““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri

Geotizim
bir necha turda bo`ladi. Tabiiy geotizim, haqiqiy tabiiy holdagi geotizim 
tabiatda kam saqlanib qolgan, chunki insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida tabiiy muhit
kuchli ravishda o`zgarib bormoqda. Biroq geotizimlar inson ta`sirida bo`lsalar ham tabiiy 
qonunlar asosida taraqqiy qiladilar, moda va energiya almashuvi tabiiy jarayonlar
harakatiga bo`ysinadi. 


Integral geotizim-
bu murakkab xududiy-vaqtli hosila bo`lib, tabiat, aholi va xo`jalik 
kichik tizimlaridan iborat. Bir tomondan, tabiiy xususiyatlarini saqlab qolgan holda tabiiy

---

---

62

qonunlar asosida yashaydi, boshqa jihatdan esa-ularda ijtimoiy va jamiyat sifatlariga ham
ega, ularni bu hususiyatlari jamiyat qonunlari negizida rivojlanadi. Integral geotizimning 
global miqyosidagi shakli «tabiat-jamiyat‖ mupertizimiga mos keladi. Xududiy yoki
mahalliy miqyosdagi integral geotizimga ishlab chiqarish, rekreatsiya, tabiiy-texnik, 
tabiiy-xo`jalik geotizimlarini kiritish mumkin. Keyingi vaqtlarda «Tabiiy-antropogen
tizim, antropogen-texnogen tizim‖ va boshqalar tarkib topadi, ular integral geotizimlarni 
sinonimi deb qaraladi.
Tabiiy-texnik geotizim.
Bu variantda tabiat bilan texnika birinchi o`ringa chiqadi. 
Geotizimlarda aloqa ancha kuchli, lekin har doim ham bu aloqa barqaror emas. Avvalo
texnik blok tabiatga mos kelishi darkor, unda boshqaruv samarali bo`ladi, o`z navbatida 
tabiat texnikaga ham ta`sir etadi, bu holda aks ta`sir natijasida turli noxush o`zgarishlar
tarkib topadi. 


Sanoat geotextizimlari. 
Sanoat geotextizimlari deb sanoat ob`ektlarini majmuali 
holda ma`lum hududda joylashishi tushiniladi, bunda tabiat komplekslari ularni
funktsiyasida qatnashadi. Bunday geotextizimlarda uchta kichik tizimlar ajratish mumkin: 
1) texnik: sanoat maqsadidagi injenerli inshootlarni majmuasi, ular yagona ishlab
chiqarish-texnologik jarayonlar va ishlab chiqarish infratuzilmasi bilan birlashgan bo`ladi: 
2) tabiiy: tabiiy kompleks yoki komponentlar (tabiiy sharoit va xom ashyo sifatida
foydalanish), ulardan foydalanish ishlab chiqarish jarayonlarini vujudga keltirish uchun 
zarur: 3) boshqarish blogi: texnik va tabiat kichik tizimlari orasida o`zaro ta`sirni amalga
oshiradi. 
Uchta kichik tizimlarni o`zaro ta`siri bir yo`nalishda yuz beradi: texnik ob`ektlarni
tabiatga ta`siri, tabiiy resurslarni olish, texnogen chiqindilarni to`planishi, tabiiy kompleks 
va komponentlarning xususiyatlarini o`zgarishi-aholi sog’ligi yomonlashuvi va boshqalar.
Texnik ob`ektlarni tabiatga ta`siri miqyosi jihatdan juda ham kuchli, buning natijasida 
tabiiy komplekslar tubdan o`zgarishi mumkin. Sanoat geotextizimlarini xususiyatlardan
biri ularni xududiy jihatdan juda ham zich konsentratsiyada mavjud bo`lishi va atrof 
muhitga kuchli ta`sir etishidir. Ayniqsa, ko`plab sanoat korxonalarini bir joyda to`planishi
muhitni ifloslanishini kuchaytiradi, masalan: neftni qayta ishlash, rangli metallurgiya va 
kimyo sanoati ishlab chiqarish korxonalari joylashishi havo, suv, tuproq va o`simliklarni

---

---

63

kuchli darajada ifloslanishiga olib keladi. (Olmaliq va Farg’ona sanoat turlari).