Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

F.ü.f.d. SEVİNC XUDİYEVA  

Tərcümə nəzəriyyəsi və praktikası kafedrası 

Azərbaycanşünaslıq tədris-mədəniyyət mərkəzi 

Bakı Slavyan Universiteti 

 

LEV TOLSTOY NƏSRİNİN AZƏRBAYCAN DİLİNƏ TƏRCÜMƏSİ 

TARİXİ HAQQINDA 

 

Açar sözlər: bədii tərcümə, maarifçi, tolstoyşünas, tədqiqatçı, ədəbi əlaqələr. 

Ключевые  слова:  художественный  перевод,  исследователь,  просветитель, 

литературные связи. 

Key words: literary translation, educationist, investigator, Literary relations. 

 

  XIX əsr rus ədəbiyyatının dahi nümayəndələrindən biri Lev Tolstoyun əsər-

lərinin tərcümələri Azərbaycan oxucuları arasında həmişə böyük marağa səbəb olub 

və  hələ  də olmaqdadır. Yazıçının Azərbaycanla sıx  əlaqələri olduğu üçün burada 

onun yaradıcılığına böyük əhəmiyyət verilirdi. Buna sübut olaraq XX əsrin əvvəl-

lərində yazıçının Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox xadimləri (H.Zərdabi, 

S.M.Qənizadə, S.S.Axundov, H.Abbasov və s.) ilə yazışmasını, respublika qəzetlə-

rində Azərbaycan  ədəbiyyatşünasların məqalələrinin dərc olunmasını, yazıçının 

əsərlərinin tərcüməsi və Azərbaycan dilində nəşr olunmasını, onun dram əsərlərinin 

tamaşaya qoyulmasını göstərmək olar. Tolstoyun əsərlərinin tərcümələri ilə inqilab-

dan əvvəlki dövrün ən yaxşı müəllimləri və ədibləri (A.O.Çernyayevski, F.Köçərli, 

C.Məmmədquluzadə, A.Şaiq və s.) məşğul olmuşdur. 

Azərbaycan dilinə L.Tolstoyun əsərlərinin ilk tərcümələri XIX əsrin sonunda 

edilmişdir. Tanınmış müəllim və maarifçi A.O.Çernyayevski Tolstoy yaradıcılığın-

dan dörd hekayə (“Şir dərisi geymiş eşşək”, “İki dost”, “Bağban və oğulları”, “Şir 

və siçan”) tərcümə etmiş və 1882-ci ildə Tiflisdə çap olunan “Vətən dili” dərsliyinə 

əlavə etmişdir. Çernyayevskidən sonra məşhur Azərbaycan maarifçisi R.Əfəndizadə 

Tolstoyun bir neçə hekayəsini tərcümə edir və ozünün tərtib etdiyi dərsliklərə əlavə 

edir. 1894-cü ildə Əfəndizadə “İnsana çoxmu torpaq lazımdır?” hekayəsini tərcümə 

edir. Eyni ildə S.M.Qənizadə Azərbaycan dilində həvəskar səhnədə

 

tamaşaya qoyu-

lan “Əvvəlinci  şərabçı” komediyasını  tərcümə edir (Ганизаде 1965). 1896-cı ildə 

Tolstoyun razılığı alınandan sonra bu əsər kitab şəklində nəşr olunmuşdur. Bu kita-

bın tərcümə və nəşr olunma tarixi tanınmış Azərbaycan alimi S.Əsədullayev tərəfin-

dən “Rus klassikası  və Azərbaycan  ədəbiyyatı” adlı kitabında təfərrüatı ilə  tədqiq 

edilmişdir (Асадуллаев 1998). Burada o, qeyd edir ki, Moskvada L.N.Tolstoy adı-

na muzeyin əlyazma arxivində S.M.Qənizadənin məktubu (27 mart 1895-ci il tarix-

li) saxlanılmışdır. Bu məktubda o, yazırdı:  

“Hörmətli Lev Nikolayeviç! Bu məktubumla sizi narahat etdiyim üçün üzr 

istəyirəm. Keçən il sizin “Əvvəlinci  şərabçı” komediyasını  tərcümə etmişdim və 

həmin il bu komediya Bakıda Azərbaycan səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur. 

Müsəlman dininin ənənələrinə olduqca uyğun olan... bu əsər  əhaliyə güclü təsir 

bağışladı  və bu vaxta kimi əsərin kitab şəklində  nəşr olunmasını bir çoxları arzu 

edir. Mən öz tərcüməmi çap etdirmək istəyirəm. Komediyanın müəllifi olduğunuz 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

402

üçün Sizdən bunun üçün yazılı icazə verməyinizi istəyirəm ki, sonra onu bir sənəd 

olaraq senzuraya təqdim edim... 

Hörmətlə 

Müəllim S.M.Qəniyev.” 

 

S.M.Qəniyevin məktubu olan zərfin üzərində Lev Tolstoyun əli ilə yazılmış 

qeyd vardır: “Cavab vermək: hamıya icazə verirəm”. 

“L.N.Tolstoy və Azərbaycan” kitabında tədqiqatçı A.Bağırov qeyd edir ki,  

“Əvvəlinci  şərabçı” yazıçının yeganə pyesidir ki, inqilabdan əvvəl Azərbaycan 

dilinə tərcümə olunmuşdur (Багиров 1974).  

Lakin daha sonralar ədəbiyyatşünas Ş.Qurbanov qeyd etmişdir ki, inqilabdan 

əvvəl həmçinin azərbaycanlı  ədəbiyyatçı  İsmayıl Mustafayev yazıçının “Canlı 

meyit” əsərini tərcümə etmişdir (Гурбанов 1969). Qənizadədən sonra N.Nərimanov, 

Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, A.Səhhət və başqaları rus dram əsərlərini tərcümə etmiş 

və bununla Azərbaycan teatrının repertuarını  zənginləşdirmişlər. “Əvvəlinci 

şərabçı”nın   uğuru Azərbaycanda Tolstoyun başqa pyeslərinə qarşı maraq oyatmış-

dır. Bu pyesin ardınca Bakı səhnəsində “Maarifciliyin bəhrəsi” (1894) və "Qaranlıq-

ların gücü" (1895) pyesləri tamaşaya qoyulmuş, 1900-cü ildə antreprinör Krasovun 

truppası Bakıda “Dirilmə” romanının  səhnələşdirilmiş interpretasiyasını göstərmiş, 

1910-cu ildə isə yenidən "Qaranlıqların gücü" və ilk dəfə olaraq “Canlı meyit” 

tamaşaya qoyulmuşdur. 

XIX əsrin 80-ci illərdən başlayaraq filosof Tolstoya qarşı böyük maraq yara-

nır. Bu təsadüfi hal deyil. Tolstoyun həmişə Şərqə qarşı xüsusi meyli var idi. XIX 

əsrin 90-cı illərində Azərbaycanda uşaq hekayələrindən əlavə daha yaşlı nəsil üçün 

nəzərdə tutulmuş Tolstoyun bir sıra  əsərləri tərcümə olunmuşdur. Bura “Üç sual” 

(A.S.Qasımovun tərcüməsi), “Etiraflarım” (M.Ə.Rəsulzadənin tərcüməsi), “Bir-bi-

rinizi sevin” (Q.R.Mirzəzadənin tərcüməsi)  və s. aiddir. XX əsrin  əvvəllərində 

(1900-cü il) Tolstoy yaradıcılığına artıq müntəzəm  şəkildə müraciət etməyə baş-

lanılmışdır.  

A.Qəmərlinski, A.Mollazadə, A.Məhəmmədzadə, A.Mahmudbəyzadə  və başqa 

bu kimi xadimlərin səyləri nəticəsində Tolstoy ölkəmizdə çox tanınırdı. Tolstoyun 

istedadının saysız-hesabsız azərbaycanlı  pərəstişkarları, onun əsərlərini tərcümə edən 

və məşhurlaşdıran şəxslər arasında şair Abbas Qaibovu da qeyd etmək lazımdır.O, rus 

klassikasını yaxşı bilir və Tolstoyun yaradıcılığına xüsusi rəğbət bəsləyirdi.  

1909-cu ildə o, “İnsana çoxmu torpaq lazımdır?” hekayəsinin bədii tərcüməsi-

ni etmişdir. Tolstoyun cazibəsi o qədər güclü idi ki, ötən əsrin əvvəlində yaşayıb-

yaratmış bir çox Azərbaycan yazıçılarının yaradıcılığına da böyük təsir göstərmişdir.   

Onun əsərlərini doğma dilə tərcümə edərkən yazıçı-təcüməçilər tez-tez Tols-

toyun əsərlərinin, xüsusilə uşaq hekayələrinin motivləri əsasında çoxlu orijinal əsər-

lər yazırdılar. Azərbaycanın görkəmli maarifçiləri S.M.Qənizadə, Abbasağa Qaibov 

(Nazir), A.Haqverdiyev, A.Şaiq və başqaları Tolstoyun bilavasitə təsiri altında ya-

zırdılar. Azərbaycanda XIX əsrin 80-ci illərinin ortasından başlamış Tolstoy yaradı-

cılığının öyrənilməsi və  mənimsənilməsi prosesi ilk onillikdə obyektiv səbəblərə 

görə dayandırılmışdır.  

Yalnız 20-ci illərin sonundan başlayaraq Tolstoyun əsərlərinin Azərbaycan 

dilinə tərcüməsi və çap etdirilməsi işi yenidən başlamışdır. Məlumdur ki, inqilabdan 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

403

əvvəlki dövrdə Azərbaycanda Tolstoyun əsərlərinin tərcüməsi və nəşri təsadüfi hal 

olaraq ayrı-ayrı yazıçıların və Tolstoy pərəstişkarlarının təşəbbüsü ilə  həyata 

keçirilirdi. Əsasən uşaq hekayələri, təmsillər və görkəmli yazıçının dini baxışlarını 

açıq-aşkar göstərən  əsərləri tərcümə olunurdu. Sovet illərində isə Tostoyun 

yaradıcılığının öyrənilməsi, onun əsərlərinin nəşri müntəzəm bir hala çevrilmişdir 

və Tolstoya dünyada şöhrət qazandıran demək olar ki, bütün böyük əsərlər 

Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur – “Hərb və sülh”, “Anna Karenina”, “Diril-

mə”, “Hacı Murat”, “Kazaklar” və s. Sözün dahi sənətkarı olan Tolstoyun yara-

dıcılığı ilə  Azərbaycan oxucusu da artıq tanış ola bilərdi (Алмамедов 1972). 

Bildiyimiz kimi, L.N.Tolstoyun əsərlərinin tərcüməsi üzərində bir çox 

Azərbaycan yazıçıları və tərcüməçiləri işləmişlər: C.Məcnunbəyov, Məmməd Arif, 

Beydulla Musayev, B.Mustafayev, Qılman  İlkin,  Ə.Məmmədxanlı, M.Rəfili və s. 

tərcüməçilər doğma dilin yeni imkanlarını üzə çıxardaraq, yeni yollar və vasitələr, 

tərcümə olunan əsərin tərcümə dilində verilməsinin orijinal üsullarını taparaq Tols-

toyun fərqli dünyasını çatdırmağa çalışırdılar. Yazıçının  əsərlərinin çap olunması 

onun bədii irsinin tənqidi və nəzəri nöqteyi-nəzərdən mənimsənilməsi, Azərbaycan 

dilindəki tərcümələrin güclü və  zəif tərəflərinin təhlili ilə müşayiət olunurdu. 

L.N.Tolstoyun əsərlərinin tərcümələrinin Azərbaycanda geniş şəkildə yayılması və 

bir çox Azərbaycan yazıçılarının yaradıcılığına təsiri haqqında Məmməd Arif, 

Q.Babayev, Ş.K.Qurbanov və s. tədqiqatçıların işlərində söhbət açılır. Azərbaycan 

Respublika Kitabxanasının kataloqları təsdiq edir ki, Azərbaycanda ilk dəfə Tolsto-

yun böyük əsərləri ilə tanışlıq 1929-cu ildə müəllifin dörd kitabı nəşr olunduğu za-

man baş vermişdir.

 

Bu, “İlk gənclik

 

” (tərcümə edəni S.Məlikov), “Kazaklar” 

(tərcümə edəni T.Məmmədov), “Hacı Murad” (tərcümə edəni A.B.Talıblı) povestlə-

ri və “Dirilmə” (tərcümə edən Y.V.Çəmənzəminli) romanı idi.  

Göründüyü kimi, yazıçının kitablarının tərcüməsində  və  nəşr olunmasında 

müəyyən bir məqsəd var idi – bir dəfəyə Azərbaycan oxucusuna Tolstoy yaradıcılı-

ğının inkişafının müxtəlif dövrləri təqdim olunmuşdur. 

Fikrət Rzayevin rus dilində yazdığı “L.N.Tolstoyun nəsri Azərbaycan dilinə 

tərcümələrdə” (2009) monoqrafiyasında verilən məlumatdan görünür ki, 1928-ci il-

də Cəfər Cabbarlı “Hacı Murad” povestini tərcümə etmiş və səhnəyə qoymaq məq-

sədi ilə pyes şəklinə salmışdır (Рзаев 2009).  

Lakin naməlum səbəblərdən C.Cabbarlı bu əsərin səhnəyə qoyulmasını həyata 

keçirə bilməmişdir. Burda onu da qeyd etmək yerinə düşərdi – “Hacı Murad” 

povestini sonralar Mustafa Əfəndiyev Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir və bu da 

ən mükəmməl tərcümə hesab olunur. XX əsrin 30-40-cı illərində Tolstoyun bir neçə 

əsəri tərcümə edilmiş, bəziləri isə yenidən nəşr olunmuşdur. Lev Tolstoyun anadan 

olmasının 120 ili münasibəti ilə 1948-ci ildə Y.Əzimzadənin tərcüməsində “Saxta 

kupon”, M.Arifin tərcüməsində “Hərb və sülh” romanının birinci cildi nəşr olun-

muşdu.  

Bununla belə “Anna Karenina”  romanının 1950-ci ildə dörd cild şəklində 

nəşri xüsusi bir hadisə idi. Birinci cildi Ə.Məmmədxanlı, ikinci cildi isə 

C.Məcnunbəyov tərcümə etmişdir. 1951-ci ildə isə “Dirilmə” romanı M.Rəfili, 

C.Məcnunbəyov və M.Rzaquluzadənin tərcüməsində yenidən nəşr olundu. “Hərb və 

sülh” romanı üzərində xüsusi dayanaraq, qeyd etmək vacibdir ki, bu əsərin tərcü-

məsinə 15 il vaxt sərf olunmuşdur. Romanın B.Musayev və M.Arif tərəfindən olu-

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

404

nan tam tərcümə mətni, nəhayət, 1953-cü ildə nəşr edildi (Магеррамова 1997). 60-

cı illərdə Lev Tolstoyun uşaq hekayələrinə yenidən maraq canlandı  və bunun 

nəticəsidir ki, 1965-ci ildə “Maarif” nəşriyyatı M.Əfəndiyev tərəfindən tərtib olun-

muş “Uşaq hekayələri” adlı kitabını nəşr edir.   

Tolstoy yaradıcılığı ilə  məşğul olan tədqiqatçıların araşdırmaları  nəticəsində 

məlum olur ki, Lev Tolstoy XIX əsr rus ədəbiyyatından Azərbaycan dilinə ən çox 

tərcümə olunan yazıçılardan biridir. Demək olar ki, onun bir çox kiçik əsərləri ilə 

yanaşı, bütün iri əsərləri də Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdu.    

 

Литература 

 

1.

 

Ализаде А. Л.Н.Толстой в азербайджанском литературоведении.  Автореф. 

дисс. канд. филол. наук. Баку 1990. 

2.

 

Алмамедов А. Толстой и азербайджанская литература. Баку 1972, 210c. 

3.

 

Асадуллаев  С.Г.  Русская  классика  и  азербайджанская  литература.  Баку. 

1998. 

4.

 

Багиров А.  Л.Н.Толстой и Азербайджан. Баку. 1974. 

5.

 

Курбанов  Ш.К.  Этапы  развития  азербайджанско-русских  литературных 

связей в XIX веке. Баку. 1969. 

6.

 

Султанмеджид Ганизаде. Избранные произведения. Баку. 1965, 296 c. 

7.

 

Магеррамова  М.М.  Роман  Л.Н.Толстого  «Война  и  мир»  в  переводе  на 

азербайджанский язык. Автореф. дисс. канд. филол. наук. Баку. 1997. 

8.

 

Рзаев  Фикрет.  Проза  Л.Н.Толстого  в  азербайджанских  переводах.  Баку. 

2009. 268 с. 

                                                                 С.Худиева 

Об истории перевода произведений Льва Толстого 

на азербайджанский язык 

Резюме 

 

В статье говорится о переводах произведений одного из великих представи-

телей русской литературы XIX века Л.Толстого. Автор отмечает, что до Октябрьс-

кой  революции  произведения  Л.Толстого  на  азербайджанский  язык  переводили 

известные  педагоги  и  просветители  того  периода – А.Черняевский,  Р.Эфендиев, 

С.М.Ганизаде, А.С.Гасымов, М.Э.Расулзаде, Г.Р.Мирзазаде и другие.  

Опираясь на  результаты наших исследователей, ученых-толстоведов, мож-

но с уверенностью отметить, что наряду со многими маленькими произведения-

ми Л.Н.Толстого также были переведены  и крупные произведения 

 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

405

S.Xudiyeva 

The history of translation LevTolstoy works 

Summary 

 

The article described about the translations one of the Great Russian literature 

of nineteenth century, Leo Tolstoy's works. The author notes that the publication of 

the October revolution of Tolstoy in prior periods have been translated into the most 

prominent teachers and writers. After Cernyayevski, R.Efendizade, Sh.M.Ganiza-

deh, A.S.Qasımov, M.A.Rasulzade, Q.R.Mirzəzade and others have translated Lev 

Tolstoy’s works into Azerbaijani. As a result of investigations it is known that Lev 

Tolstoy one of the most translated writers of XIX century into the Russian li-

terature.  

Along with many of his smaller works, all major works have been translated 

into Azerbaijani. 

 

Rəyçi:                   Almaz Hacıyeva  

                     filologiya elmləri namizədi, dosent

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

406

                                              ИНАГАМОВА ДИЛДОРА АБДУРАШИДОВНА 

Старший научный сотрудник-соискателькафедры  

классической литературы факультета узбекской филологии 

Национального университета Узбекистана имени Мирзо Улугбека 

 

ИЗУЧЕНИЕ «ХАМСЫ» В 20-30-Е ГОДЫ ХХ ВЕКА 

 

Açar sözlər: Nəvaişünaslıq, 1926-cı il Bakı konfransı, Xəmsəşünaslıq, tipoloji təhlil.  

Ключевые  слова:  Навоиведение,  этапы  развития,  навоийская  конференция, 

типологический анализ. 

Key  words:  Navoiguiding , stage of development, conference devoted to Navoiy, 

typological  analysis. 

 

Изучение Навои, интерес к его произведениям начался еще при его жиз-

ни. В прозаических произведениях Мирханда, Давлатшоха Самарканди, Гие-

сиддина Хондамира, Захириддина Мухаммада Бабура, Зайниддина Васифи, в 

переводе Фахри и Казвини произведения «Мажолис ун-нафоис» дается оценка 

жизнедятельности  Навои.  Отношение  Абдурахмана  Жами,  Ахли  Шерози  и 

десятка других писателей к классику Востока также выразилось в их произве-

дениях.  Посвященное  Мир  Алишеру  произведение  Хондамира  «Макорим  ул 

ахлок» на протяжении веков служит ключом к познанию гения Навои (1,c.9). 

Второй  этап  развития  навоиведения  связан  с  важными  политическими 

изменениями в мире. Начиная со второй половины XIX века гонка колониза-

ции  Востока  Великобритании  и  России  вызвала  рост  интереса  к  географии, 

геологии и природе Центральной Азии и Индийского континента. Этот инте-

рес  по  ряду  причин  не  угас  и  после  революции  и  установления  господства 

«Красной империи» на территории Средней Азии. 

Научная  информация  «Алишер  Навои»,  подготовленная  работником 

посольства Венгрии в Турции М. Беленом, снова стала актуальной. К ряду ис-

следований того времени также можно отнести статью французского ученого 

Люсйена Бува «Записки о цивилизации эпохи Темуридов», опубликованную в 

журнале  «Азия»  в 1926 году,  записи  Эдгара  Блошена  о  «Каталоге  тюркских 

рукописей,  хранящихся  в  Национальной  библиотеке»  и  разделы  в  «Истории 

иранской  литературы»  английского  ученого  Эдуарда  Брауна,  посвященные 

Навои. 

В  целях  широкого  празднования 500-летия  Навои  по  восточному  ка-

лендарю в 1926 году в Баку под лозунгом «Алишер Навои — великий тюрс-

кий поэт» состоялся «Первый тюркологический курултай» (2). 

На нем основное внимание уделялось вкладу Навои в развитие тюркских 

языков, его роли как государственного деятеля, национальным идеям. Докла-

ды «Жизнь и литературный статус Навои» Исмаила Хикмата, «О Навои» Мир-

зо Джалала Юсуфзаде, «Навои — языковед» Бакра Чубанзаде и «Влияние На-

вои  на  персидскую  литературу»  вызвали  интерес  не  только  участников 

конференции, но и многих  литературоведов тюркских народов. Эти материа-

лы  вдохновили  на  изучение  творчества  Навои.  Также  в  опубликованных  в 

журнале «Маориф ва укитувчи» («Просвещение и учитель») статьях Абдурау-

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

407

фа  Фитрата  и  Вадуда  Махмуди  об  Алишере  Навои  сильно  чувствовалось 

влияние идей курултая (3, c.38-39)

.

 

Идеи, озвученные на курултае, несомненно, создали неожиданные проб-

лемы для блюстителей идеологии коммунистического строя. Все русские ли-

тературоведы  ринулись  на  исправление  ситуации.  Интерпретация  жизни  и 

творчества  Навои,  отраженная  в  материалах  курултая,  была  признана  несо-

ответствующей  идеологии  того  времени;  было  оказано  серьезное  сотпротив-

ление  ее  пропаганде.  Об  этом  в  частности  востоковед  Е.Э.  Бертельс  пишет 

следующее: «В качестве отличительного свойства того периода навоиведения 

следует отметить то, что с докладами о Навои выступали лишь представители 

национальной  буржуазии,  которые  пытались  тем  самым  добиться  своих  це-

лей.  Вот  почему  вышедшие  в  то  время  научные  труда  бесполезны,  псевдо-

научны и вредны. Сборник «Навои», изданный в Баку, состоит из статей, на-

писанных  на  основе  устаревших  данных,  и  неправильно  освещает  важные 

вопросы.  Однако  Академия  наук  СССР  незамедлительно  дала  ответ  на  этот 

неудачный юбилей» (4, c.67). 

В Ташкенте срочно созвали Навоийскую конференцию на «социалисти-

ческой  платформе».  Цель — помешать  распространению  «пантюркистских 

идей»  Бакинского  курултая,  показать  величие  Навои  через  образ  предста-

вителя простого народа, выступавшего против господствующего феодального 

класса. Для того чтобы на идеи материалов курултая навешать ярлыки «пан-

тюркизма», «идеализации прошлого» им необходимы были сильные и серьез-

ные исследования. Одним из лучших примеров таких исследований стал труд 

«Мир Али Шер и политическая жизнь» В.В. Бартольда. В нем создается образ, 

существенно  отличавшийся  от  традиционной  интерпретации  жизни  и  твор-

чества  Навои:  Навои  вычурно  представлен  в  качестве  представителя  народа, 

выступавшего  против  эксплуататорского  класса  в  целом;  его  ненависть  к 

шахскому  строю  была  безгранична,  и  из-за  этого  он  испытывал  много  изде-

вательств со стороны султана. 

В 40-х годах ХХ столетия в связи с празднованием 500-летия Алишера 

Навои  началась  работа  по  обобщению  данных,  накопленных  за  предыдущие 

годы. В канун празднования следующей знаменательной даты Алишера Навои 

в 1948 году также появляется ряд новых исследований. Среди самых высоко 

научных работ того времени следует отметить исследования Е.Э.Бертельса, О. 

Шарафиддинова, А.Н. Кононова, С. Айни, А.К. Боровкова, А. Семенова, М.А. 

Салье, А.Ю. Якубовского, А. Саъди, М. Ойбека, М.Шайхзаде, И. Султона, А. 

Болдырева,  В.  Зохидова,  В.  Абдуллаева.  В  условиях  пролеткульта  главной 

целью узбекской интеллигенции было сохранение статуса гениальной личнос-

ти и творческого человека Алишера Навои, посредством чего обеспечить веч-

ность  национальных  ценостей.  Труды  узбекских  ученных  и  солидарных  им 

некоторых  русских  востоковедов  позволили  заложить  основу  навоиведения 

как  отдельного,  независимого  направления  узбекского  литературоведения     

(4, c.16). 

Одностороннее изучение, подстроенное под интересы политического ст-

роя,  не  вызывало  одобрения  многих  узбекских  литературоведов,  интелиген-

ции.  Несмотря  на  то,  что  они  не  могли  открыто  выступать  против,  они  пос-

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

408

редством идей своих русских коллег давали им отпор. Например, можно отме-

тить важные научные исследования, не выступающие против концепций Бер-

тельса и Бартольда, однако направленные на их разрушение и развенчание (1, 

c.17-18).  В  своей  статье « Взаимоотношения  Алишера  Навои  и  Султона  Ху-

сейн Мирзы» А. Семенов серьезно хулит попытки провести аналогии между 

сложившимися в средние века в восточных странах отношениями правителей 

и  поэтов  с  отношениями,  описанными  в  известном  русском  произведении 

«Царь и Пушкин» (5, 238). 

Таким  образом,  началось  движение  по  обеспечению  исторической  объ-

ективности,  при  этом  не  задевая,  правящей  идеологии.  Большой  вклад  в  на-

воиведение внесли в тот период такие навоиведы, как Ойбек, В.Абдуллаев, В. 

Зохидов,  Иззат  Султон,  А.Каюмов,С.  Ганиева,  А.  Хайитметов,  А.Абдугафу-

ров, Б. Валихужаев, И. Хаккулов, Н. Комилов, Р. Вохидов, М.Хакимов, М. Ха-

мидова, С. Эркинов, А. Эркинов и другие. Из таджикских исследователей сто-

ит  отметить  А.  Мирзоева,  Р.  Мусулмонкулова,  А.Афсахзаде,  Э.  Шодиева,  из 

туркменских — Б. Карриева, М. Косаева, К.Боржакову, К. Огалиева, из азер-

байджанских — Х. Орасли, Ж. Нагиева, Н.Орасли, из русских — И.В. Стебле-

ву, С. Иванова многих других. 

Историю интерпретацию жизни и творчества Навои можно поделить на 

два этапа (1,22). Сирожиддинов считает, что до сих пор полностью не изучена 

биобиблиография великого классика. 

Профессор  Фитрат  высказывает  новые  размышления  в  своих  статьях  и 

материалах  о  творчестве  Навои,  в  частности  о  дастане  «Фархад  и  Ширин». 

Фитрат также проводит широкий анализ дастана «Хосров и Ширин» Низами. 

После  анализа  дастана  «Хосров  и  Ширин»  он  переходит  к  изучению 

произведения Хосрова Дехлеви. Не сложно проследить, что Навои не любит 

Хосрова.  Ведь,  Хосров  путем  подлостей  устраивает  гибель  Фархада.  Хосров 

— духовно бедный человек. Он использует власть правителя на пути к любви. 

Такой  тип  не  нравится  Навои. «Хотя  Низами  и  Хосров  Дехлеви  восхваляют 

такого  человека.  Этому  уделяется  много  места.  Вот  почему  Навои  решается 

написать новый дастан и называет его не «Хосров и Ширин», «Ширин и Хос-

ров», а «Фархад и Ширин». 

Главный герой произведения Фархад предстает в качестве совершенного 

человека. Для того чтобы написать новый дастан Навои в отличие от Низами 

больше опирался не на исторические труды, а на фантазию. «У нас нет дан-

ных о том, насколько популярно было это произведение среди среднеазиатс-

ких тюрков до Навои» (6, 128). 

Фитрат пишет следующее, «Хосров и Ширин», являясь иранским народ-

ным  дастаном,  появился  в VII-X веках.  Фитрат  пишет: 1) Фархад  ранее  был 

второстепенным героем в дастане; 2) в «Шахнаме» Фирдауси нет Фархода где 

в кругу отличных друзей. «Дастан формоизменен, произведение разработано 

под названием «Фархад и Ширин». Настоящей Родиной героев произведения 

Навои считает местность где-то рядом с Арменией. Более того, он пишет, что 

Ширин – это армянская девушка» (6, 132-133). 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

409

Навоивед О. Шарафиддинов — внесший огромный вклад в развитие уз-

бекского литературы, многогранный ученый. В статье под заголовком «Про-

тив невернной интерпретации творчества Навои» Саъди анализирует книу «О 

символизме». Он пытается показать символ «божественной любви». 

О. Шарафиддинов считал, что на основе собранных данных создано пер-

вое объективное серьезное научно-популярное произведение проивзедение.  

 

Литература 

 

1.

 

Сирожиддинов  Ш.  Алишер  Навои.  Сравнительно-типологический, 

текстологический анализ источников. — Т., 2011.  

2.

 

Великий  тюркский  поэт  Мир  Алишер:  Материалы  конференции 

Тюркологического курултая. – Баку, 1926. 

3.

 

Фитрат  А.  Навоийнинг  форсий  шоирлиги  ҳам  унинг  форсий  девони 

тўғрисида  — Т., 1926.  

4.

 

Бертельс Е.Э. Навои и Джами: Избр. труды. – М., 1965.  

5.

 

Семёнов.  А.А.  Взаимоотношения  Алишера  Навои  и  Султона  Хусейн 

Мирзы // Сб. исследований по истории народов Востока. – М.-Л., 1960.  

6.

 

Фитрат А. Избранные произведения. II том. — Т., 2000.  

 

Inagamova Dildora Abdurashidovna 

XX əsrin 20-30- cu illərində “Xəmsə”nin tədqiqi məsələsi 

Xülasə 

 

Təqdim olunan məqalədə, 20-ci əsrin  əvvəllərində - keçmiş Sovetlər 

birliyində  nəvaişünaslıq elminin inkişafından bəhs edilir. Burada daha çox Əlişir 

Nəvai haqqında yazılmış monoqrafiya və məqalələrin təhlilinə xüsusi önəm verilir. 

1926-cı il Bakı konfransının materiallarında Nəvai haqqında olan düşüncələr, o 

cümlədən özbək nəvaişünaslığının  əsas mərhələləri, XX əsrin I yarısında özbək 

nəvaişünaslığında, XX əsrin III onilliyində Xəmsəşünaslığın elmi-nəzəri kontekstdə 

öyrənilməsi diqqətə yetirilir. Məqalənin yekun hissəsində isə  nəvai yaradıcılığnın 

tipoloji analizi əsas mərhələləri tətqiq edilir. Təqdim olunan məqalədə, 20-ci əsrin 

əvvəllərində - keçmiş Sovetlər birliyində  nəvaişünaslıq elminin inkişafından bəhs 

edilir. Burada daha çox Əlişir Nəvai haqqında yazılmış monoqrafiya və məqalələrin 

təhlilinə xüsusi önəm verilir. 1926-cı il Bakı konfransının materiallarında Nəvai 

haqqında olan düşüncələr, o cümlədən özbək nəvaişünaslığının  əsas mərhələləri, 

XX  əsrin I yarısında özbək nəvaişünaslığında, XX əsrin III onilliyində  Xəm-

səşünaslığın elmi-nəzəri kontekstdə öyrənilməsi diqqətə yetirilir. Məqalənin yekun 

hissəsində isə nəvai yaradıcılığnın tipoloji analizi əsas mərhələləri tətqiq edilir. 

 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

410

Dildora Abduraşidovna Inagamova 

Studuing  “Xamsa” in 20

th

  and 30

th

  of  XX century 

Summary