A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

«Vyana sistemi» və Müqəddəs ittifaqın yaradılmasının beynəlxalq şəraitə təsiri 
 
 Napoleon 
imperiyası darmadağın edildikdən sonra Avropa dövlətləri arasında qüvvələr nisbəti  əsaslı 
şəkildə  dəyişildi. I fransız imperiyasının xərabəları üzərində gedən bölüşdürmə prosesi Avropada beynəlxalq 
münasibətlərin yenidən qurulması ilə başa çatdı. Qalib dövlətlərin yaratdığı yeni sistem tarixə «Vyana sistemi» 
adı ilə daxil olmuşdur. Bu sistemi yaratmaqla qalib dövlətlər Avropa ölkələrinin yeni sərhədlərini 
müəyyənləşdirmək, qüvvələr nisbətinin yeni balansını yaratmaq, təqribən iyirmi beş ilə yaxın dövrü ərzində baş 
vermiş  dəyişiklikləri qanuniləşdirmək kimi məqsədləri reallaşdırmaq istəyirdilər. Qalib dövlətlər «Vyana 
sistemi»ni yaratmaqla qarşılarına aşağıdakı üç başlıca vəzifəni qoymuşdular: 
-  Fransanı inqilabaqədərki sərhədlərə (1792-ci il 1 yanvar sərhədlərinə) qaytarmaq, Fransa taxt-tacında 
legitim Burbonlar sülaləsinin hakimiyyətini bərqərar etmək; 
-  Avropada qalib dövlətlərin – Rusiya, İngiltərə, Avstriya və Prussiyanın mənafelərinə cavab verən, 
bununla da qüvvələr nisbətininin yeni düzümünü tarazlayan ərazi bölgüsünü həyata keçirmək; Avropa 
siyasətinin yeni qaydalarını müəyyənləşdirmək; 
-  Avropanı yeni sosial sarsıntılardan, milli münaqişə  və inqilablardan qorunmaq üçün lazım olan bütün 
siyasi, diplomatik və hərbi tədbirləri həyata keçirmək. 
Göstərilən vəzifələrin reallaşdırılması üçün yaradılmş Vyana sistemi onlarla müqavilə, saziş  və  с. 
diplomatik sənədlərdən dən ibarət olub (Fransa ilə sülh müqavilələri, Fransaya qarşı -1814-cü il 1 martda 
bağlanmış  Şoman müqaviləsinə  əsasən –Rusiya, İngiltərə, Prussiya və Avstriyadan ibarət Dördlər ittifaqıнын 
yaradılması, Müqəddəs ittifaq) müəyyən mərhələlərlə 1814-cü ilin mayında 1818-ci ilin noyabrınadək 
yaradılmışdı. Həmin müqavilə və sazişlər 4 beynəlxalq görüş nəticəsində təsdiq olunmuşdu:  
− I Paris sülhü (1814, may); 
− Vyana konqresi (sentyabr 1814 - iyun 1815); 
− II Paris sülhü (iyul-noyabr 1815); 
− Axen konqresi (sentyabr-noyabr 1818). 
Vyana konqresində Avropanın bütün ölkələrindən (Türkiyədən başqa) 216 nümayəndə  iştirak edirdi. 
Belə ki, konqresdə qalib dövlətlərdən Rusiyanın çar I Aleksandr, Avstriyanı – kansler Metternix, Prussiyanı – 
prezident-nazir Qardenбerq,  İngiltərəni – lord Kestlri (xarici işlər naziri), Fransanı isə xarici işlər naziri 
Taleyran təmsil edirdi. F. Engels konqresin işi ilə əlaqədar yazırdı ki, «burada xalqlar alınıb satılır, birləşdirilib 
ayrılır…» 
Konqres legitimizm siyasətini  əsas götürərək Napoleon tərəfindən işğal olunmuş ölkələrdə istilaya 
qədərki - yəni 1792-ci ilin yanvarına qədər quruluşu bərqarar etdi. Bu siyasət Taleyranın parlaq dühasının 
məhsulu idi. Knyaz Taleyran- Periqar Vyanaya sentyabrın 23-də xüsusi səlahiyyətlərə malik olmaqla gəldi. 
Onun başlıca məqsədi müttəfiqlər arasında Avropanın gələcəyinə dair fikir müxtəlifliyindən istifadə edərək 
onların arasını vurmaq, bununla da Fransanın parçalanmasına dair onların planlarını pozmaq idi. Taleyron bu 
məqsədlə Polşa-Saksoniya məsələsindən məharətlə istifadə etdi. Həm müttəfiqlərin arasındakı ziddiyyətləri bir 
qədər də dərinləşdirdi, həm də yaxşı kapital qazanmaq imkanı əldə etdi. 
  I Aleksandr onu yaxşı tanıyırdı, Taleyran dəfələrlə çardan bəxşiş istəmiş və almışdı. Taleyran legitizm 
siyasətini irəli sürməklə Rusiya və Prussiyanın yeni əraziləri  ələ keçirməsinə yol qoymurdu, çünki bu prinsip 
Avropanı 1792-ci il sərhədlərinə qaytarmağı  və I Napoleon tərəfindən devrilmiş sülalələrin qanuni 
hakimiyyətini bərpa etməyi tələb edirdi. 1814-cü ilin oktyabrın əvvəllərində Taleyran I Aleksandrın qəbulunda 
oldu və çara legitim siyasəti haqqında məlumat verdi. Bu kifayət qədər iradəli olan I Aleksandrı olduqca 
hiddətləndirdi, çünki Erfurtda Napoleonun planlarını  Aleksandra pulla satan adam indi qanunilikdən danışırdı. 
I Aleksandrın Metternixi də görən gözü yox idi, çünki onuun nəfəsi də yalanla gəlirdi. I Aleksandr lord 
Kestlrini isə «soyuq pedant» (xırdaçı, vasvası) adlandırırdı. Lakin çar eyni zamanda yaxşı başa düşürdü ki, həm 
Avstriya, həm də  İngiltərə  məcburiyyət üzündən I Aleksandrın tələblərini qəbul edirlər. Təsadüfi deyildi ki, 
Prussiya kralı III Fridrix Vilhelm Kestern və Metternixin Polşa ilə bağlı planlarının üstünü açarkən I Aleksandr 
bunu olduqca adi bir epizod kimi qəbul etmiş, lakin onların hər ikisini satqınlıqda günahlandırmışdı.  
1814-cü il mayın 30-da imzalanmış I Paris sülhünə görə, Fransa ilə Dördlər ittifaqı öz münasibətlərini 
hələ 1805-ci ildə  İngiltərə ilə Rusiya arasında imzalanmış konvensiya əsasında qurdular. Tərəflər xeyli 
müzakirədən sonra kompromis qərar qəbul edirlər: yeni və köhnə zadəganlar, mülkədar və burjuaziya hüquqca 
bərabərləşdirilirdilər. Bu o demək idi ki, tərəflər Fransada mülkiyyət məsələlərində  dəyişikliklər etməyi öz 
öhdərələrinə götürürlər. Dini siyasətdə  də müttəfiqlər Napoleonla Papa arasında imzalanmış 1801-ci il 
Konkardatını əsas götürürdülər.  
Lakin Napoleonun «100 günü» (O, Elba adasından qaçdıqdan sonra 100 günə öz hakimiyyətini bərqarar 
etsə  də, 1815-ci il 18 iyunda Vaterloo döyüşündə müttəfiqləri tərəfindən məğlub edilərək bu dəfə Müqəddəs 
Yelena adasında sürgün edilmşidi) I Paris sülhünün şərtlərinin xeyli ağırlaşmasına səbəb oldu. 
1815-ci il noyabrın 20-də imzalanmış II Paris sülhünə görə, Fransa mütəfiqlərə 700 mln. frank (qızıl) 

---

 
93
məbləğində  təzminat verməli, təzminat ödənilənə  qədər Fransanın  şimali-şərq departamentləri mütəffiq 
qoşunların nəzarəti altında qalmalı, ordu və dövlət aparatında təmizlik keçirməli, Fransa hökumətinin 1815-
1818-ci illərdəki fəaliyyəti 4 müttəfiq dövlətin səfirlərinin nəzarəti altında olmalıdır. 
Vyana sisteminin başlıca müdəalarından olan Avropada ərazi dəyişiklikləri məsələsi I Paris sülhünün 
diqqət mərkəzində olmuş, 1815-ci il iynun 9-da Vyana konqersində qəti şəkildə həll edilmişdi. Konqresin qəbul 
etdiyi 121 bənddən və 17 əlavədən ibarət Yekun aktı Avropadakı sərhəd dəyişikliklərini qanuniləşdirirdi. Yekun 
aktına görə, Fransanın ərazisi 1792-ci ilin yanvarına olan sərhədlərlə məhdudlaşdırılırdı. Konqerasin gedişində 
Prussiyanın Elzas, Lotaringiya və Reyn çayının sol sahillərinə olan ərazi iddiaları rədd edildi. 
Vyana konqresi Almaniya və  İtaliyada feodal pərakəndəliyini bir qədər dəyişilmiş formada saxladı. 
Məlum olduğu kimi, I Napoleon III koalisiyanın qüvvələrini darmadağın etdikdən sonra 1806-cı il sentyabrın 
12-də Reyn İttifaqının yaradılması haqqında dekret imzalamışdır ki, buna əsasən 16 Qərbi Alman dövləti vahid 
ittifaqda birləşdirdi. İttifaqın başında Fransa dururdu, I Napoleon isə Reyn İttifaqının ömürlük protektoru elan 
edilirdi. Müqaviləyə görə, yeni ittifaqın hər bir üzvü Napoleona müəyyən miqdar hərbi qüvvə ilə yardım etməli 
idi. İtalyan krallığının yaradıcısı da I Napoleon idi. Əldə edilmiş razılığa əsasən Alman İttifaqına Avstriya və 
Prussiya da daxil idilər. Yeni birliyə  «İttifaq seymi» rəhbərlik etməli idi.  Konqresin qərarına görə, «Alman 
ittifaqı» 34 dövlətdən və 4 azad şəhərdən ibarət idi. İtaliyan İttifaqı isə 7 müstəqil dövlətdən ibarət olmalı idi. 
Konqres İtaliyanın ərazisi olan Lombardiya və Venetsiyanı Avstriyaya verdi.  
Vyana konqresi Napoleon əleyhinə olan VI koalisiyanın təşkilatçısı İsveçi də layiqincə mükafatlandırdı. 
Norveç uniya əsasında daxili muxtariyyatı saxlanmaq şərti ilə İsveçə verildi. 
Konqres şahzadə I Oranlı Vilhelm başda olmaqda Hollandiyanın dövlət müstəqillyini bərpa etdi. Cənubi 
Niderland (Belçika) Hollandiyaya verildi və yeni dövlət Niderland krallığı  adlandırılmağa başlandı. 
İsveçrənin dövlət müstəqillyi də bərpa edilir və onun «əbədi bitərəfliyi» qanuniləşdirilirdi. Qərara alındı 
ki, Alp respublikası azad, müstəqil vaə bitərəf «kantonlar ittifaqı» əsasında təşkil olunsun. 
Napoleona qarşı mübarizənin gedişində Prussiyanın və Avstriyanın xidmətlərini xüsusi qeyd edən 
konqres hər iki dövlətin  ərazicə genişlənməsinə imkan verdi. Prussiya Rusiya ilə olan razılaşmaya  əsasən 
Saksoniyanı (I Napoleonun müttəfiqi) tam şəkildə  əldə edə bilməsə  də  Şm. Saksoniyaya sahibləndi. Reyn 
Vestfaliya vilayəti və Pomeraniya da Prussiyaya verildi. 
Konqresin nəticələri Avstriyanın Avropa diplomatiyasında mövqelərini olduqca möhkəmləndirdi. Belə 
ki, Avstriya Habsburqlarının hakimiyyəti bütün İtaliyaya yayıldı. Tirol, Baltelina, Triyest, Dalmasiya, Avstriya 
imperatoru I Fransın qohumları hakim təyin edildilər. 
Vyana konqresinin gedişində Polşa-Saksoniya məsələsi ciddi ixtilafa səbəb oldu. Varşava hersoqluğunu 
Rusiyaya birləşdirməyə can atan I Aleksandr Saksoniyanı  Prussiyaya vəd etməklə onu öz tərəfinə çəkməyə nail 
olmuşdu. Bu məsələ  ətrafında ixtilaf o dərəcədə  dərinləşdi ki, Taleyranın təklifi ilə 1815-ci il yanvarın 3-də 
İngiltərə, Avstriya və Fransa Rusiya və Prussiaya qarşı gizli ittifaq bağladılar. Müqavilə üç nüsxədən ibarət idi. 
Müttəfiqlər  Rusiya və Prussiyanın və Avstriyanın planlarını pozmaq qərarına gəlmişdilər. Taleyran Fransanın 
qonşuluğunda olan Prussiyanın güclənməməsi üçün bütün vasitələrə  əl atmışdı. Gərgin mübarizədən sonra 
Saksoniyanın bir hissəsi Prussiyaya, Varşava hersoqluğunun 3,2 mln əhali yaşayan  böyük hissəsi isə Rusiyaya 
verildi. Lakin 1815-ci il martın 20-də Napoleon Parisə daxil olduqdan sonra Burbonlar sülaləsindən olan kral 
XVIII Lüdovik elə  tələsik  şəkildə Parisdən qaçdı ki, 1815-ci il 3 yanvar müqaviləsinin Fransaya aid nüsxəsi 
yaddan çıxıb imperatorun stolunun üstündə qaldı  və I Napoleonun əlinə keçdi. Napoleon isə koalisiyanı 
dağıtmaq üçün həmin gizli müqaviləni I Aleksandra göndərdi. I Aleksandr müqavilə ilə tanış olduqdan sonra 
onun Metternixə təqdim etdi. Müasrləri deyirdi ki, Metternix özünü elə itirdi ki, hətta yalan demək də yadından 
çıxdı. Lakin çar: bizim bir düşmənimiz var –o da Napoleondur-deyərək koalisiyanın dağılmasına imkan 
vermədi. Təsadüfi deyil ki, I Aleksandrın tədqiqatçıları bir məsələdə yekdildirlər ki, bu da Aleksandrın mahir 
diplomat və siyasətçi olmasının etiraf edilməsindən ibarətdir. 
Vyana konqresinin qəbul etdiyi qərarlar içərisində qul alveri məsələsi xüsusi yer tuturdu. Konqres zənci 
qullarla ticarətin qadağan olunması ilə yanaşı, ümumiyyətlə köləliyi insanların «ilahi hüquqlarının pozulması» 
kimi qiymətləndirərək qanundan kənar elan etdi. 
Konqres diplomatik fəaliyyəti, dövlətlərarası münasibətlərin tarixi təcrübəsinə əsasən 1815-ci il martın 
19-da «Diplomatik nümayəndəliklərin dərəcələri haqqında  Əsasnamə» təsdiq etdi. Əsasnamə  aşağıdakı 
diplomatik dərəcələri müəyyənləşdiridi: 
-   I dərəcə: səfir, papa leqatı və kuntsiləri; 
-   II dərəcə: diplomatik nümayəndə-elçi; 
- III dərəcə: nazir rezident (1818-ci il Aexan konqersinin qərarına əsasən təsdiq edilmşidir); 
-  IV dərəcə: müvəqqəti işlər vəkili. 
Vyana sistemi və onun hüquqi bərkintisi olan «Müqəddəs ittifaq» yalnız Krım müharibəsi başa 
çatdıqdan sonra (1853-1856) siyasi səhnəni tərk etdi və dövlətlər «real siyasət» strateji kursuna uyğun xətt 
yeritməyə başladılar. Legitimliyə əsaslanan beynəlxalq münasibətlər sistemi sona çatdı.  
Vyana sistemi ideoloji və  hərbi-siyasi baxımdan «Xalqların və monarxların Müqəddəs  İttifaqının» 

---

 
94
yaranması ilə tamamlandı. Avropa monarxlarının siyasi sarsıntılara qarşı mübarizə ittifaqı olan bu birliyin 
yaranması ilə diplomatik leksikona «Pentarxiya» və «Avropa konserti» anlayışları daxil oldu.. 
Napoleonun «100 günü» Vyana konqresi iştirakçılarında belə bir fikir yaratmışdı ki, Fransada olduqca 
böyük imkanlara malik «gizli inqilabi komitə» fəaliyyət göstərir ki, həmin komitə hər şeyə qadirdir. Yaranmış 
şəraitdə, 1815-ci ilin sentyabrın 26-da Rusiya, Avstriya və Prussiya «Müqəddəs ittfaq» yaratmaqla nəinki 
Fransaya, ümumiyyətlə Avropaya qarşı strateji kursa imza atdılar. 1815-1817-ci illərdə Roma papası, İngiltərə 
və Türkiyədən başqa bütün Avropa dövlətləri «Müqəddəs ittifaqa» qoşuldular. İngiltərə də əvvəlcə faktiki onun 
bütün işində  iştirak edirdi. İttifaq Avropada əmin-amanlıq xatirinə  hər hansı inqilabi çıxışı silahlı  şəkildə 
yatırmağa hazır idi. Bunu hadisələrin sonrakı gedişi əyani şəkildə göstərdi. 
Tədqiqatçılar «Müqəddəs İttifaqın» mövcudluq və tarixini üç dövrə bölürlər: 
-   birinci dövr – 1822-ci ilə  qədər davam edən 7 illik dövrü əhatə edir ki, bu «Müqəddəs  İttifaqın»  ən 
qüdrətli dövrüdür. Bu dövrdə «Avropa konsertinin» iştirakçıları arasında fikir birliyi və  fəaliyyət 
həmrəyliyi özünü aydın şəkildə göstərir ki, Aexan, Troppou-Loybax və Verone konqresləri keçirilir. 
-   ikinci dövr – 1823-1830-cu illəri  əhatə edir və Fransada İyul monarxiyasının qurulması ilə başa çatır. 
Dövrün başlıca epizodu fransız qasidlərinin İspaniyaya müdaxiləsi və kral VII Ferdinandın hakimiyyətinin 
bərqərar olmasıdır. 1822-ci ilin avqustunda Kestelrinin özünə  qəsd etməsindən sonra, sentyabrda onun 
yerini istedadlı ingilis diplomatı və antirus görüşləri ilə məşhur olan Corc Kanpinq tutur. 
-  üçüncü dövr – 1830-cu il İyul monarxiyasının qurulmasından başlayır və Krım müharibəsi  ərəfəsinədək 
davam edir, tədricən Avropa dövlətlərinin əvvəlki həmrəyliyi arxa plana keçir. 
   Ümumiyyətlə, XVIII əsrin sonlarından etibarən Fransada burjua inqilabının təsiri ilə baş verən hadisələr 
qlobal dəyişiklikləri şərtləndirməklə Vyana sisteminin qurulmasına yol açdı. Bununla belə, əsrin dörddə birində 
baş verən hadisələr dünyanın sonrakı ictimai-siyasi və iqtisadi inkişafında mühüm rol oynadı.