Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm haqqında elm
- Elm və elmşünaslıq
|
Elm və elmşünaslıq
229 ancaq alimlərin şəxsi təşəbbüsləri ilə dünyəvi xarakterli tədqiqatlar aparılmışdır. Əslində orta əsrlər dövründə Avropada da elm dinin himayəsində, daha doğrusu, himayəsində olmasa da, nəzarəti çərçivəsində olmuşdur. Bü- tün Qərb universitetləri kilsənin nəzdində fəaliyyət göstərmiş teoloji təmə- lə bağlı olmuş və ancaq kilsədən ayrıldıqdan sonra öz dünyəvi funksiyala- rını azad surətdə yerinə yetirə bilmişlər. İslam dünyasında isə saray və din ayrı olmadığından, elm və təhsil ikiqat tabeçilik şəraitində mövcud olmuş və burada himayə amili elmin gələcək müstəqilliyinin də qarşısını almış- dır. XI əsrdə böyük maarifçilik fəaliyyəti göstərən Nizamülmülk Bağdadda və digər şəhərlərdə Nizamiyyə mədrəsələri açdırır. Lakin dövlətçilik ma- raqları ilə dini təriqətçilik maraqları arasında fərqlər burada da özünü gös- tərir. Bu mədrəsələrin açılması əsasən Nizamülmülkün adı ilə bağlansa da, əslində onun arxasında dövlət başçısının iradəsi dayanırdı. Mədrəsələrin məqsəd və funksiyalarına münasibətdəki fərq, məsələn, belə bir hadisədə özünü əyani surətdə göstərir. Məlikşah Nizamülmülkün də meylli olduğu təriqətçilik təsirlərindən qəzəblənərək Bağdaddakı Nizamiyyə mədrəsəsi- nin rəisinə göndərdiyi məktubda yazırdı: “Nizamiyyə mədrəsəsi məzhəb münaqişələri üçün deyil, elmi inkişaf etdirmək üçündür”. 2 1
şaf etdirmək üçün”! Bu, çox əlamətdardır. Din xadimlərindən fərqli olaraq, Məlikşah məhz elmi inkişaf etdirmək istəyirmiş. Nə üçün, kimin üçün? Bax, o dövrün mənbələrində bu suala cavab tapmaq elə də asan iş deyil. Məsələn, elə həmin Nizamülmülkün yazdığı “Siyasətnamə” əsərində döv- lət maraqlarından, onun idarə olunmasının çox müxtəlif istiqamətlərindən bəhs edilərkən, bəzən ən xırda məsələlər də önə çəkildiyi halda, elmlə bağ- lı demək olar ki, heç nə deyilmir. Yalnız “Padşahın öz işləri barəsində alim və hikmət sahibləri ilə məşvərət etməsi haqqında” adlanan on səkkizinci fəsildə alimlər haqqında bir neçə fikir söylənir və bu da ancaq şaha məslə- hət verilməsi ilə əlaqədar olaraq. 2 2
sarayın hüdudundan o tərəfə çıxa bilmir, elmə cəmiyyət miqyasında bir hadisə kimi baxılmır. Dövrünün ən böyük elm adamlarından biri olan Nəsirəddin Tusi də
1 Osman Turan. Səlcuqlar tarixi və türk-islam mədəniyyəti. Ankara, 1965, s. 233 – Bax: R.Sultanov. Nizamülmülkün həyat və fəaliyyəti haqqında // Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə Nizamülmülk. Siyasətnamə. Bakı, Elm, 1987, s. 13. 2 Bax: Nizamülmülk. Siyasətnamə, s. 91-92. Elm haqqında elm
230
elmi hikmətin və mərifətin tərkib hissəsi kimi təqdim edir. O yazırdı: “Mə- rifət sahibləri arasında hər şeyi olduğu kimi dərk etməyə, hər işi lazımi ki- mi yerinə yetirməyə hikmət deyilir; bunun nəticəsində insanın mənəviyyatı mümkün qədər təkmilləşməli, arzu olunan səviyyəyə yüksəlməlidir. Belə olduqda hikmət iki yerə bölünməlidir: biri – elm, o biri – əməl”. 2 1 Lakin burada “elm” anlayışı çox geniş mənada götürülür: “elm – varlıqların həqi- qətən necə olduğunu düzgün təsəvvür etmək, insanın yaradıcı ağlı, nəfsi- əmr və sağlam düşüncəsi dairəsində onun xüsusiyyət və keyfiyyətlərini kəşf etməkdir”. 2 2 N.Tusi təsnifatında “elm” anlayışının müasir anlamına uyğun gələn isə “nəzəri hikmətdir”. Belə ki, Tusiyə görə, elm iki növ olur ki, birincisinə nəzəri hikmət, ikincisinə əməli hikmət deyilir. 2 3 A.Rzayevin yazdığı kimi, “Tusinin elmlər təsnifatı öz əhatəliliyi, dərinliyi və miqyası etibarilə diqqəti cəlb edir... Tusi XIII əsrdə orijinal təsnifat sistemi yaratmış, özündən əvvəlki filosofların təsnifatını genişləndirmək və dəqiqləşdirmək yolunda mühüm addım atmışdır”. 2 4 N.Tusinin elmə baxışlarının formalaşmasında şübhəsiz ki, əl-Fərabi, Biruni və İbn Sinanın böyük təsiri olmuşdur. Biruni nəinki böyük elm ada- mı olaraq astronomiyada, riyaziyyatda misilsiz xidmətlər göstərmiş, eyni zamanda elm tarixinə dair də əsərlər qoyub getmişdir. Çoxları elm tarixinin Yeni Dövrdə formalaşdığını və müstəqil fənn kimi məhz XX əsrin hadisəsi olduğunu zənn edir. Amma Biruninin irsi ilə tanış olduqda biz, bir tərəfdən, elm tarixi nümunələri ilə tanış olur, digər tərəfdən, elmə tarixi münasibətin metodoloji əsaslarının da elə o vaxtdan qoyulduğunun şahidi oluruq. 2 5
öyrənilməsi, sosial proseslərin elmi təhlili sahəsində ilk fundamental əsər məhz Biruni tərəfindən yazılmışdır. 2 6
qaldırılması isə İbn Xəldunun xidmətidir.
1 Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi-Nasiri, 2002, s. 50. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada, s. 51. 4 A.Rzayev. Nəsirəddin Tusidə elmlərin təsnifatı // Azərbaycan EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1999, № 2, s. 99. 5 Б.А.Розенфельд, М.М. Рожанская, З.К.Соколовская. Абу-р-Райхан Бируни. М., Наука, 1973; П.Г.Булгаков, Б.А.Розенфельд, А.А.Ахмадов. Мухаммад ал-Хорезми. М., Наука, 1983; 6 Абу Рейхан Бируни. Индия. М., Ладомир, 1995; Абу Райхан Бируни. Избранные произведения. Т.1. Ташкент: Изд. АН УзССР, 1957. Elm və elmşünaslıq
231 “Qabusnamə”də sənət “peşə və elm”, – deyə iki yerə bölünür. Am- ma ən maraqlısı budur ki, onların öz aralarında müxtəlif kombinasiyaların mümkünlüyü nəzərə alınır və üç mümkün variant göstərilir: “...Hansı sənət olur-olsun, üç yerə bölünür: ya peşəyə aid olan elm, ya elmə aid olan peşə, ya ağıl işlətməklə əmələ gələn peşə”. 2 1
verilmiş olsa da, hətta müasir dövr üçün də çox maraqlı və əhəmiyyətlidir. Çünki Yeni Dövr fəlsəfəsində, Aristotel bölgüsündə olduğu kimi, elm və sənət ayrılır və onların kəsişmə zolaqları, ortaq fəaliyyət sahələri tədqiqata cəlb olunmur. Daha sonra bu bölgülər diferensiallaşır və hər bölmə özü təkrar bölünür: “Peşə ilə əlaqədar olan elmlər: tibb, nücum, həndəsə, yer ölçmək, poeziya və s. Elmlə əlaqədar olan peşələr: musiqişünaslıq, baytarlıq və s.”. 2 2 Bizə təəccüblü gələn, məsələn, poeziyanın da bu təsnifata daxil edilməsidir. Qalan bölgülər çox məntiqlidir və o dövrdə elmin əsasən praktika ilə sıx surətdə bağlı başa düşülməsi sxolastika ilə müqayisədə tamamilə fərqli bir dünyagörüşün ifadəsi idi. Bu əsərdə elm o dərəcədə praktiki başa düşülür ki, o, hətta peşələrdən biri kimi təqdim edilir. Yəni o dövrdə (X əsrə qədər) İran ərazisində elm artıq ayrıca bir ixtisas sahəsi olmaqdan əlavə, ayrıca bir peşə sahəsi kimi də mövcud imiş. Maraqlıdır ki, elm peşəsi üçün səciyyəvi olan əlamətlər sırasında “əzbərləmə, təkrarlama, keçmiş təcrübənin ardıcıl olaraq öyrənilməsi, tədqiqatçılıq, sirlərin açılması” kimi şərtlər sadalanır. 2 3
Bu əsər bir islam ölkəsində qələmə alınsa da, daha çox dünyəvi sə- ciyyə daşıyır. “Qabusnamə” əslində islamaqədərki mentalitetlə islam qay- dalarının birləşməsinin ifadəsidir. Bununla belə, elmə və onunla bağlı pe- şələrə üstünlük verilməsi islami dünyagörüşünü də ifadə etdiyindən elmə pozitiv və hətta praqmatik müstəvidə baxılması tamamilə qanunauyğun- dur.
Xristianlıq isə elə bir məkanda yaranmışdı ki, oradakı insanları cə- halətdən həqiqətə yüksəltmək missiyasını üzərinə götürsə də, daha yüksək sivilizasiya şəraitinə transfer üçün münasib deyildi. Lakin tarixdə misli görünməmiş bir ədalətsizlik baş verdi. Daha möhtəşəm bir ideyanın zirvəsində dayanan bir xalq bir siyasi hökmün qur- banı oldu. Cəhalət dünyası üçün nəzərdə tutulmuş, mifik təfəkkürdən hələ
1 Qabusnamə, Bakı, Şərq-Qərb, 2006, s. 123. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada, s. 124. Elm haqqında elm
232
bir o qədər də fərqlənməyən, insanları ancaq möcüzələrlə heyrətləndirmə- yə çalışan bir dini dünyagörüşü, dibin qaranlığından işığa doğru, həqiqətə doğru təzəcə başlanan kiçicik bir hərəkat möhtəşəm bir ideyanın zirvəsin- dən enməkdə olan, öz süqutunu yaşayan amma hər halda hələ tam süquta uğramamış bir sivilizasiya ilə qarşılaşdı. Roma imperatorunun hökmü ilə xristianlıq böyük imperiyanın rəsmi dini kimi qəbul olundu və imperiyanın çökməsini sürətləndirən mühüm ha- disələrdən birinə çevrildi. Axı, Roma imperiyası böyük yunan mədəniyyəti və fəlsəfəsi üzərində bərqərar olmuşdu. Bəşər tarixinin ən böyük nailiy- yətlərindən biri olan klassik yunan fəlsəfəsinin romalılar tərəfindən mə- nimsənilə və dəyərləndirilə bilməməsi, mənəvi həyatda boşluq yaranması və bu boşluğu doldurmaq üçün axtarış apararkən xristianlıqla üzləşməsi ta- rixin gedişatında sivilizasiya kontekstində böyük bir enişin başlanğıcını qoydu. Mənəvi dəyərlər kontekstində bir yüksəliş üçün təməl olan xristian- lıq maddi mədəniyyət, elm və, sivilizasiya üçün bir eniş, tənəzzül vəd edə bilərdi. Çünki xristianlığın prinsipləri elmin və sivilizasiyanın meyarları ilə uzlaşmırdı. Düzdür, Qərb dünyasında bu faktın üzərindən sükutla keçilir, yunan sivilizasiyasının dağılması əvvəlcə Roma imperiyasındakı fərqli pri- oritetlər, sonra isə xristianlığın qəbul edilməsindən irəli gələn uyğunsuzluq kontekstində nadir hallarda nəzərdən keçirilir. Lakin bunu xristianlar bil- məmiş deyillər və çox vaxt sətiraltı və ya elə-belə, yeri gəlmişkən qeyd edirlər. Məsələn, Con Bernal İslam ölkələrində elmin inkişafını məhdud- laşdıran hadisə kimi dini amili önə çəkərkən, istər-istəməz yunan-xristian uyğunsuzluğunu da yada salır. 2 1
və onu ehtiva edə bilməz. Amma bununla belə, islamda və xristianlıqda el- mə münasibət açıq-aşkar şəkildə fərqlidir və onların elmə münasibətləri mütləq fərqləndirilməlidir. İdeoloji yön yaddan çıxanda bunu Qərb tədqi- qatçıları özləri də etiraf edirlər. Məsələn, Con Bernal yazır ki, islamın hətta dini rəhbərləri də elmə, qədim yunanların hikmətinə maraq göstərirdilər, çünki bu, Qurana zidd deyildi. 2 2
şünə daha çox uyğun gəlirdi. Elə həmin C.Bernalın fikrinə görə, yunanlar qədim Şərq elmi biliklərinə yiyələndikləri kimi, ərəblər də yunan bilikləri- ni inkişaf etdirirdilər. “Ərəb alimlərinin bilik xəzinəsinə müstəqil töh-
1 Дж. Бернал. Наука в истории общества, М., Изд-во ИЛ, 1956, s. 163. 2 Yenə orada, s. 161. Elm və elmşünaslıq
233 fələrinə gəlincə, onun həqiqi dəyərini vermək çox çətindir”. 2 1
lam alimləri yunanların qədim əfsanələrini atır və antik irsdən ancaq elmi dəyərə malik olan bilikləri götürürdülər. Bundan əlavə, onlar yunan mənbələrinə tənqidi yanaşırdılar və onların mühakimələrinin rasionalizmi ancaq müasir elmlə müqayisə oluna bilər. 2 2
işini görür və Bernal da əksər Qərb ideoloqları kimi islam dünyasında el- min inkişafının qızıl dövrü olan VII-XI əsrlərdən sonra bu inkişafın tamamilə dondurulduğunu və hətta bundan sonra heç vaxt belə bir çiçəklənmə dövrü yaşaya bilməyəcəklərini iddia edir. 2 3
Maraqlıdır ki, Con Bernal orta əsrlər islam elminə əsasən obyektiv qiymət versə də, islam dünyasının gələcəyinə münasibətdə çox bədbin bir mövqe tutur. Əlbəttə, bununla bağlı mübahisə də etmək olar. Amma önəm- li olan odur ki, tarixi faktlar təhrif olunmasın. Halbuki, Qərb ideoloqları əksər hallarda bu faktları məqsədyönlü surətdə yozmağa çalışır və nəticədə təhrif edirlər. Orta əsrlərdə fəlsəfi fikir, bir tərəfdən, dini dünyagörüşü, digər tərəf- dən də, elmin fəlsəfədən ayrılması kontekstində inkişaf edirdi. İslam dün- yasında da belə idi. Daha çox dinə və mənəviyyata əsaslanan kəlam və su- fizmlə yanaşı, platonçuluq və aristotelizmə söykənən fəlsəfə elmi dünya- görüşünün metodoloji əsası kimi də inkişaf edirdi. Mənsur Həllac, əl-Qə- zali, Əbu Həfs Sührəvərdi, Mövlana, İbn Ərəbi ilə yanaşı, Fərabi, Biruni, İbn Sina, N.Tusi kimi filosofların fəaliyyəti o dövrdə fəlsəfənin təkcə dinlə deyil, elmlə də sıx bağlı olduğuna dəlalət edir. Təsadüfi deyildir ki, bu dövr bir çox tədqiqatçılar tərəfindən İntibah kimi dəyərləndirilir. A.Koyre yazır: «Ərəb dünyası özünü ellin dünyasının varisi və davamçısı hesab edir. Və bu tamamilə ədalətli iddiadır; belə ki, ərəblərin parlaq və zəngin orta əsr sivilizasiyası sözün tam mənasında ellin sivilizasiyasını mənimsə- miş və inkişaf etdirmişdir. Əslində bu orta əsrlər yox, İntibahdır (kursiv mənimdir – S.X.). Məhz buna görə də o, latın nadanlığının əksinə olaraq oynadığı müəllim rolunu çox yüksək səviyyədə ifa etmişdir». 2 4 Daha sonra Koyre ərəb-islam sivilizasiyasının tezliklə öz missiyasını Qərbə ötürərək kənara çəkilməsinin səbəblərini izah etməyə çalışır. Lakin, görünür, «ərəb
1 Yenə orada. 2 Yenə orada, s. 161-162. 3 Yenə orada, s. 169. 4 А.Койре. Очерки истории философской мысли. М., 1985, c. 53-54. Elm haqqında elm
234
sivilizasiyası» adlandırdığı hadisənin əsas hərəkətverici qüvvələrini düz- gün anlaya bilmədiyinə görə, onun süqutunun səbəblərini də səhv izah edir. «İslam» və «ərəb» məfhumlarının nə qədər fərqli olduğunu və orta əsrlər «ərəb» sivilizasiyasının əslində təkcə ərəblər tərəfindən deyil, bəlkə daha çox dərəcədə islam dininə qulluq edən türklər, farslar və digər millət- lər tərəfindən yaradıldığını bilmədiyindəndir ki, bu sivilizasiyasının süqu- tunu türk qılıncı ilə, türklərin və monqolların müdaxiləsi ilə izah etməyə çalışır.
2 1 Bəli, fəlsəfənin dini-ehkamçı qolunu deyil, elmi-metodoloji qolunu və riyaziyyatı, təbiətşünaslığı, təbabəti inkişaf etdirənlərin və bununla da sivilizasiyanın dünyagörüşü təməlini yaradanların məhz türk olduqlarını bilsə idi, A.Koyre, əlbəttə, belə yazmazdı. Zira həmin Koyre başqa bir yerdə Fərabini ən az öyrənilmiş ən böyük islam filosofu adlandı- rır. 2
Eyni səhvi bilərəkdən və ya bilməyərəkdən məşhur fransız ideoloqu Ernest Renan buraxır. O, Avropa Renessansında orta əsrlər islam mədəniyyətinin və elminin rolunu nəinki azaldır, hətta heçə endirməyə çalışır: “Ərəb elmi və fəlsəfəsi yunan elm və fəlsəfəsinin səriştəsiz tərcüməsindən başqa bir şey deyildi. Yunanıstanın özü canlandıqdan sonra, bu solğun tərcümələr öz əhəmiyyətini itirdilər”. 2 3
söhbəti etnik-irqi müstəviyə keçirir. Lakin o, ərəb və islamın fərqini nəzərə alsa da, bu fərqin ağırlıq mərkəzində dayanan türkləri nə üçünsə “yaddan çıxarır”: “Təhlil göstərir ki, əslində bu ərəb elmində ərəblik heç nə yox imiş. Onun mahiyyəti xalis yunan mənşəlidir. onu yaradanların arasında bir nəfər də olsun xalis semit olmamışdır: onlar ərəbcə yazmış ispanlar və farslar idi”. 2 4
özünü açıq-aşkar göstərir. Əvvəla, o dövrdə islam elminin ən böyük nümayəndələri ispan və ya fars yox, türk mənşəli idilər. Belə ki, astronomiya, təbabət, riyaziyyat və təbiətşünaslığın yenidən dirçəldilməsi və yeni keyfiyyətli mərhələyə qaldırılması Fərabi, Biruni, İbn Sina, Ömər Xəyyam, Uluqbəy, Nəsirəddin Tusi kimi böyük türk mütəfəkkirlərin adı ilə bağlı deyildimi? Digər tərəfdən, elm tarixçilərinin artıq çoxdan isbat etdiyi bir faktı: Rocer Bekonun (1214-1294) “Opus majus” əsərinin İbn
1 Yenə orada, s. 54. 2 Yenə orada, s. 58. 3 Э. Ренан. Участие семитических народов в истории цивилизации //Собрание сочинений Эрнеста Ренана в двенадцати томах. Т. 5, Киев, 1904, c. 112. 4 Yenə orada Elm və elmşünaslıq
235 Heysəmin (965-1039) “Optika”sından köçürmə olduğu faktını 2 1
alsaq, E.Renanın aşağıdakı fikrinin nə dərəcədə gülünc göründüyü üzə çıxar: “Rocer Bekonun bircə səhifəsi bütün bu ikinci əldən gələn elmə nisbətən daha həqiqi elmi ruha malikdir”. 2 2 İslam aləmində əldə olunmuş elmi nailiyyətlərə biz özümüz vax- tında sahib çıxa bilmədiyimizə görə, qərblilər onların çoxunu mənimsəmiş, öz adı ilə elm tarixinə daxil etmişlər. Belə faktlar çoxdur. Məsələn, iqtisadi tarixin, sosiologiyanın, tarix fəlsəfəsinin, sivilizasiya (umran) təliminin ya- radılması Avropada müxtəlif şəxslərin, müvafiq olaraq, Jan Batist Viko, Monteskyö, O.Kont, K.Marks, A.Toynbi və s.-in adı ilə bağlandığı halda, bütün bu elm sahələrinin əsası hələ XIV əsrdə İbn Xəldun tərəfindən qo- yulmuşdur. Yaxşı ki, bəzi obyektiv Qərb tədqiqatçıları özləri də bunu eti- raf edirlər. Con Bernal yazır: “İbn Xəldun, Viko və Marksı qabaqlayaraq, özünün tarix üzrə traktatını iqtisadi cəhətdən təyin olunan ictimai inkişaf haqqında müqəddimə ilə başlamışdır”. 2 3
Michael Servitus tərəfindən tapıldığı zənn edilsə də, ondan 300 il əvvəl bu hadisəni müsəlman-türk alimi İbn Nəfis (1208-1288) müəyyənləşdirmiş və ürəyin bütün hissələrini və fəaliyyətini öz əsərində təsvir etmişdir”, yaxud “anesteziya 1850-ci ildə Junken tərəfindən tapılıb deyilsə də, tarixdən məlumdur ki, Sabit ibn Kurra (835-902) hələ o vaxt Harran Universitetində bu sahədə təcrübələr aparmış və ciddi nəticələr əldə etmişdir. 2 4
Daha bir misal: kimya tarixçiləri qızıl və gümüşün emalının dəqiq təsvirini iki şəxsin (İbn Həyyan və Böyük Albertin) adı ilə bağlayırlar. 2 5
VIII əsrdə yaşamış Cabir ibn Həyyan və XIII əsrdə yaşamış Böyük Albertin bərabərləşdirilməsi və aralarındakı böyük zaman fərqinə məhəl qoyulmaması da bu qəbildən olan faktlardandır. Qərbin elm və fəlsəfə tarixçiləri ərəb ölkələrində elm və maarifin inkişafını IX əsrdə xəlifə Məmunun dövründə qədim yunan əlyazmalarının tərcümə olunması ilə əlaqələndirirlər. Yəni burada islam dininin yaranması və insanları elmə dəvət etməsi yox, antik elmi mənbələrə açılan pəncərə
1 Bax, məs.: Abdüs-Salam. İdealler və gerçekler, İstanbul, Yeni Asya Yayınları, 1991 // Elm adamları elm haqqında, s. 29; М.Льоцци. История физики. М., Мир, 1970, с. 33. 2 Б.А.Розенфельд, М.М. Рожанская, З.К.Соколовская. Абу-р-Райхан Бируни. М., Наука, 1973, с. 112. 3 Дж.Бернал. Наука в истории общества, с. 544. 4 www.maranki.com/48_Detoks-Neden-Bu-Kadar-Onemli-.html 5 Ф.Сабадвари, А. Робинсон. История аналитической химии, М., «Мир», 1984, с. 24. Elm haqqında elm
236
önə çəkilir. Halbuki, artıq VIII əsrdə islam dünyasında bir sıra elm sahələri üzrə böyük uğurlar əldə edilmişdi. Kimya sahəsində mühüm tədqiqatlar aparmış İmam Cəfər Sadiqin tələbəsi Cabir ibn Həyyan (721-808) fizika, kimya, əczaçılıq sahələrində böyük uğurlar əldə etmiş və əslində müasir kimyanın əsasını qoymuşdur. 2 1 Müasir elmdə “atomla əlaqəli ilk tədqiqatların ingilis fiziki Con Dal- ton (1766-1844) tərəfindən aparıldığı, uran nüvəsinin parçalanması fikrinin isə alman kimyaçısı 1 Otto Hahn (1879-1968) tərəfindən irəli sürüldüyü fikri yayılmışdır. Halbuki onlardan 1000 il öncə yaşamış Cabir ibn Həyyan maddələrin atom quruluşunu göstərən dəlillər gətirərək, müəyyən kütləli maddələrin ancaq müəyyən kütlələrlə reaksiyaya girdiyini söyləmişdir. O, atom haqqında ancaq neçə əsrlər sonra başa düşüləcək bu sözləri söyləmiş- dir: “Maddənin ən kiçik parçası olan "əl-cüz'ü lə yətəcəzzə"də (bölünmə- yən hissədə – atom) böyük bir enerji vardır. Yunan alimlərinin söylədiyi kimi, bunun parçalanamamasını demək olmaz. Atom parçalana bilər. Par- çalananda da elə böyük bir güç yaranır ki, bir anda Bağdadın altını üstünə çevirə bilər. Bu, Allah Təalanın qüdrət nişanıdır.” 2 2 Amma orta əsrlərdə islam alimlərinin dünya elminə verdikləri töhfə- nin necə böyük olduğu və bütövlükdə müasir mənada elmin formalaşma- sında təməl rolunu oynadığı bəzi Qərb tədqiqatçılarının öz fikirlərində da- ha arqumentli şəkildə əksini tapmışdır. Fransız elm tarixçiləri A.Daan-Dal- mediko və J.Peyffer yazırlar: “Uzun bir müddət ərzində Qərbdə elmin inki- şaf tarixinə təhrif olunmuş bir münasibət bəslənmişdir; guya yunan möcü- zəsindən sonra davam edən 10 əsrlik nadanlıq və ellin fikrinin nəzəri uğur- larının unudulması dövrü birdən-birə İntibahla əvəz olunmuş və o da müasir elmin yaranmasına gətirmişdir.” 2 3
göstərirlər ki, əslində burada düz olan Qərbdə həqiqətən nadanlıq dövrü- nün yaşanmasıdır; bu vaxt Fransada hələ də barmaqla sayırdılar. Amma XI əsrdən başlayaraq avropalılar Siciliya və İspaniyada bərqərar olan ərəb mə- dəniyətini və elmini tədricən mənimsəmiş və onların yenidən dirçəlmə-
1 İ. al-Faruqi and L.Lamya al-Faruqi. The Cultural Atlas of Islam, New York, 1986, p. 328. 2 Ebu Musa Cabir ibn Hayyan // http://tr.wikipedia.org/wiki/Ebu_Musa_C% C3% A2bir_bin_Hayyan 3 A.Даан-Дальмедико, Ж.Пейффер. Пути и лабиринты. Очерки по истории математики. М., «Мир», 1986, c. 30. |