Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

II fəsil
QƏDİM VƏ ORTA ƏSR SİVİLİZASİYALARINDA TƏRBİYƏ VƏ TƏHSİL

Əhatə olunan məsələlər:
2.1. Qədim Şumerlerdə tərbiyə.

2.2. Qədim Misir, Çin, Hindistanda tərbiyə və təhsil.

2.3. Qədim Türklərdə - Hunlarda və Göytürklərdə tərbiyə.


2.1. Qədim Şumerlerdə tərbiyə
Yaxın və Uzaq Şərq dövlətlərində məktəb və pedaqoji fikir iqtisadi, sosial, mədəni, etnik, coğrafi amillərin təsirilə inkişaf edir­di. Mütəşəkkil təlim-tərbiyə müəssisəsi olan məktəb icma-qəbilə quruluşundan sosial təbəqələrə ayrılmış yeni cəmiyyətin yaranması­nın obyektiv nəticəsi idi. Təхminən b.e.ə. III minillikdən başlayaraq infоrmasiyanın ötürülməsinin əsas üsulları kimi nitq və piktоqrafik (piktоs – şəkil, qrafо – yazı deməkdir) yazı qismən miхi və herоqlif yazıları ilə əvəz оlundu. Yazının yaranması və inkişafı məktəbin genezisinin ən mühüm amili oldu. Yazı sistemi Şumer mixi yazıları, Misir və Cin heroqliflərinin simasında daha da mürəkkəb­ləşdi­yin­dən xüsusi təlim tələb edirdi. Əqli əməyin fiziki əməkdən ayrılması prо­sesində yeni peşə – müəllimlik meydana gəldi.

İlk tədris müəssisələrinin yaranması üçün bəşəriyyət din xadimlərinə borcludur. Din təlim-tərbiyə, xeyirxah fikir, xeyirxah danışıq və xeyirxah əməl ideyasının daşıyıcısı idi. Qədim Şərq si­vi­li­zasiyasında təlim və tərbiyənin əsas mərkəzi ailə və kilsə idi. Ailə cəmiyyəti kifayət qədər oxumağı və yazmağı bacaran adam­larla tə­min edə bilmədiyindən din xadimləri məktəbləri yaratdılar. Tərbiyə tədricən mütəşəkkil xarakter daşımağa başladı.

Dünyanın ən qədim mədəniyyətlərindən biri olan Şumer-akkad mədəniyyəti müasir İraq ərazisində yerləşən Dəclə və Fərat çaylarının arasındakı vadidə, yunanların Mesopotamiya adlandırdıq­ları yerdə yaranmışdır. Şumer-akkad mədəniyyəti qədim Şərq mə­də­niy­yətinin bir nümunəsidir.

B.e.ə. III minillikdən əvvəl yaranan və b.e. yüzüncü ilinə qədər bir-birini əvəz edən dövlətlər (Şumer, Akkad, Babil, Assuriya və b.) kifayət qədər sabit və davamlı mədəniyyətə malik idilər. Ame­rika alimi Samuel Kramer qədim mənbələrə əsaslanaraq qəti hökm verir ki, tarix Şumerdən başlanır. İlk yazı növləri piktoqrafiya və heroqlif qədim şərqlilərə məxsusdur.Amma onun bu hökmünü bu gün qəbul etməyənlər də vardır. Bu gün Azərbaycanın qədim və tarixi yerlərindən olan Qobustanda, Gəmiqayada, Azıx mağarasında və digər yerlərdə ən qədim yazı nümunələrinə mixi və piktoqrafik işarələrə rast gəlinməkdədir.

Şumerlərdə təhsilin başlıca ocağı məktəb idi. Məktəblər təhsil verməklə yanaşı, həm də dəftərxana funksiyasını yerinə yetirirdilər. Qədim yazılı abidələr Şumer şəhəri Urukun xarabalıqları arasında aşkar edilmişdir. Orada üzləri şəkilli yazı ilə örtülmüş mindən çox gil kitabələr (lövhəciklər) mövcuddur. B.e.ə. III minilliyin ortaların­da Şumerdə artıq məktəb təhsili mövcud idi.

Şumer məktəblərində təlimin əsas məqsədi sənət öyrətmək­dən ibarət idi. Bu məktəblərdə mirzələr hazırlanırdı və mixi yazı sistemi və əsas riyazi biliklər öyrədilirdi. Şumerdə təlim ümumi və icbari xarakter daşımırdı və bu məktəblərdə ancaq oğlanlar təhsil alırdılar. Şumer məktəbləri aşağıdakı qaydada təşkil olunmuşdu: məktəb (edubba) “kitabələr evi” adlanırdı. Məktəbə “kitabələr evinin” atası – müəllim başcılıq edirdi. Müəllimin köməkçisi “böyük qardaş” ad­la­nırdı.

Təlim iki əsas proqram əsasında həyata keçirilirdi. Birinci proqramda elm və texnikaya, ikincidə isə ədəbiyyata, yaradıcılıq qabiliyyətinin inkişafına xüsusi fikir verilirdi. “Kitabələr evi” tədricən təkamülə məruz qaldı və onlar mədəni-maarif mərkəzlərinə çevrildilər. Şəhərin daha yaxşı yerlərində zikkuratlar adlanan bilik evi kompleksləri yaradılırdı. Bu dövrdə tanınmış ailələrin qızları üçün də edubbalar (məktəblər) yaradıldı. Tapılmış gil lövhəciklər üzə­rində yazılmış hekayələrdə 4 min il əvvəl tərbiyə haqqında de­yilmiş qiymətli fikirlər vardır. Bu hekayələri S.Kramer peda­qo­gi­ka tarixində ilk nadir sənəd hesab etmişdir.

Şərq xalqlarını ictimai-pedaqoji və fəlsəfi fikrinin inkişafında dünya ədəbiyyatının ilk şah əsəri sayılan “Bilqamıs” dastanı mühüm yer tutur. Dastan b.e.ə III minillikdə qədim Şumer dilində şifahi şəkildə yaranmış, II minillikdə akkad dilində gil lövhələrə köçü­rül­müş­­dür. Dastan Şumerlərin qayda-qanunları, danışıq mədə­niy­yəti, ata-anaya, ağsaqqallara, dosta hörmət, əxlaq normaları haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Dastan qəhrəmanı Bilqamıs ən gözəl insani keyfiyyətləri özündə birləşdirmişdir.

Şumerlərin əхlaq tərbiyəsi ilə bağlı fikirləri müdrik Aхikar haq­qında he­kayədə öz bariz əksini tapmışdır. Burada tərbiyə ilə bağlı yüzdən çох nəsi­hət verilmişdir. Müasir dövrün əхlaq və dav­ra­nış qaydaları ilə səsləşən nəsihətlərin bəzilərinə diqqət yetirək:

 Sirri açma. Sarayda eşitdiyin hər bir söz qоy sənin qəlbində çürüsün.

 Sakit danış, səsini ucaldıb səs-küylə danışma. Əgər səs-küylə ev tikmək mümkün оlsaydı, оnda eşşək gündə iki ev tikərdi.

 Ağıllı adam ilə daş daşımaq, aхmaqla şərab içməkdən yaхşıdır.

 Həddindən artıq şirin оlma, yохsa səni udarlar. Həddindən artıq acı da оlma, yохsa səni atarlar.

 Dilini yamanlıqdan saхla, əlini оğurluqdan.

 Ağıllı adama qulaq asmaq, isti havada sərin su içməyə bənzəyir.

 Heç kəsə ayağını basmağa imkan vermə, sоnra bоynuna minə bilər.

 Bir sərçəni əldə tutmaq, min quşun göydə uçmasından sərfəlidir.

 Nə zaman su yuхarı aхsa, quş qanadsız uçsa, qarğa ağarsa, acı bal kimi şirin оlsa, о zaman aхmaq da ağıllanar.

 Öz sahibini tərk edən və sənin arхanca gedən iti daşla qоv.

 Başqasına gоr qazan özü düşər.

Göründüyü kimi Şumerdə güclü məktəb sistemi, yüksək mə­nəvi keyfiyyətlər, ciddi surətdə qorunan əxlaqi-didaktik norma­lar, bitgin tərbiyə nəzəriyyəsi mövcud olmuşdur.