ƏZİzxan tanriverdi
vəqti munı maηa çevirəsiz, yiyəm”; “...dün burcığında
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr
- Zaman budaq cümləsi
|
vəqti munı maηa çevirəsiz, yiyəm”; “...dün burcığında Qazan bəgiη ordısına gəldi”; “Oğuz zəmanında bir yigit ki, evlənsə, ox atardı”... − feli sifət tərkibləri ilə: “Bu halları gördügində Qazanın qara qıyma gözləri qan-yaş toldı”; “Beyrək yayı gördügində yoldaşların andı, ağladı”... “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 339
feli bağlama tərkibləri ilə: “Ağam Beyrək gedəli yayladım yoq”; “Ox atanda mən səniη oxıηı yarmadımmı?”; “...hər kişi sözin söylədikdə sən orada turasan, ögyəsən”; “Köpəkləri göri- cək qasqas güldi”... Müşahidələr göstərir ki, “Kitab”ın dilində zaman zərfləri, I növ təyini söz birləşmələri və feli bağlama tərkibləri ilə ifadə olunan zaman zərflikləri üstün mövqedə çıxış edir. TƏKTƏRKİBLİ CÜMLƏLƏRDƏ ZAMAN ANLAYIŞININ İFADƏSİ Bəllidir ki, baş üzvlərdən yalnız biri əsasında formalaşan tək- tərkibli cümlələr iki yerə bölünür: xəbər qütbü əsasında forma- laşan qeyri-müəyyən şəxsli, ümumi şəxsli və şəxssiz cümlələr; mübtəda qütbü əsasında formalaşan adlıq cümlə. Bu tip cümlələr- də zaman anlayışının ifadəsini “Kitab”ın dili kontekstində nəzər- dən keçirək.
Müasir dilimizdə tam formalaşmış vəziyyətdə olan bu tip cümlələrdən kifayət qədər bəhs olunub. Hətta belə cümlələrin xə- bərlərinin hansı zamanda olması da dəqiqləşdirilib: “Qeyri-müəy- yən şəxsli cümlələrin xəbəri xəbər formasının III şəxs cəmində, əksərən indiki və qeyri-qəti gələcək zamanlarda, bəzən də şühudi keçmişdə, qəti gələcək zamanda olur...” 1 . “Kitab”ın dilindəki qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin xəbərləri daha çox şühudi keç- miş zamandadır. Bu da, heç şübhəsiz ki, “Dastan” poetikası, təhki- yəçi dili ilə bağlıdır: “Qazanıη ayağına düşdilər, suçların dilədilər, əlin öpdilər; “Beyrəgiη ölüsin-dirisin bilmədilər”; “Bir yazın, bir güzin buğayla buğrayı savaşdırarlardı”... “Kitab”ın dilində xəbəri
1 Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2000, səh.178. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 340
nəqli keçmiş zamanda olan qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrə də təsadüf olunur: “Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmüşlər...” Bu tip cümlələrə tarixi-linqvistik prizmadan yanaşan N.Cəfərov maraqlı mülahizələr irəli sürür: “Kitabi-Dədə Qorqud”un sintaktik siste- mində qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin mövqeyi həm struktur- qrammatik, həm də funksional-üslubi amillərlə müəyyən olunur ki, bütün bunlar da abidənin təşəkkül tapdığı dövrün ədəbi dil təmayülünü əks etdirir” 1 . Ümumi şəxsli cümlələrdə zaman anlayışının ifadəsi Türkoloji ədəbiyyatda bu tip cümlələr əsasən belə səciyyələn- dirilir: xəbər qütbü əsasən formalaşır; xəbəri daha çox ikinci şəxsin təki və üçüncü şəxsin cəmində olur; daha çox atalar sözləri və məsəllərdən, hikmətli sözlərdən ibarət olur; folklor üslubu üçün xarakterikdir... Belə cümlələri “Kitab”ın dili kontekstində nəzərdən keçirək: “Bir tama dirək ururlar, ol tama tayaq olur”; “Qaravaşa ton geyirsəη, qadın olmaz”; “Ata tururkən oğıl əlinmi öpərlər?” “Kitab”ın dili üçün səciyyəvi olan bu tip cümlələrin xəbərlərinin hansı zamanda işlənməsindən asılı olmayaraq onların hər biri ümumi zaman anlayışını ifadə edir.
Xəbər qütbü əsasında formalaşan, daha doğrusu, mübtəda ilə xəbərin sintezi əsasında yaranan şəxssiz cümlələrin xəbəri III şəx- sin təkində olur. Bu cür cümlələrə “Kitab”ın dili müstəvisində diqqət yetirək: “Kafərləriη gözünə qorxu düşdü”; “Bunlar böylə edicək Baybörə bəgin acığı tutdı”. Bu cümlələrin hər ikisinin xə- bərində şühudi keçmiş zaman forması işlənib (-dü, -dı). Digər tə- rəfdən, hər iki şəxssiz cümlənin ümumi semantik yükündə psixo-
1 N.Cəfərov. Cümlənin struktur-semantik təkamülü. Bax: H.Mirzəzadə. Azərbay- can dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.328. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 341
loji halın ifadəsi qabarıq şəkildə görünür. Bir də var ki, şəxssiz cümlələrin ümumi semantik tutumunda psixoloji hal, imkan və gü- man, ətraf mühitdəki hal-vəziyyət və digər mənalar yox, “zaman bildirmə” qabarıq görünsün, zaman anlayışı məhz şəxssiz cümlə ilə ifadə olunsun. Məsələn, “Yaza az qalmışdı”, “Qışın oğlan çağı idi” kimi cümlələrdə zaman anlayışı məhz şəxssiz cümlə ilə ifadə olunur. Bu cür məsələlərdən bəhs edən İ.Tahirov göstərir ki, “za- man bildirən şəxssiz cümlələr ismi xəbərli şəxssiz cümlələrdən ibarət olur. Onların yaranmasında temporal söz və söz birləşmələ- ri iştirak edir. Azərbaycan dilində şəxssiz cümlələrdə xəbərlə tə- səvvür edilən fikir predmetinin, məzmunun indiki zamana aidliyi - dır 4
gələcək zamana aidliyi isə olmaq feli ilə reallaşır...” 1 . Bu xüsusiy- yətlərə cavab verən şəxssiz cümlələr müasir dilimizdə üstün mövqedədir. “Kitab”ın dilində isə belə cümlələrə az rast gəlinir: “Məgər ol gün kafərləriη ağır günləriydi”; “Ol zəmanda bəglərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi”; “Yemə-içmə idi”. Bu cümlələrdə zaman məzmununu reallaşdıran vasitələr əsasən bunlardan ibarətdir: I növ təyini söz birləşməsi (ol gün, ol zəman); III növ təyini söz birləşməsi (kafərləriη ağır günləri); idi (-di) hissəciyi. Bu, bir daha sübut edir ki, zaman bildirən şəxssiz cümlələrdə bir neçə temporallıq vasitəsinin zəncirvari bağlılığı “Kitab”ın dili, eyni zamanda bütün türk dilləri üçün səciyyəvidir.
Mübtəda qütbü əsasında formalaşan adlıq cümlədəki mücər- rəd zamandan bəhs olunarkən, heç şübhəsiz ki, onun indiki za- manla bağlılığı xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. Ən azı ona görə ki, adlıq cümlələrdə ifadə olunan iş və hadisə birbaşa danışıq vaxtı ilə bağlıdır. Burada Q.Kazımovun bir fikri yada düşür: “...adlıq cüm-
1 İ.Tahirov.Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası.Bakı,2007,səh.268. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 342
lələrdə predikativlik intonasiya ilə reallaşan hadisələrin indiki za- manda mövcud olduğunu təsdiq edən sintaktik zaman və sintaktik modallıq əsasında yaranır. Adlıq cümlələr ancaq təsdiq cümlələr- dən ibarət olur. Belə cümlələrdə varlığın mövcudluğu yalnız indiki zaman anlamında təsdiq edilir” 1 . Müəllifin irəli sürdüyü tezislər inandırıcıdır. Yeri gəlmişkən, İ.Tahirov da Q.Kazımovun mövqe- yində dayanır: “Adlıq cümlələr real modallıq və indiki zaman mənası təzahür etdirir... Adlıq cümlələrin semantikasında ümumi mücərrəd zamanın mövcud olması buna bir daha sübutdur. Möv- cudolma həmişə indiki zamanla bağlıdır...” 2 . “Kitab”ın dilinə bu cür fikirlər kontekstində yanaşdıqda bəlli olur ki adlıq cümlələr “Dastan”ın dili üçün o qədər də səciyyəvi olmayıb. Bəzi nümunələrə diqqət yetirək: “Souq-souq sular, çayırlar-çəmən- lər...”; ”Gəlimli-gedimli dünya, Axirət-soη ucı ölümli dünya!” Bu tip cümlələrin hər biri təsviri adlıq cümlələr hesab olunur. Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”dakı bəzi cümlə modelləri işarəedici adlıq cümlələrdən də bəhs etməyə imkan verir. Məsələn, “Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmişlər, uş da nişanı, sultanım!” Bu cümlədəki “uş da nişanı” (bu da nişanı) modeli bütün parametr- lərinə görə işarəedici adlıq cümlə kimi çıxış edir. Belə cümlələr, daha dəqiqi, predikativliyi intonasiya ilə reallaşan işarəedici adlıq cümlələr müasir dilimiz üçün daha səciyyəvidir. “Kitab”da işlənmiş təktərkibli cümlələrə zaman anlayışı kon- tekstində yanaşma bir həqiqəti də reallaşdırır: nümunələrin çox və ya az işlənməsindən asılı olmayaraq “Kitab” bu müstəvidə də böyük və zəngindir.
1 Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2000, səh.191 2 İ.Tahirov.Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası.Bakı,2007,səh.264. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 343
ZAMAN ANLAYIŞININ İFADƏSİ Qeyd etdiyimiz kimi, zamandan kənar hər hansı bir cümlə modeli yoxdur. Daha doğrusu, zaman mənası cümlə modellərində ya birbaşa ifadə edilir, ya da cümlənin ümumi semantik yükü kontekstində müəyyən olunur. Bu da bunlardan birincisini qram- matik, ikincisini isə məntiqi zaman kateqoriyasına aid etməyə imkan verir. Şübhəsiz ki, “Kitab”ın dilində işlənmiş mürəkkəb cümlələrə (eləcə də digər cümlələrə) bu prizmadan yanaşmaq mümkündür. Amma burada mövzu və ya problemlə bağlı olaraq yalnız zaman anlayışının ifadəsi daha qabarıq görünən mürəkkəb cümlələrə münasibət bildirmək lazım gəlir. Bu isə, əsasən, aşağı- dakıları əhatə edir:
Türkologiyada bu tip cümlələrə müxtəlif bucaqlardan yanaşı- lıb. Məsələn, Q.Kazımov belə cümlələri “birləşdirmə əlaqəli tabe- siz mürəkkəb cümlələr” başlığı altında təqdim edir: eyni zamanlı birləşdirmə (zaman əlaqəsi); ardıcıl-zamanlı birləşdirmə (ardıcıllıq əlaqəsi)
1 . Qrammatika kitablarında bu əlaqəni (zaman əlaqəsini – Ə.T.) bəzən iki müstəqil əlaqə növü kimi təqdim edirlər: “zaman əlaqəsi, ardıcıllıq əlaqəsi. Bəzən əlaqəni “zaman əlaqəsi” adı ilə qeyd edir, sonra onun iki növünü göstərirlər: eyni zamanlılıq, ardıcıllıq. Burada prinsipial fərq yoxdur, hər iki halda eyni əlaqə - zaman əlaqəsi nəzərdə tutulur...” 2 . Araşdırmalar “Kitab”ın dilində zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin üstün mövqedə çıxış etdiyini göstərir: “Qara bağrı sarsıldı, düm yürəgi oynadı, qara qıyma gözləri qan-yaş toldı...”; “ərə varan yerindən tura, bən qo- puz çalam, qol saluban oynaya...; “Beyrək qalqdı, qızlar yanına vardı. Surnaçıları qovdı, nəqaraçıları qovdı...”. Bu tip cümlələrlə
1 Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2000, səh.286-288. 2 Y.Seyidov. Seçilmiş əsərləri. III cild, Bakı, 2007, səh.246. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 344
yanaşı, “Kitab”ın dilində zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə- lərin ardıcıl sıralanması və bunun bütöv bir parçanı, sintaktik bü- tövü əhatə etməsi də özünü göstərir:
“Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi, Ol gün müxənnətlər sapa yer gözətdi, Ol gün bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı, başlar kəsildi top kibi, Şahbaz-şahbaz atlar yügürdi, nalı düşdi, Ala-ala köndərlər süsəldi, Qara polat uz qılıclar çalındı, yılmağı düşdi, Üç yeləkli qayın oqlar atıldı, dəmrəni düşdi, Qiyamətin bir güni ol gün oldı, Bəg nökərindən, nökər bəgindən ayrıldı”. Bu parçanı belə səciyyələndirən olar: zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin zəncirvari bağlılığı özünü göstərir; təsvir edilmiş hadisələrin hamısı keçmiş zamana aiddir; keçmiş zaman mənası “ol gün” birləşməsi və -dı, -di şühudi keçmiş zaman şəkil- çisi ilə reallaşıb; mətndəki melodiyalılıq daha çox anafora kimi iş- lənmiş “ol gün” birləşməsi və feli xəbərlərdə təkrar olunan -dı, -di qrammatik forması ilə yaradılıb ki, bu da poetik mənanı qüvvət- ləndirməyə xidmət edir; Oğuz igidlərinin qələbəsi zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə kontekstində canlandırılıb ki, bu da “Ki- tab”, eyni zamanda digər qəhrəmanlıq dastanlarının dili üçün sə- ciyyəvidir.
Baş cümlədəki hərəkət və əlamətin zamanını bildirən zaman budaq cümləsi “Kitab”ın dili baxımından da səciyyəvidir: budaq cümlə baş cümlədən əvvəl işlənir, budaq cümlə baş cümləyə qaçan kim, ol vəqt kim bağlayıcı sözləri ilə bağlanır: “Qaçan kim Budaq atsa, Beyrək “Əlüη var olsun!” dedi”; “Mərə Qılbaş, ol vəqt kim, Üç, Boz oq yığnaq olsa, ol vəqt Qazan evin yağma
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 345
edərdi”... Birinci cümlədə zaman mənasının ifadə olunmasından bəhs edən M.Rəhimov göstərir ki, “Qaçan kim Budaq atsa” cüm- ləsi “Budaq atanda” mənasında işlənmişdir 1 cümləsinin məhz zaman mənasını reallaşdıran vasitə kimi çıxış etdiyini bir daha təsdiq edir. İkinci cümlənin budaq cümləsindəki “ol vəqt kim” bağlayıcı söz, baş cümləsindəki “ol vəqt” isə qarşılıq bildirən sözdür. Mübtəda budaq cümləsi “Kitab”ın dilində zaman məzmunlu “on altı yıl” ifadəsinin intensivliyi diqqəti cəlb edir: “Bunıη üzərinə on altı yıl keçdi”; “Qazılıq qoca təmam on altı yil hasarda tutsaq oldı”; “On altı yıllıq həsrətiη – oğuluη Beyrək gəldi, axır!”. Maraqlıdır ki, “Kitab”ın dilində həmin ifadəyə -dır xəbərlik şəkilçisinin qoşulması ilə reallaşmış mübtəda budaq cümləsi də müşahidə olunur. “On altı yıldır kim, babaηıη tutsaqıyam”. Burada baş cümlənin zaman mənası ifadə etməsi qabarıq şəkildə görünür. Türkologiyada bəzən bu tip cümlələr zaman budaq cümləsi hesab olunur. Məsələn, N.Hacıyeva “Bir neçə gündür ki, səndən ay- rıyam...” (Vaqif) cümləsini zaman budaq cümləsi kontekstində izah edir. T.Müzəffəroğlu isə müəllifin bu cür fikirlərinin düzgün olmadığını, həm də bu tip cümlələrdə “birinci komponent baş cümlə olaraq, özündən sonra mübtəda budaq cümləsinin gəlmə- sini şərtləndirdiyini” konkret faktlarla arqumentləşdirir 2 .
Yeri gəlmişkən, türkoloji araşdırmalarda bu tip mübtəda bu- daq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş cümlənin, zaman bu- daq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrində isə budaq cümlənin za- man mənalı olması xüsusi olaraq vurğulanır.
1 M.Rəhimov.Azərbaycan dilində fel şəkillərinin formalaşması tarixi.1965,səh.170. 2 T.Müzəffəroğlu. Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb cümlənin struktur seman- tikası. Bakı, 2002, səh.202.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 346
Şərt budaq cümləsi “Kitab”ın dilində zaman anlayışının şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrlə ifadə olunması da özünü göstərir: “Dövlətlü oğul qopsa, ocağınıη közidir”; “Baba malında nə faidə, başda dövlət olmasa”; “Nagah qaçma-qovma olarsa, birisin binəm, birisin yedəm”... Buradakı budaq cümlələri zaman məzmunlu feli bağlama tərkibləri formasında ifadə etdikdə budaq cümlənin məhz zaman mənalı olduğu açıq-aydın şəkildə görünür: dövlətlü oğul qopsa – dövlətlü oğul qopanda; başda dövlət olması – başda döv- lət olmayanda; nagah qaçma-qovma olarsa – nagah qaçma-qovma olanda. Bu tip cümlə modelləri müasir ədəbi dilimizdə eynilə mühafizə olunur. Mürəkkəb cümlələrdə zaman anlayışının ifadəsi ilə bağlı de- diklərimizi belə ümumiləşdirmək olar: “Kitab”ın dilində zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrlə yanaşı, mübtəda, zaman və şərt budaq cümlələri də sintaktik zamanı reallaşdıran vasitələr kimi çıxış edir
BƏZİ FEİLLƏRİN SEMANTİKASINA DAİR
Bəllidir ki, “Kitab”ın leksik sistemində feillər xüsusi yer tu- tur. Bu tip feillərin semantikasının müəyyənləşdirilməsi, heç şüb- həsiz ki, “Kitab”ın linqvopoetik baxımdan daha yaxşı mənimsənil- məsinə kömək edə bilər. Bu mənada “Kitab”dakı bəzi feilləri leksik-semantik müstəvidə təhlil süzgəcindən keçirək: Ağarmaq: saç və saqqala dən düşmək, çallaşmaq, ağarmaq. “Dölimindən ağarsa, baba görkli (D-6). Bu nümunədə “dölimin- dən ağarmaq” sinəsindən ağarmaq mənasındadır: “Saqalım ağar- duğım nə bəgənməzsən” (D-158). “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 347
“Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğətində (Bakı, 1999, səh.10) “dölimindən ağarmaq” və “saqalı ağarmaq” ifadələrindəki “ağar- maq” iki müxtəlif mənalı söz kimi verilib. Ayıtmaq: demək, söyləmək. “Çoban aydır: ölmüşmiydiη, yit- mişmiydiη, a Qazan!” (D-470); “Ayıtdı: “Xanım Aruz sizə səlam aydır! (D-295). Söz aydına – söz-söhbət olma. “Ulu kiçi qalmıya, -söz aydına” (D-187); Qu aydına – şayiənin yayılması. “Qarı-qoca qalmıya, qu aydına” (D-187); aydı vermək – demək, danışmaq. “Ğazi ərənlər başına nə gəldigin aydı verdi”. S.Əlizadə göstərir: “Aydına. H.Araslı və M.Ergində “edinə”. Şübhəsiz, Drezden nüs- xəsindəki yazılışı belə də oxumaq olar. Lakin söz etmək (“şayiə yaymaq” mənasında) idiomu bizə çox müasir görünür. Ona görə də “ayıtmaq” felinin məchul növünü əsas götürmüşük. (Nüsxə fərqləri və şərhlər. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, s.244). “KDQ”-nin izahlı lüğəti”ndə müəllifin fikirləri nəzərə alın- mamışdır. Belə ki, “ayd” (əslində, “aydına”) isim kimi verilmişdir. “Kitab”da tez-tez təkrarlanan ayıtmaq feli müasir ədəbi dilimiz üçün arxaikləşsə də, şivələrimizdə saxlanılır: ayıtmağ (Quba, Dər- bənd), aydı (Füzuli). Aytışmaq: deyişmək, höcətləşmək, münaqişə zamanı sərt cavablar vermək. “Altmış biη ər gördümsə, aytışmadım (D-274). Bu söz “KDQ”-nin izahlı lüğəti”ndə “dindirmək, danışdırmaq” mənasında verilmişdir ki, bu da həqiqətə uyğun deyil. Azərbaycan dilinin qərb şivələrində saxlanılan idəşməx`//iyəşməx` (mübahisə etmək, höcətləşmək) sözü “Kitab”dakı “aytışmaq feli ilə səsləşir. Atmaq: 1) atmaq, ox atmaq. “Yay çəkmədüη, ox atmadıη (D-125); “Ox atduğum yerləri, qılıc çalub baş kəsdüğim yerləri göstərəyim” (D-126); “Oğlım Uruz ox atanda puta qalmış” (D- 44); 2) tullamaq, salmaq. Yay kirişin boynuna atdı” (D-240); “Kəndüyi bir yuca yerdən atdı” (D-240); 3) buraxmaq. “Qarşuηa ala qaz gəldi, şahiniη atmazmısan?” (D-186); Üstünə atı vermək – üstünə atmaq, üstünə tullamaq. “Qaftanını sıyırdı, götürdi, qızlarıη üstinə atı verdi” (D-107); atdığı ox yerə düşməmək – nişan aldı- ğını vurmaq, ən mahir atıcı. Qəhrəmanın igidliyi və cəsurluğuna
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 348
işarə olunur. “Sağına – soluna qoşa yay çəkərdi. Atduğı ox yerə düşməzdi” (D-173). Dəgmək: - 1) yetişmək, çatmaq. “Növbət kafərə dəgdi” (D- 203); “Nöbət Qazana dəgdi” (D-302); 2) çatmaq (çatar), dönmək (dönər). “Axır zəmanda xanlıq gerü – Qayıya dəgə, kimsənə əllə- rindən almıya” (D-2); 3) məc. toxunmaq, pis təsir etmək, təhqir et- mək. “Haqluya həqqi dəgə, haqsuza yüzi qaraluğı dəgə” (D-111). “KDQ” eksiklopediyasında “Haqluya həqqi dəgə, haqsuza yüzi qaraluğı dəgə” cümləsindəki “dəgə” sözü çatmaq, yetişmək mənasında verilib. Mətnin semantik tutumu isə “dəgmək” felinin toxunmaq, pis təsir etmək, təhqir etmək mənasında olduğunu gös- tərir. Əlavə olaraq qeyd edək ki, həmin cümlədəki “dəgmək” feli- nin semantik yükü “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrində (mətnin müasir şəklində) dəqiq şəkildə ifadə edilib: ...Haqlıya toxunmur, haqsızı təhqir edib alçaldırdı.
ləmək. “... bunıη adı Boz ayğırlıq Bamsı Beyrək olsun! Adını bən dedim, yaşını allah versün!” (D-75); 2) nəql etmək, rəvayət etmək. “Bəkil” deərlərdi, bir yigit vardı” (D – 236); 3) xəbər vermək, bil- dirmək, çatdırmaq. “Qanturalıya xəbər oldı. “Babaη gəldi” – dedi- lər; Aruza və cəmi Taş “Oğuz bəglərinə xəbər oldı. “İşdə Qazan gəldi, dedilər” (D-126); 4) əmr etmək. “Nə yigitsən, adıη nədir, degil maηa! – dedi” (D-288); 5) Sayılmaq, hesab olunmaq. “Ana həqqi – təηri həqqi” deηilməsəydi, qalqubanı yerimdən turaydım, yaqanla boğazıηdan tutaydım” (D-53); 6)məna vermək, mənasına gəlmək. “Yağı” deyü, nəyə deyirlər? Qazan aydır: “Oğul, anuηçun yağı deyirlər ki, biz anlara yetsəvüz, öldürəriz. Anlar bizə yetsə, öldürər”, - dedi” (D-128) – digim və -diklərim feli sifət şəkilçiləri ilə birlikdə işlənərək söylədiyim, söylədikləri söz, fikir mənasını ifadə edir. “Qanı dedigim bəg ərənlər, Dünya mənim deyənlər?” (D-303); “Buğa, buğa!” dedikləri qara inək buzğası degilmidir?” (D-181); 8) -gəc feli bağlama şəkilçisi ilə birlikdə işlənərək “de- yincə”, “deyən kimi” mənasını ifadə edir.“Böylə digəc qız tanıdı – bildi kim, Beyrəkdir” (D-116).
|