1-mavzu: Psixologiya haqida tushuncha. Reja

Xotira sifatlari va xotiradagi individual farqlar
Xotira sifatlari xotirani qo‘llash, ya’ni muayyan vaqt ichida odam esda qoldiradigan narsalar yoki faktlar miqdoriga, esga tushirishning aniqligiga, esda olib qolish tezligiga, o‘zlashtirilgan ma’lumotning qanchalik uzoq esda saqlani- shi, xotiraning tayyorligi, ya’ni talab etilgan narsani tezda esga tushira olish qobiliyati nazarda tutiladi. Xotiraning ana shu ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlari kimdaki yetarli rivojlangan bo‘lsa, shu odamning xotirasi yaxshi xotira hisoblanadi. Xotira xususiyatlari shaxsiy fazilat sifatida odam qobiliyatlarining rivojlanishiga, faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Narsalarni oson esda olib qoluvchi kishiga qaraganda, xotirasi u qadar yaxshi rivojlanmagan odamning vaqti ham, kuchi ham ko‘p sarf bo‘ladi. Ko‘pgina kasb-hunarlar uchun yaxshi xotira kerak.

Nazorat savollari:

1. 
   Xotira nima? Odam hayotida xotiraning qanday ahamiyati bor?
   
2. 
   Xotiraning nerv-fiziologik asosini nima tashkil etadi?
   
3. 
   Xotira va xayoliy tasavvurlarning farqi nimada?
   
4. 
   Ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning farqi nimada?
   
5. 
   Xotira sifatiga ko‘ra odamlar qanday tiplarga ajratiladi?
   

26-mavzu: Xotiraning bolalarda rivojlanishi
Reja:
1.Maktabgacha yoshdagi bola xotirasining xususiyatlari.
2.Nerv sisitemasining plastikligi, qo’zg’aluvchanligi, tormozlanishning sustligini bola xotirasiga ta’siri.
3.Tasavvurlarni rivojlantirish. Ixtiyorsiz va mexanik esda olib qolishning bola faoliyati sharoitiga bog’liqligi.
Tayanch tushunchalar:Kichik maktabgacha yoshda obrazli xotiraning o’yin faoliyatida rivojlanishi. Bolalarxotirasini tekshiruvchi va rivojlantiruvchi o’yin va mashqlar tayyorlash
O‘tkazilgan tajribalarning ko‘rsatishicha, kichik bog‘cha yoshidagi bolalarga nisbatan o‘rta va katta yoshdagi bog‘cha bolalarida ixtiyorsiz va mexanik ravishda esda olib qolish hamda esga tush­irish qobiliyati biroz susayadi. Ammo bundan, bolalar ulg‘aygani sari ularning xotirasi kuchsizlanadi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Bu yerda gap shundaki, bolalar o‘sib, turmush tajribasi ortgan va nutqi o‘sgan sari ular narsa va hodisalarni surunkasiga, ya’ni to‘g‘ri kelganicha emas, balki tanlab, ya’ni o‘zlariga kerakligini esda olib qoladigan bo‘la boshlaydilar. So‘nggi yillarda o‘tkazilgan eksperimental tekshirishlar natijalarining ko‘rsatishicha, bog‘cha yoshidagi bolalarda ham narsa va so‘zlarning ma’nosiga tushunib esda qoldirish samarali ekani aniqlangan. Lekin bog‘cha yoshi­dagi bolalarning mantiqiy esda qoldirishlari ularga to‘la tushuni- ladigan ma’lumotlar berilganda ochiq ko‘rinadi.
Kichik bog‘cha yoshidagi bolalarda ko‘proq obrazli xotira rivojlangan bo‘ladi. Shuning uchun ular eshitgan narsalariga nisbatan ko‘rgan narsalarini yaxshi eslarida olib qoladilar. Buning asosiy sababi, birinchidan, kichik bog‘cha yoshidagi bolalar- ning idroklari aniq obrazli xarakterga ega, ikkinchidan, ularda hali nutq to‘la-to‘kis shakllanmagan. Bolalar yuqori guruhlarda nutqni anchagina egallab olganlaridan keyingina so‘z orqali ifodalangan narsalarni esda yaxshi olib qoladigan bo‘ladilar.
Bolalar juda ko‘p narsalarni asosan turli o‘yin faoliyatlari davomida eslarida olib qoladilar. Shuning uchun ularning esda olib qolishlari ko‘pincha epizodik va tasodifiy xarakterga ega bo‘ladi. Bu esa eslarida olib qolgan narsalarni ma’lum bir sistemaga solishni qiyinlashtiradi. Shu tufayli bolalarning xotiralaridagi narsalar tartibsiz, bir-biri bilan aralashib ketadi. Natijada biron narsani esga tushirishlari qiyin bo‘ladi. Bog‘cha yoshidagi bolalar xotirasiga xos bo‘lgan tartibsizlikni yo‘qotish va xotirasini o‘stirish juda ko‘p jihatdan tarbiyachilarga bog‘liqdir. Tarbi­yachi bolalarni esda olib qolishlari lozim bo‘lgan ma’lumotlarni ularning yosh xususiyatlariga mos qilib tanlashi kerak. Bolalar xotirasini mashq qildirishda turli mazmunli o‘yinlardan, mashq va treninglardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan, «Magazin-magazin» o‘yini, har turli loto o‘yinlari, topishmoqli o‘yinlar, didaktik va maxsus xotira o‘yinlari shular jum- lasidandir. Umuman, bolaning ma’lumotni esda olib qolishini va qayta esga tushirishini tarbiyachi doimo boshqarib borishi zarur. Chunki bog‘cha yoshida xotiraning hamma tiplari o‘sa boshlaydi. Biroq shu narsa xarakterliki, xotiraning asosiy tur­lari orasida (masalan, obrazli, mexanik, mantiqiy kabi) harakat xotirasi nisbatan kuchliroq rivojlanadi. Shuning uchun ham turli harakatlarni hamda musiqa ostida o‘ynashni bu yoshdagi bolalar osonlik bilan o‘zlashtiradilar. Mexanik tarzda o‘zlashtiriladigan nutq ma’lumotlari ham qisman harakat xotirasiga kiradi. Shu sababli bog‘cha yoshidagi bolalar tez aytiladigan turlicha ritm- dagi she’rlarni bir-ikki qaytarishdayoq yodlab oladilar (masalan, bekinmachoq, o‘yinini o‘ynash oldidan aytiladigan «sanash»lar). Bekinmachoq o‘yinining «sanash»larida hech qanday ma’no yo‘q, lekin juda ifodali, jarangli ritmika bor.
Bog‘cha yoshidagi bolalarda emotsional xotira yaxshi bo‘lsa ham, lekin xotiraning bu turi bolalarga nisbalan katta odamlarda kuchliroq bo‘ladi. Katta odamlar kuchli emotsional ta’sir qilgan ba’zi narsa va hodisalarni hech vaqt eslaridan chiqarmaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar esa kuchli emotsional ta’sir qilgan narsalarni ham ba’zan eslaridan chiqarib qo‘yishlari mum­kin. Bolalar xotirasini o‘stirishda tarbiyachi va ota-onalarning nutqi ham nihoyatda katta rol o‘ynaydi. Bola bilan gaplashilganda nutq sodda, talaffuz aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. Xotiraning taraqqiyoti bolaning bog‘cha yoshidagi davrida tu- gallanmay bolaning bundan keyingi taraqqiyotida, ya’ni ta’limtarbiya va turmush tarziga qarab o‘zgarib, o‘sib boradi.
Shuni ham qayd qilib o‘tish kerakki, ma’lumotni idrok qilishda sezgi organlari qanchalik ko‘p ishtirok etsa, ma’lumot shunchalik tez va puxta esda qoladi. Bu haqda mashhur rus pedagoglaridan K.D. Ushinskiyning quyidagi gaplari juda ham o‘rinlidir. «Bolaning esida biror narsaning mahkam o‘rnashib qolishini xohlovchi pedagog, bola sezgi organlarining mumkin qadar ko‘prog‘ini ko‘zi, qulog‘i, tovush organi, muskul sezgisi va hatto, agar iloji bo‘lsa, hidlash va ta’m bilish organlarini esda tutib qolish jara­yonida qatnashtirishga harakat qilishi kerak». Demak bola xotira­si ustida qancha ko‘p va puxta ishlansa bolaning maktab ta’limini o‘zlashtirishi ham shunchalik oson kechadi.