ruslar, 2.7%-i tatarlar, 1.4%-i mordvalar, yerdə qalan 1.4%-i isə digər xalqlar təşkil edir.Paytaxt Şupaşkarda yaşayanların 61.6%-i çuvaşlar, 34.5%-i ruslar, yerdə qalanlar 3.9%-i digər xalqlaın nümayəndələridir. Əhalisinin 49.2%-i olan 906.900 adam Çuvaşıstanda, 51.8%-i isə Çuvaşıstana qonşu respublika və bölgələrdə yaşamaqdadır. Çuvaşıstan xaricindəki çuvaşlar əsasən Tatarıstan, Başqırdıstan, Samara, Ulyanovsk, Orenburg və Sibirdə (Tümen) yaşayırlar.

Çuvaşıstan torpaqlarının 50%-i becərilməkdədir. İdil çayının sol sahilində meşələr geniş yer tutur. Bölgədə ən çox şam ağacıdır. Şura çayı ətrafında isə şamın yanında palıd, qayın və cökə də yetişir. İdil boylarında isə ümumiyyətlə, palıd meşələri mövcuddur. Meşəlik bölgələrdə tülkü, vaşaq, porsuq, qurd, boz ayı, sığın, sincab kimi heyvanlar, çil xoruzu kimi quşlar yaşayır. Step bölgələrində isə dovşan, bildirçin, çayır quşu, çay sahillərində su samuru, su siçanı, qunduz kimi heyvanlara, ördək və qaz kimi quşlara rast gəlinir. Çay və göllərdə bol miqdarda balıq vardır.Çuvaşıstanda yayları ilıq keçən quru iqlimi hökm sürür. Qışları uzun və olduqca soyuqdur. Yazda istiləşməyə başlayan hava ancaq iyunda normal düşür. Mayın ortalarına qədər don (buzlama) hadisələrinə rast gəlinir. Yayda təqribən istilik 18-20°C olur.Çuvaşıstan iqtisadiyyatı ümumiyyətlə, əkinçilik və heyvandarlığa əsaslanır. Bununla belə, kimyəvi sənayelər – metal mühəndisliyi, taxta-şalban, ağac emalı, qida və digər yüngül sənaye sahələri inkişaf etmişdir. Başlıca mənbələri ərazisinin 1/3 hissəsini əhatə edən meşələr, əhəng yataqları, neft kisti və daş kömürüdür. Paytaxt Şupaşkarda taxıl, spirt istehsalı, meyvə konsantrasiyası, nişasta istehsalı, dəriçilik, metal sənayesi, parça və tekstil fabrikləri, kimyəvi maddələr istehsal edən fabriklər və iş maşınları çıxaran böyük bir fabrik var.