Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Ümumi metabolizmidə zülalın qiymətini nəzərə almadan energetik
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tənəffüs əmsalına təsir edən amillər.
- Şəkil 4. Qapalı sistemdə oksigenin udulmasının təyin edilməsi prinsipi. İnsan oksigenlə dolu
- Tənəffüs və fosforlaşmanın bir-birindən ayrılması.
- 15.4. Zülal mübadiləsi
- Əvəz olunan və əvəz olunmayan amin turşuları.
- Amin turşularının nəqliyyat və deponirə olunması.
- Toxuma metobolizmi zamanı zülalların parçalanması və sintezi prosesləri.
- Cədvəl 5 Əvəz edilən amin turşuları Əvəz edilməyən amin turşuları
- Lizin
- Triptofan
- Azot tarazlığı vəziyyəti
- Azot balansına təsir edən amillər.
|
Ümumi metabolizmidə zülalın qiymətini nəzərə almadan energetik ekvivalentin tənəffüs əmsalından (TƏ) asılılığı Orta tənəffüs əmsalı 0,22 təşkil edir. TƏ 1,0
0,9 0,82 08 07 KC/L 0 2
20,6 20,2 20,1 19,6 Hesablama nümunəsi. Əvvəlki misalda olduğu kimi ok- sigenin udulması 280 ml/dəq təşkil edir, amma tənəffüs əmsalının qiyməti 0,82 təşkil edir (enerji ekvivalentin orta qiyməti 20,2 KC/L O 2 bərabərdir). Bu halda metobolizmin intensivliyi 0,280- 20,2«5,66KC/dəq«8150KC/gün (təqribən 94 vt). Əvvəlki misalla müqayisədə fərq 358 KC/gün və ya 4% təşkil edir.
istifadə olunan oksigenin miqdarı aşağıdakı üç amildən asılıdır. 1.
müəyyən edilmişdir ki, tənəffüs əmsalı - karbohidratların oksidləşməsi zamanı - 1,0, yağların oksidləşməsi zamanı - 0,7 327 downloaded from KitabYurdu.org və zülalların oksidlşməsi zamanı isə-0,8 (cədvəl 2). 2.
Hipervintilyasiyadan. Hipervintilyasiya zamanı orqa- nizmdən əlavə xaric olan CO 2 metobolik proseslər zamanı əmələ gələn CO 2 ilə əlaqəli olmayıb, toxuma və qanda olan CO 2 ilə
əlaqədardır. Qann və toxumalarda əlavə oksigen toplana bilmədiyi üçün, hipervintilyasiya udulan oksigenin həcminə təsir etmir. Hava balonunun doldurulması çox ağır psixoloji stress və süni tənəffüs (bu zaman ventilyasiyanm dəqiqəlik həcmi tələb olunan səviyyədən yüksək olur) və b. amillər hipervintilyasiyaya səbəb ola bilər. 3.
Bir qida maddəsinin digər qida maddəsinə çevrilməsi zamanı. Bu hal qida rasionunun çox hissəsini karbohidratlar təşkil edəndə müşahidə edilir. Belə ki, yağlarda, karbohidrat- lara nisbətən oksigen az olur. Belə ki, həddindən artıq karbo- hidratla orqanizmi yüklədikdə ağciyərlərlə udulan oksigenin miqdarı aşağı düşür, tənəffüs əmsalı isə artır. Həddindən artıq qidalanma ən son halda tənəffüs əmsalının qiymətinin ördəklərdə 1,38, donuzlarda 1,59 arasında dəyişməsinə, aclıq dövründə və diabet zamanı tənəffüs əmsalı 0,6 qədər düşə bilər. Bu qlükozanın metobolizminin aşağı düşməsi zamanı yağ və zülalların mübadiləsinin intensivliyinin qüvvətlənməsi zamanı müşahidə edilir.
qiymətindən asılı olmayaraq, nəticəni müxtəlif eksperimentlərdən alman rəqəmlərlə müqayisə etmək üçün oksigenin udulması intensivliyinin standart şəraitə uyğun hesablamaq lazımdır. Standart temperatur, təzyiq, rütubət üçün aşağıdakı şərait qəbul edilir; O 0 C, 760 mm.Hg.st. və quru hava. Yenidən hesablama koeffısentini düstura uyğun cədvəl rəqəmlərinə görə alırlar. v r -P t -f K ,o 273 0 760
273+ (
Vo-standart həcm, V - təyin edilən həcm, Pb - barometr təzyiqi, PH 2 o-spirometrdə su buxarı təzyiqi, t - təyin edilən qazın həcminin Selsi termometri ilə temperaturu. Tam orqanizmdə oksigenin mənimsənilməsini təyin etmək 328 downloaded from KitabYurdu.org üçün qapalı (şəkil 4) və açıq (şəkil 6) sistemdən istifadə edilir. Maddələr mübadiləsinin intensivliyini qapalı üsulla müəyyən edən zamanı təcrübədə vahid vaxt ərzində sərf olunan oksigeni təyin etmək lazımdır. Bu məqsəd üçün həm qapalı, həm də açıq respirator sistemlərdən istifadə olunur.
içərisi oksigenlə dolu olan spirometrdən nəfəs alır. Nəfəs vermə havası içərisində natrium karbonat olan və karbon iki oksidi udan rezervuardan buraxılır və bundan sonra qaz qarışığı yenidən spirometrə qayıdır. Qeyd olunan olunan spiro- qramma əyilmə bucağı ilə xarakterizə olunur (şəkil 4). Vahid vaxt ərzində sistemdən xaric olan oksigeni hesablamaq üçün əyilmə bucağının əyrisi müəyyən edilir. Əyilmə bucağının əyrisinin uzun olması sistemdən çox oksigen xaric olmasını göstərir. Qapalı sistemdə oksigen çox sərf olunduğu üçün sistem daimi oksigenlə təmin edilməlidir. Qapalı sistemin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, oksigeni təyin etməyə ehtiyac qalmır, çatışmayan cəhəti tənəffüs əmsalını təyin etmək mümkün deyil.
Natrium karbonat Şəkil 4. Qapalı sistemdə oksigenin udulmasının təyin edilməsi prinsipi. İnsan oksigenlə dolu zəngəbənzər qaz balonundan nəfəs alır; nəfəs verilən havadan xaric olan COı qaz ölçən cihaza qayıdana qədər natrium karbonat tərəfindən udulur. Ritmik dalğanın aşağı əyrisindən xətti çəkib, əyilmə bucağının əyrisini təyin etməklə, oksigenin udulma intensivliyinin surətinin əhəmiyyətini tapmaq olar (verilən vəziyyətdə 9,5L/dəq-dir). 329 downloaded from KitabYurdu.org Açıq sistem. Açıq respirator sistemdə nəfəs verilən və nəfəs alınan havanın getdiyi yol ayrılır. Adətən təmiz hava ilə nəfəs alınır, həm də nəfəs alman havanın yolunda onun həcmini, həmçinin O 2 və CO 2 qatılığım müəyyənləşdirmək üçün cihaz qoyulmuşdur. Nəfəs alman tənəffüs havasında qaz komponentlərinin miqdarı məlumdur. Ancaq istifadə olunan oksigeni və xaric olan CCh-ni hesablamaq lazımdır. Tənəffüs əmsalı 1 olarsa, onda hesab etmək olar ki, nəfəs verilən və nəfəs alınan havanın dəqiqəlik tutumu eynidir. Nəfəs vermə havası, nəfəs almaya nisbətən xaricə az verildikdə tənəffüs əmsalı 1,0 aşağı olur. Lakin tənəffüs əmsalı məlum olanda da dəqiqəlik tutumu Duqlas üsulu ilə təyin etmək olar (şəkil 5).
5. Duqlas kisəsi ilə oksigen qazının miqdarının təyini. Bu üsulda 10-15 dəqiqə ərzində kisəyə nəfəs vermə havası doldurulur (şəkil 5). Kisəyə nəfəs verən zaman burun sı- xıcı ilə sıxılır, təmiz hava klapandan kisəyə daxil olur. Kisədə olan havadakı O 2 və CO
2 miqdarı təyin edilir. Kisəyə toplanan bütün havanın həcmi qazometrin köməyilə təyin edilir.
downloaded from KitabYurdu.org A
Açıq sistem oksigenin udulması və karbon dioksidin xaric edilməsinin təyin edilməsi prinsipi. A. İnsan burnu sıxıcı ilə sıxıldıqdan sonra ikitərəfli klapandan muştuk vasitəsilə təmiz hava ilə nəfəs alır. Nəfəs verilən havanın miqdarı sorucu nasosla tənzim olunan qazometr (və ya pnevmotaxoqrafıya) vaitəsilə ölçülür. Bu cihaz nəfəs verilən havada mütənasib miqdarda bütün komponentləri olan nopsiyam almağa imkan verir. B. İnsan nəfəs alma və nəfəs verməni klapanı olmayan muştuk (və ya maska və ya kapşuyon) vasitəsilə həyata keçirir. Qaz analizatoruna saxlanma yerindən daxil olan oksigen və karbondioksidin miqdarı udulan oksigenin və xaric olan karbon dioksidin miqdarı ilə düz mütənasibdir. Tənəffüs və fosforlaşmanın bir-birindən ayrılması. Bir sıra kimyəvi maddələr ATF-sinetazinin proton kanalma toxunmadan (protonoforlar) protonları və digər ionları (ion- noforlar) membran arası boşluqdan membranla matrisə daşıya bilər. Bunun nəticəsində elektrokimyəvi potensial itir və ATF-in sintezi dayanır. Bu hadisə tənəffüs və fosforlaşmanın ayrılması adlanır. Ayrılmanın nəticəsində ATF-in miqdarı azalır, ADF isə çoxalır. Aralayan maddələrə misal, bir sıra dərman maddələri (məsələn, antikoaqluyant dikumarın) və ya
downloaded from KitabYurdu.org metabolitlər (məsələn, bilirubin və trioksin) ola bilər. 15.4. Zülal mübadiləsi Orqanizmin dörddən üçünü zülallar təşkil edir. 20-dən çox amin turşuları zülalların tərkibinə daxildir. Bir sıra zülal molekulları bir-birilə hidrogen əlaqəsi, elektrostatik qüvvə və ya sulfıhidril, fenol və b. qruplarla birləşmiş bir neçə peptid zəncirindən ibarət olur. Əvəz olunan və əvəz olunmayan amin turşuları. Orqa- nizmdə olan 20-dən çox amin turşusundan 10-nu arqinin, ba- lin, histidin, izoleysin, leysin, lizin, metionin, treonin, tripto- fan, fenilalanin hüceyrədə sintez oluna bilmədiyi üçün, orqanizmə qida maddələri ilə daxil olmalıdır.
bağırsaq borusunda zülalların parçalanmasının son məhsullaı amin turşularıdır. Qanda aminturşularının normal səviyyəsi 35-dən 65%- ə qədər təşkil edir. Qanda olan amin turşuları 510 dəqiqə müddətində hüceyrələrə daxil olurlar. Amin turşuları molekulları membranmdan hüceyrəyə fəal daşınma və diffu- ziya yolu ilə nəql olunurlar. Hüceyrəyə daxil olandan sonra fermentlərin təsiri ilə hüceyrə zülalları ilə birləşdiyi üçün, onların miqdarı hüceyrədə həmişə az olur. Bir çox hüceyrə daxili zülallar tez bir zamanda həzm fermenti lizosomin təsiri ilə amin turşularına çevrilib yenidən qana daxil ola bilirlər. Nüvənin xromosom aparatının zülalları və struktur zülalları (kallogen və əzələnin yığıcı zülalları) müstəsna təşkil edir və qanuna tabe olmurlar. Bu zülallar yenidən amin turşularına çevrilmir. Əgər amin turşularının plazmada olan miqdarı normadan aşağı olarsa, onda sərbəst amin turşuları hüceyrədən plazmaya keçərək onun plazmada qatılığını normal səviyyəyə çatdırır. Eyni vaxtda hüceyrə zülalları da amin turşularına parçalanır. Hüceyrə zülalı olan öz tələbatını təmin etdikdən sonra amin turşularının artığı yağlara və qlikogenə mübadilə olunur. 332 downloaded from KitabYurdu.org Plazmanuı zülallarının funksiyası. Plazmanm əsas zü- lalları - albimun, qlobulin və fıbrinogen zülallarıdır. Albumin- lər kalloid osmotik təzyiqi təmin edir, Qlobulin immunitetin formalaşmasında iştirak edir. Fibronogen qanın laxtalanmasına səbəb olan fıbrin liflərini əmələ gətirir. Hər gün orqanizmdə ən azı 400 qr zülal parçalanır və sintez olunur. Hətta aclıq və qorxulu çəkinin tükənməsinə səbəb olan xəstəliklər zamanı belə toxuma zülalları ilə ümumi plazma zülalları arasında münasibət (33:1) nisbətən sabit qalır. Orqanizmdə zülalların iştirakı olmadan icra olunan heç bir funksiya yoxdur. Ona görə də zülal mübadiləsi orqanizmin mübadilə proseslərində əsas yer turur. Bir çox kimyəvi reaksiyalar bioloji katalizatorlar hesab edilən zülal fermentlər vasitəsilə sürətlənirlər. Karbohidrat mübadiləsini tənzimləyən in- sulin kimi bəzi hormonlar da zülallı təbiətə malikdirlər. Tərkibində dəmir olan hemoqlobin zülalı qaz mübadi- ləsində iştirak edir. Yad mənşəli maddələrin orqanizmə düş- məsindən sonra hasil olunan anticisimlər kimi xüsusi maddələr də zülallı təbiətə malikdirlər. Sümük əzələ sisteminin əsas komponentləri də zülallardan ibarətdir. Toxuma metobolizmi zamanı zülalların parçalanması və sintezi prosesləri. Zülalların plastik rolu onların enerji əhə- miyyətindən böyükdür, ona görə də nə yağlar, nə karbohidrat- lar və nə də hər hansı başqa maddələr zülalları əvəz edə bilməz. Zülal bilavasitə qana yeridildikdə ilk növbədə yüksək qızdırma və bəzi başqa reaksiyalar əmələ gəlir. Müəyyən müddətdən sonra (15-20 gün) zülalı təkrar bədənə yeritdikdə tənəffüs iflici, ürək fəaliyyətinin kəskin surətdə pozulması və qıcolma nəticəsində ölüm baş verir. Son vaxtlar eksperiment yolu ilə isbat edilmişdir ki, məlum olan 24 amin turşusundan 14-ü əvəz edilən, 10-u isə əvəz edilməyəndir (cədvəl 5). Əgər qidada bunlardan bir neçəsi olmazsa, mənfi azot balansı və zülal sintezinin pozulması ilə əlaqədar həmin amin turşusuna uyğun xüsusi dəyişikliklər, boyun inkişafdan qalması, çəkinin azalması və sinir pozğunluqları (ümumi zəiflik,
downloaded from KitabYurdu.org başgicəllənmə, həssaslığın pozulması, bəzən ağrılar) baş verir. Cədvəl 5 Əvəz edilən amin turşuları
- Qlitsin
- Norleysin
- Sitrüllin
-
Belə ki, hamiləliyin normal gedişi üçün triptofan lazımdır. Əgər mayalanmadan sonra siçanın qidasından triptofan çıxarılarsa, 14-cü gün rüşeym sorulmağa başlayır. Siçovulların qidasında valin olmadıqda onların müvazinəti pozulur və sinir sisteminin zədələnməsi müşahidə edilir. Bitki ilə qidalanan heyvanlar qida vasitəsilə yaşıl bitkilər ilə sintez olunmuş bitki zülallarını, vəhşi heyvanlar isə - heyvan mənşəli zülallar alırlar və onlardan orqanizmin hüceyrələrində özlərinə məxsus olan zülal sintez edirlər. İnsan orqanizmi tərəfindən istifadə olunan qida məhsulları müxtəlif miqdarda zülallardan ibarət olurlar; zülallar ilə zəngin məhsullar - ət, balıq, qarğıdalı, yumurta və b. Cüzi zülal tərkibli məhsullar isə - tərəvəz və meyvələrdir. Bu baxımdan aralıq yeri çörək və digər məhsullar tuturlar. İnsan orqanizmi gündəlik təxminən lazım olan 100 qrama qədər zülalı amin turşuları şəklində qan damarlarına daxil 334 downloaded from KitabYurdu.org olaraq, daha sonra qanla bütün orqan və toxumalara nəql olunurlar. Amin turşuları orqanizmdə əsasən plastik funksiyanı yerinə yetirirlər; onlar səciyyəvi zülalların, hormonların (məsələn, insulinin, qlükoqonun, hipofız hormonlarının və b.) hüceyrələr ilə toxumaların azotlu, zülalsız birləşmələrinin sintezi üçün material kimi xidmət göstərirlər. Qida zülalında olan amin turşuları nəinki parçalanmış zülalları sintez etmək, həm də toxuma və hüceyrələrin zülallı komponentlərinin çoxalması üçün istifadə olunur. Zülal molekullarının parçalanması zamanı orqanizmdə əmələ gələn zəhərli maddələrin neytrallaşması qaraciyərdə baş verir.
zülalın payına düşür. Orqanizmdə zülal mübadiləsinin vəziyyəti haqqında azot tarazlığı əsasında mühakimə yürüdürlər. Qida vasitəsilə orqanizmə daxil olan zülallı maddələrin tərkibində olan bütün N əsas etibarilə sidik, sidik cövhəri, sidik turşusu vasitəsilə azotlu maddələr şəklində bədəndən xaric olur. Orqanizmdən nəcis, tər vasitəsilə xaric olunan azotlu maddələrin payı əhəmiyyətsiz olur.
Orqanizmə qida məhsullarının zülalları ilə birlikdə daxil olan N sidik cövhəri və yaxud sidik turşusu şəklində ifraz olunan azotlu birləşmələrin miqdarına bərabər olduqda orqanizmin bu cür vəziyyəti azot tarazlığı adlanır. Azot tarazlığı vəziyyəti - Zülallı maddələrin tərkibini təşkil edən azot orta hesabla 16%-a bərabər olur. Qida ilə qəbul olunan N-un miqdarı onun orqanizmdən xaric olunan miqdarından çox olduqda, bu cür vəziyyət müsbət azotlu tarazlıq, orqanizmdən xaric olunan N-un miqdarı orqanizmə daxil olan N-un miqdarından çox olduqda isə bu cür vəziyyət mənfi azotlu balans adlanır. Azotun hamısı mənimsənilmədiyindən hesablamanın dəqiq olması üçün nəcisdə azotun miqdarını tapır və onu qəbul edilmiş azotdan çıxırlar. Alınmış rəqəm mənimsənilmiş azotun dəqiq göstəricisi olur. Bu göstəricinin köməyilə orqanizmə daxil olan zülalın miqdarı tapılır. Gündəlik qəbul etdiy
downloaded from KitabYurdu.org imiz qida maddələrinin tərkibində olan zülalın miqdarını tapmaq üçün nə etmək lazımdır? Bunun üçün əvvəlcə zülalın tərkibində olan azotun miqdarı təyin edilir və məlum olan 6,25 rəqəminə vurulur. Belə ki, müəyyən edilmişdir ki, zülalın tərkibində 14-19%- ə qədər, orta hesabla 16% azot var. 6,25 q zülalda 1 q azot olur. Deməli, 6,25 rəqəmini almaq üçün 100-ü 16-ya bölürlər (100:16=6,25). Beləliklə, qidanın tərkibindəki azotu təyin etməklə zülalın miqdarını bilmək olar. Parçalanmış zülalın səviyyəsini təyin etmək üçün sidiyin tərkibində olan azotun miqdarını 6,25-ə vurmaq lazımdır. Tərkibində orqanizm üçün yararlı bütün amin turşuları olan zülalların tam dəyərli (jelatindən başqa bütün heyvan mənşəli zülallar tam dəyərli hesab edilir. Bunlardan ətdə, yumurtada, süddə, balıqda, balıq kürüsündə olan zülalların orqanizm üçün xüsusilə böyük əhəmiyyəti var), amin turşuları çatışmayanlar isə az dəyərli zülalları hesab edilir. Tam dəyərli zülallardan orqanizmə xas olan zülalları sintez edilir. Tam dəyərli zülal iki ya üç dəyərsiz zülalla əvəz oluna bilər. Lakin bəzi bitkilərdə tam dəyərli zülallar (məsələn, qarğıdalıda - zein, buğdada - qliadin, arpada - qordein zülalı) var. Zülalın parçalanması amin turşusunun oksidləşməsi ilə başlayır və ammonyak, karbon qazı və suya qədər ayrılır. Zəhərli maddə olan ammonyakın çox hissəsi xüsusi reaksiyalar vasitəsilə təsirsiz birləşmələrə çevrilir xaric edilir, digər hissəsi isə karbamidə qaraciyərdə keçdikdən sonra zərərsiz hala salınır və böyrəklərlə ifraz olunur. Ammonyakın qaraciyərdə karbamidə çevrilməsi prosesini Ekk-Pavlov fıstulası ilə heyvanlar üzərində asanlıqla nümayiş etdirmək olar. Belə ki, qaraciyər arteriyasını bağlamaqla Ekk- Pavlov flstulasının köməyilə qapı vena sisteminin qaraciyərlə əlaqəsini kəsdikdə sidikdə karbamid kəskin azalır, ammonyak isə çoxalır. Ekk-Pavlov fıstulası olan heyvanlarda karbamidin əmələ gəlməsinin tamamilə dayanması göstərir ki, başqa üzvlər qaraciyərin bu funksiyasını əvəz edə bilmir. Əgər qaraciyəri çıxarılmış heyvan qida ilə az zülal, yəni az amin turşusu qəbul edərsə uzun müddət yaşaya bilir. Lakin çoxlu ət ye 336 downloaded from KitabYurdu.org dikdə isə ətdə olan zülalın parçalanmasından əmələ gələn am- monyak qana keçərək toxuma və hüceyrələri zəhərləyir, nəticədə heyvan qıcolma və hərəkət koordinasiyasının pozulması ilə müşayiət edilən intoksikasiyasından məhv olur. Tədqiqatlar göstərir ki, orta yaşlı sağlam orqanizmdə qəbul olunan və xaric edilən azotun miqdarı bərabər olur. Əgər azot qida vasitəsilə qəbul olunan qədər orqanizmi tərk edərsə azot balansı sıfra bərabər olur. Bu halda azot müvazinəti yaranır. Qidada zülalın miqdarı xeyli azaldıqda bir sıra pozğunluqlar baş verir. Gündəlik qida ilə 80-110 q zülal daxil olduqda azot müvazinəti yaranır. Zülalın miqdarı 60 qramdan aşağı düşdükdə mənfi azot balansı əmələ gəlir. Orqanizmə daxil olan qidanın tərkibindəki azot müvazinətini saxlayan zülalın ən az miqdarına zülal minimumu deyilir. Bəzi fizioloji şəraitdə çoxlu zülallı qida daxil olarsa azot balansı müsbət olur və orqanizmdə azotun ləngiməsi baş verir. Bu vəziyyət əksər hallarda uşaqlarda rast gəlir. Çünki uşaqların normal inkişafı onların böyüməsi üçün çoxlu zülal tələb olunur. Orqanizmin zülalla kafi dərəcədə təmin olunmaması zülal aclığı törədir. Bu zaman bədən çəkisi azalır və uzun müddət zülal aclığı nəhayət ölümə səbəb olur. Azot balansına təsir edən amillər. Orqanizmdə zülal ba- lansının müvazinətini sidik cövhərinin (sidik cövhərinin azotu) miqdarına görə müəyyən edirlər, belə ki, sidikdə olan azotun miqdarı zülalların katobolizminin real göstəricisidir. Əgər sidikdə olan miqdarı qida ilə orqanizmə daxil olan azotun miqdarına bərabər olarsa, onda insan azot tarazlığı (balansı) müvazinətində olur. Əgər orqanizmə artıq miqdarda zülal daxil olmağa başlayırsa onda amin turşularının artığı dezaminlə- şir və sidik cövhərinin miqdarı yüksəlir və azot balansı saxlanılır. Lakin böyrəküstü vəzinin katabolizm hormonlarının ifraz olunmasının yüksəlməsi şəraitində və ya insulin hormonun sekresiyasının çatışmazlığı zamanı, həmçinin aclıq zamanı və ya hərəkətin məcburi məhdudlaşdırılması zamanı orqanizmdən xaric olan azotun miqdarı, daxil olan azotdan çox olur Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|